TRƯỜNG ĐẠI HỌC AN GIANG
KHOA KINH TẾ - QTKD

TÀI LIỆU GIẢNG DẠY

THUẾ
Giảng viên: ThS. Nguyễn Đăng Khoa

LƯU HÀNH NỘI BỘ
AN GIANG, THÁNG 08 NĂM 2015


MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT........................................................................6
CHƯƠNG 1: BẢN CHẤT, CHỨC NĂNG, VAI TRÒ CỦA THUẾ...................7
I. SỰ CẦN THIẾT VÀ BẢN CHẤT CỦA THUẾ......................................................................7
1. Nguồn gốc và tính tất yếu khách quan của thuế - Sự ra đời và phát triển của thuế.............7
2. Khái niệm thuế, bản chất của thuế, các hình thức của thuế:................................................8
II. CHỨC NĂNG CỦA THUẾ..................................................................................................12
III. VAI TRÒ CỦA THUẾ TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG......................................15
1. Thuế - công cụ phân phối thu nhập và ổn định hóa nền kinh tế........................................15
2. Thuế - công cụ khắc phục khiếm khuyết của thị trường...................................................16

CHƯƠNG 2: KHÁI LƯỢC QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN HỆ THỐNG THUẾ
VIỆT NAM TỪ 1945 ĐẾN NAY VÀ ĐỊNH HƯỚNG ĐỔI MỚI.....................19
I. VÀI NÉT VỀ HỆ THỐNG THUẾ VIỆT NAM TỪ 1945 ĐẾN NAY..................................19
1. Giai đoạn từ sau Cách mạng tháng Tám tới 1954.............................................................20
2. Thời kỳ từ năm 1954 đến năm 1975..................................................................................20
3. Giai đoạn từ 1975 đến 1990..............................................................................................21
4. Giai đoạn từ năm 1990 đến nay.........................................................................................21
II. QUẢN TRỊ THUẾ Ở VIỆT NAM........................................................................................24

1. Tổ chức và chức năng bộ máy thu thuế.............................................................................24
2. Nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan thuế các cấp................................................................24
3. Nội dung kiểm tra, thanh tra thuế......................................................................................26
III. ĐỊNH HƯỚNG CHIẾN LƯỢC CẢI CÁCH THUẾ VIỆT NAM TRONG GIAI ĐOẠN
TỪ 2011 – 2020.........................................................................................................................26
1. Quan điểm cơ bản và mục tiêu yêu cầu cải cách thuế.......................................................26
2. Nội dung chiến lược cải cách chính sách thuế..................................................................26

CHƯƠNG 3: THUẾ TÀI NGUYÊN....................................................................30
I. KHÁI NIỆM...........................................................................................................................30
II. NGƯỜI NỘP THUẾ VÀ ÐỐI TƯỢNG CHỊU THUẾ........................................................30
III. CĂN CỨ TÍNH THUẾ VÀ BIỂU THUẾ TÀI NGUYÊN..................................................32
1. Căn cứ tính thuế.................................................................................................................32
2. Sản lượng tài nguyên tính thuế:.........................................................................................32
3. Giá tính thuế tài nguyên.....................................................................................................34
4. Thuế suất thuế tài nguyên .................................................................................................36
IV. ĐĂNG KÝ, KHAI THUẾ, NỘP THUẾ, QUYẾT TOÁN THUẾ......................................37
V. MIỄN, GIẢM THUẾ TÀI NGUYÊN..................................................................................37

CHƯƠNG 4: THUẾ XUẤT, NHẬP KHẨU........................................................42
I. TỔNG QUAN VỀ THUẾ XUẤT KHẨU, THUẾ NHẬP KHẨU.........................................42
1. Khái niệm và vài nét lịch sử..............................................................................................42
2. Quá trình hình thành thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu ở Việt Nam...................................42
II. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA LUẬT THUẾ XUẤT KHẨU, THUẾ NHẬP KHẨU ............43
1. Đối tượng chịu thuế...........................................................................................................43
2. Đối tượng không chịu thuế................................................................................................43
3. Đối tượng nộp thuế; đối tượng được ủy quyền, bảo lãnh và nộp thay thuế......................43
4. Căn cứ tính thuế.................................................................................................................44
6. Đăng ký, kê khai hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu và nộp thuế.........................................45
7. Miễn thuế, xét miễn thuế, giảm thuế ................................................................................49

7. Hoàn lại thuế, truy thu thuế...............................................................................................59
8. Truy thu thuế.....................................................................................................................74
9. Xử lý vi phạm....................................................................................................................76

CHƯƠNG 5: THUẾ GIÁ TRỊ GIA TĂNG........................................................77
I. KHÁI NIỆM VÀ CƠ SỞ CỦA THUẾ GIÁ TRỊ GIA TĂNG...............................................77
2


1. Khái niệm..........................................................................................................................77
2. Cơ sở của Thuế GTGT .....................................................................................................77
3. Các nguyên tắc của Thuế GTGT.......................................................................................78
4. Tác dụng của Thuế GTGT.................................................................................................79
5. Cơ chế vận hành của Thuế GTGT:....................................................................................79
6. Ưu điểm của thuế GTGT so với các loại thuế doanh thu..................................................82
II. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA LUẬT THUẾ GTGT...............................................................83
1. Đối tượng chịu thuế GTGT...............................................................................................83
2. Người nộp thuế GTGT......................................................................................................83
3. Đối tượng không chịu thuế GTGT....................................................................................84
4. Các trường hợp không phải kê khai, tính nộp thuế GTGT ...............................................91
5. Căn cứ tính thuế.................................................................................................................93
6. Phương pháp tính thuế GTGT.........................................................................................107
7. Khấu trừ thuế GTGT.......................................................................................................113
8. Hoàn thuế.........................................................................................................................126
9. Nơi nộp thuế....................................................................................................................133

CHƯƠNG 6: THUẾ TIÊU THỤ ĐẶC BIỆT....................................................134
I. KHÁI NIỆM VÀ TÁC DỤNG.............................................................................................134
1. Khái niệm........................................................................................................................134
2. Tác dụng..........................................................................................................................134

II. ÐỐI TƯỢNG CHỊU THUẾ, ĐỐI TƯỢNG NỘP THUẾ TTÐB........................................134
1. Ðối tượng chịu thuế.........................................................................................................134
2. Người nộp thuế TTÐB.....................................................................................................135
III. CÁC TRƯỜNG HỢP HÀNG HÓA KHÔNG PHẢI CHỊU THUẾ TTÐB......................135
2. Thuế suất thuế TTĐB....................................................................................................141
V. HÒAN THUẾ, KHẤU TRỪ THUẾ...................................................................................143
1. Hoàn thuế.............................................................................................................................143
2. Khấu trừ thuế.......................................................................................................................144

CHƯƠNG 7: THUẾ THU NHẬP DOANH NGHIỆP......................................146
A. NỘI DUNG KINH TẾ VÀ VAI TRÒ CỦA THUẾ TNDN.........................146
B. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA LUẬT THUẾ TNDN.......................................146
I. ĐỐI TƯỢNG ÁP DỤNG THUẾ THU NHẬP DOANH NGHIỆP....................................146
II. PHƯƠNG PHÁP VÀ CĂN CỨ TÍNH THUẾ...................................................................147
1. Phương pháp tính thuế ....................................................................................................147
2. Xác định Thu nhập tính thuế...........................................................................................149
3. Doanh thu........................................................................................................................150
4. Các khoản chi phí được trừ và không được trừ khi xác định thu nhập chịu thuế ...........153
5. Các khoản thu nhập khác.................................................................................................165
6. Thu nhập được miễn thuế................................................................................................168
7. Xác định lỗ và chuyển lỗ.................................................................................................172
8. Trích lập quỹ phát triển khoa học và công nghệ của doanh nghiệp................................173
9. Thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp............................................................................173
III. NƠI NỘP THUẾ................................................................................................................175
1. Nguyên tắc xác định........................................................................................................175
2. Xác định số thuế phải nộp...............................................................................................175
IV. THU NHẬP TỪ CHUYỂN NHƯỢNG VỐN, CHUYỂN NHƯỢNG CHỨNG KHOÁN.
.................................................................................................................................................176
1. Thu nhập từ chuyển nhượng vốn ....................................................................................176
2. Thu nhập từ chuyển nhượng chứng khoán......................................................................177

V. THU NHẬP TỪ CHUYỂN NHƯỢNG BẤT ĐỘNG SẢN...............................................178
1. Đối tượng chịu thuế:........................................................................................................178
2. Căn cứ tính thuế...............................................................................................................179
VI. ƯU ĐÃI THUẾ THU NHẬP DOANH NGHIỆP.............................................................182
3


1. Điều kiện, nguyên tắc áp dụng ưu đãi thuế TNDN.........................................................182
2. Thuế suất ưu đãi...............................................................................................................190
3. Ưu đãi về thời gian miễn thuế, giảm thuế.......................................................................194
4. Các trường hợp giảm thuế khác.......................................................................................195
5. Thủ tục thực hiện ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp....................................................195

CHƯƠNG 8: THUẾ THU NHẬP CÁ NHÂN...................................................196
I. KHÁI NIỆM.........................................................................................................................196
II. NGƯỜI NỘP THUẾ : ........................................................................................................196
III. THU NHẬP CHỊU THUẾ.................................................................................................197
1. Thu nhập từ kinh doanh...................................................................................................197
2. Thu nhập từ tiền lương, tiền công....................................................................................197
3. Thu nhập từ đầu tư vốn....................................................................................................201
4. Thu nhập từ chuyển nhượng vốn.....................................................................................201
5. Thu nhập từ chuyển nhượng bất động sản.......................................................................201
6. Thu nhập từ trúng thưởng................................................................................................202
7. Thu nhập từ bản quyền....................................................................................................202
8. Thu nhập từ nhượng quyền thương mại.........................................................................203
9. Thu nhập từ nhận thừa kế................................................................................................203
10. Thu nhập từ nhận quà tặng............................................................................................203
IV. CÁC KHOẢN THU NHẬP ĐƯỢC MIỄN THUẾ:..........................................................204
1. Các khoản thu nhập được miễn thuế bao gồm:...............................................................204
2. Thủ tục, hồ sơ miễn thuế:................................................................................................207

V. GIẢM THUẾ .....................................................................................................................207
1. Xác định số thuế được giảm............................................................................................207
2. Thủ tục, hồ sơ xét giảm thuế thực hiện theo văn bản hướng dẫn về quản lý thuế..........208
VI. QUY ĐỔI THU NHẬP CHỊU THUẾ RA ĐỒNG VIỆT NAM.......................................208
VII. KỲ TÍNH THUẾ..............................................................................................................208
1. Đối với cá nhân cư trú.....................................................................................................208
2. Đối với cá nhân không cư trú..........................................................................................209
VIII. CĂN CỨ TÍNH THUẾ ĐỐI VỚI CÁ NHÂN CƯ TRÚ................................................209
1. Thu nhập chịu thuế từ kinh doanh, từ tiền lương, tiền công............................................209
2. Xác định thu nhập chịu thuế từ kinh doanh, từ tiền lương, tiền công ............................213
3. Các khoản giảm trừ .........................................................................................................218
4. Căn cứ tính thuế đối với thu nhập từ đầu tư vốn ............................................................223
5. Căn cứ tính thuế đối với thu nhập từ chuyển nhượng vốn..............................................224
6. Căn cứ tính thuế đối với thu nhập từ chuyển nhượng bất động sản................................226
7. Căn cứ tính thuế đối với thu nhập từ bản quyền..............................................................227
8. Căn cứ tính thuế đối với thu nhập từ nhượng quyền thương mại....................................228
9. Thu nhập chịu thuế từ trúng thưởng ...............................................................................228
10. Căn cứ tính thuế từ thừa kế, quà tặng............................................................................229
IX. CĂN CỨ TÍNH THUẾ ĐỐI VỚI CÁ NHÂN KHÔNG CƯ TRÚ...................................230
1. Đối với thu nhập từ kinh doanh.......................................................................................230
2. Đối với thu nhập từ tiền lương, tiền công........................................................................230
3. Đối với thu nhập từ đầu tư vốn........................................................................................231
4. Đối với thu nhập từ chuyển nhượng vốn.........................................................................231
5. Đối với thu nhập từ chuyển nhượng bất động sản...........................................................231
6. Đối với thu nhập từ bản quyền, nhượng quyền thương mại............................................231
7. Đối với thu nhập từ trúng thưởng, thừa kế, quà tặng.......................................................232
X. ĐĂNG KÝ THUẾ, KHẤU TRỪ THUẾ, KHAI THUẾ, QUYẾT TOÁN THUẾ, HOÀN
THUẾ.......................................................................................................................................232
1. Đối tượng phải đăng ký thuế...........................................................................................232
2. Hồ sơ đăng ký thuế..........................................................................................................233

3. Địa điểm nộp hồ sơ đăng ký thuế....................................................................................233
4. Đăng ký thuế đối với một số trường hợp cụ thể:.............................................................233
4


5. Khấu trừ thuế và chứng từ khấu trừ thuế.........................................................................233
6. Khai thuế, quyết toán thuế ..............................................................................................236
7. Trách nhiệm của tổ chức Việt Nam ký hợp đồng mua dịch vụ của nhà thầu nước ngoài
không hoạt động tại Việt Nam ............................................................................................242
8. Hoàn thuế.........................................................................................................................242

CHƯƠNG 9: CÁC LOẠI THUẾ VỀ ĐẤT.......................................................243
A. THUẾ SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP.....................................................243
I. SƠ LƯỢC VỀ THUẾ SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP...................................................243
II. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA THUẾ SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP............................244
1. Người nộp thuế................................................................................................................244
2. Đất chịu thuế sử dụng đất nông nghiệp gồm...................................................................244
3. Căn cứ tính thuế ..............................................................................................................244
4. Hạng đất...........................................................................................................................245
5. Định suất..........................................................................................................................245
6. Kê khai, tính thuế và lập sổ thuế.....................................................................................246
7. Thu thuế và nộp thuế.......................................................................................................246
8. Giảm thuế và miễn thuế...................................................................................................246
9. Xử lý vi phạm..................................................................................................................250

B. THUẾ SỬ DỤNG ĐẤT PHI NÔNG NGHIỆP.............................................252
I. ĐỐI TƯỢNG CHỊU THUẾ.................................................................................................252
II. ĐỐI TƯỢNG KHÔNG CHỊU THUẾ.................................................................................252
III. NGƯỜI NỘP THUẾ..........................................................................................................252
IV. CĂN CỨ TÍNH THUẾ......................................................................................................253

1. Giá tính thuế....................................................................................................................253
2. Thuế suất..........................................................................................................................253
V. ĐĂNG KÝ, KHAI, TÍNH VÀ NỘP THUẾ.......................................................................254
VI. MIỄN, GIẢM THUẾ.........................................................................................................254
1. Miễn thuế.........................................................................................................................254
2. Giảm thuế........................................................................................................................255
3. Nguyên tắc miễn thuế, giảm thuế....................................................................................255

CHƯƠNG 10: LỆ PHÍ MÔN BÀI, LỆ PHÍ TRƯỚC BẠ VÀ CÁC LOẠI PHÍ,
LỆ PHÍ KHÁC.....................................................................................................256
PHẦN A: LỆ PHÍ MÔN BÀI..................................................................................................256
I – KHÁI NIỆM.......................................................................................................................256
II - MỨC LỆ PHÍ MÔN BÀI...................................................................................................256
III - NỘP LỆ PHÍ MÔN BÀI...................................................................................................257
1. Thời gian nộp lệ phí Môn bài .........................................................................................257
2. Nộp lệ phí........................................................................................................................257
PHẦN B: LỆ PHÍ TRƯỚC BẠ...............................................................................................259
I. ĐỐI TƯỢNG CHỊU LỆ PHÍ TRƯỚC BẠ:.....................................................................259
II. NGƯỜI NỘP LỆ PHÍ TRƯỚC BẠ:...............................................................................259
III. CÁC TRƯỜNG HỢP KHÔNG PHẢI NỘP LỆ PHÍ TRƯỚC BẠ:..............................259
IV. CĂN CỨ TÍNH, CÁCH TÍNH LỆ PHÍ TRƯỚC BẠ...................................................263
V. GHI NỢ, MIỄN LỆ PHÍ TRƯỚC BẠ:..........................................................................267
PHẦN C: CÁC LOẠI PHÍ VÀ LỆ PHÍ KHÁC......................................................................268

5


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
BOT
BT

BTO
BTU
CHLB
CIF
DN
ĐTNN
FOB
GATT
GDP
GNP
GTGT
NSNN
ODA
OECD
TNCN
TNDN
TSCĐ
TTĐB
UBND
WTO

Building - Operate - Transfer - Xây dựng - Kinh doanh - Chuyển giao
Building - Transfer - Xây dựng - Chuyển giao
Building - Transfer - Operate - Xây dựng - Chuyển giao - Kinh doanh
British Thermo Unit (Đơn vị đo nhiệt lượng của Anh)
Cộng Hòa Liên Bang
Costs Insurance and Freight
Doanh nghiệp
Đầu tư nước ngoài
Free on Board (Giá giao lên tàu)

General Agreement on Tariffs and Trade- Hiệp định chung về thuế quan và mậu
dịch
Gross Domestic Product-Sản lượng quốc nội
Gross National Product-Sản lượng quốc gia
Giá trị gia tăng
Ngân sách nhà nước
Official Development Assistance (Hỗ trợ phát triển chính thức)
Organisation for Economic Co-operation and Development
Thu nhập cá nhân
Thu nhập doanh nghiệp
Tài sản cố định
Tiêu thụ đặc biệt
Ủy ban nhân dân
World Trade Organisation (Tổ chức thương mại thế giới)

6


CHƯƠNG 1: BẢN CHẤT, CHỨC NĂNG, VAI TRÒ CỦA
THUẾ
I. SỰ CẦN THIẾT VÀ BẢN CHẤT CỦA THUẾ
1. Nguồn gốc và tính tất yếu khách quan của thuế - Sự ra đời và phát triển của thuế
Thuế là một phạm trù kinh tế, đồng thời là một phạm trù lịch sử. Thuế ra đời, tồn tại,
phát triển cùng Nhà nước - một sản phẩm tất yếu của sự phân công lao động xã hội. Lịch sử tiến
hóa và phát triển của xã hội loài người đã chứng minh có 5 hình thái xã hội: từ xã hội cộng sản
nguyên thủy cho đến xã hội Xã hội chủ nghĩa. Trải qua sự phát triển của xã hội loài người, giai
cấp đã xuất hiện và phân hóa thành giai cấp thống trị và giai cấp bị trị. Số người đại diện trong
giai cấp thống trị xã hội đó dần dần hình thành nên các tổ chức bộ máy cai trị xã hội và nó ngày
càng được củng cố, hoàn thiện qua các chế độ xã hội – đó là Nhà nước. Nhà nước ra đời đại diện
cho quyền lợi của giai cấp thống trị xã hội, đó là phạm trù lịch sử của Nhà nước. Nhà nước xét ở

khía cạnh phân công lao động xã hội, đó là một tổ chức bộ máy với nhiều hệ thống các cơ quan
có chức năng nhiệm vụ khác nhau để tổ chức, cai quản xã hội. Để hoạt động được Nhà nước cần
phải có nguồn tài chính để chi tiêu, trước hết là chi cho việc duy trì và củng cố tổ chức bộ máy
Nhà nước từ Trung Ương đến cơ sở trong cả nước; chi cho những công việc thuộc chức năng
Nhà nước như: quốc phòng, an ninh, chi cho xây dựng và phát triển các cơ sở hạ tầng; chi cho
các vấn đề phúc lợi công cộng, về sự nghiệp, về xã hội trước mắt và lâu dài. Xã hội càng phát
triển thì nhu cầu chi tiêu của Nhà nước càng lớn, cả về phạm vi và qui mô chi tiêu.
Vậy thì bộ máy Nhà nước bao gồm một số người không trực tiếp sản xuất, không tạo ra
thu nhập, nhưng lại rất cần có nguồn tài chính để chi tiêu, nguồn tài chính đó lấy ở đâu ra?
Nguồn tài chính đó chỉ có thể lấy từ việc động viên đóng góp một phần thu nhập xã hội do các
tầng lớp dân cư trong xã hội trực tiếp lao động sản xuất tạo ra. Nhưng lấy bằng cách nào? Lịch
sử ra đời và phát triển của Nhà nước trong các chế độ xã hội trước đây và hiện nay đã chứng
minh rằng Nhà nước có ba hình thức động viên một phần thu nhập xã hội để đáp ứng nhu cầu chi
tiêu của mình là quyên góp, vay của dân và dùng quyền lực của Nhà nước buộc dân phải đóng
góp. Trong 3 hình thức trên thì quyên góp phải tùy thuộc vào khả năng và sự tự nguyện của mọi
người, do đó nó không công bằng, không lâu dài, không bảo đảm đuợc yêu cầu chi tiêu của Nhà
nước, cho nên nó không cơ bản và chỉ được sử dụng trong những tình huống đặc biệt. Hình thức
vay dân thì có vay phải có trả. Nhưng Nhà nước không tạo ra thu nhập thì lấy gì trả? Do đó hình
thức vay dân cũng không phải là cứu cánh mà nó chỉ đuợc sử dụng trong một số hoàn cảnh đặc
biệt. Rõ ràng chỉ có hình thức buộc dân đóng góp là cơ bản nhất, và đây cũng chính là một trong
những đặc trưng cơ bản của Nhà nước. Và hình thức để buộc dân đóng góp đó chính là thuế.
Từ sự phân tích trên ta có thể thấy: Thuế ra đời và tồn tại cùng với sự ra đời và tồn tại
của Nhà nước; vì Nhà nước và do Nhà nước. Nhà nước ra đời là một tất yếu khách quan; vì vậy
thuế là một tất yếu khách quan với chức năng chủ yếu và đầu tiên là nhằm bảo đảm nguồn tài
chính phục vụ cho các nhu cầu chi tiêu theo chức năng của Nhà nước.
Bên cạnh đó, thuế là một phần thu nhập do những người dân trực tiếp lao động sản xuất
tạo ra và đóng góp cho Nhà nước. Như vậy một vấn đề đặt ra là nếu số của cải vật chất do người
dân sản xuất ra chỉ đủ nuôi sống bản thân họ thì làm gì có phần đóng góp cho Nhà nước để nuôi
bộ máy gián tiếp? Về vấn đề này Các Mác đã nghiên cứu và phát hiện ra hai vấn đề quan trọng
làm nền tảng cho những lý luận cơ bản về thuế là: quá trình tái sản xuất giản đơn, tái sản xuất

mở rộng là hai thuộc tính cơ bản quan trọng của hàng hóa sức lao động. Lao động với tư cách là
hàng hóa - một loại hàng hóa đặc biệt, qua hoạt động lao động nó tạo ra giá trị mới lớn hơn giá
trị của nó, phần mới sáng tạo ra đó được Mác gọi là thu nhập. Đó chính là cơ sở đảm bảo cho tái
sản xuất mở rộng, là nguồn cho sự động viên tài chính Nhà nước. Rõ ràng là thuế xuất hiện trong
xã hội loài người với 2 điều kiện cần và đủ là: sự xuất hiện của Nhà nước và sự xuất hiện thu
nhập xã hội. Sự xuất hiện của Nhà nước tạo ra quyền lực tập trung để Nhà nước ban hành các
luật lệ về thuế buộc các thành viên trong xã hội phải thực hiện. Sự hình thành thu nhập trong xã
7


hội là cơ sở tạo khả năng cho nguồn động viên về thuế. Có thu nhập thì người dân mới có thể
đóng góp cho Nhà nước và ngược lại. Cùng với sự phát triển của lực lượng sản xuất và quan hệ
sản xuất xã hội, sự phát triển ngày càng cao của kinh tế hàng hóa, tiền tệ, sự gia tăng mạnh mẽ
của quyền lực Nhà nước đã phát sinh những yêu cầu chi tiêu to lớn, đa dạng và phức tạp, làm
nảy sinh những biến đổi mới về thuế, các quan hệ về thuế dưới hình thức giá trị đuợc hình thành
và ngày càng phát triển có tính chất hệ thống, các thứ thuế khác nhau lần lượt ra đời. Với bước
tiến của lịch sử, chỉ dùng hình thức thuế không đủ để đáp ứng yêu cầu chi tiêu; nhất là chi cho
những công việc đột xuất, cấp bách, Nhà nước đã áp dụng hình thức phát hành công trái hoặc
phát hành giấy bạc. Tuy nhiên thuế vẫn là hình thức động viên tài chính chủ yếu và cơ bản nhất
của Nhà nước.
2. Khái niệm thuế, bản chất của thuế, các hình thức của thuế:
a. Khái niệm thuế:
Thuế ra đời với những đặc trưng cơ bản như đã trình bày ở phần trên. Nhưng thuế là gì?
Học thuyết về thuế là một bộ phận cấu thành quan trọng của khoa học về tài chính. Học thuyết
này nghiên cứu về các quan hệ sản xuất trong sự tác động hỗ tương với lực lượng sản xuất và
kiến trúc thượng tầng. Sự đa dạng của quan hệ sản xuất – đã làm cho một số quan hệ phân phối
tách ra thành các quan hệ tài chính và từ đó hình thành nên những mối quan hệ phân phối mang
hình thức thuế có tính độc lập tương đối.
Mặc dù còn tồn tại một số bất đồng, song hầu hết các nhà kinh tế đều thống nhất rằng:
Thuế là một khoản đóng góp bắt buộc của các thể nhân và pháp nhân, được Nhà nước qui

định thông qua hệ thống pháp luật nhằm đáp ứng các nhu cầu chi tiêu theo chức năng của
Nhà nước.
Ngoài ra còn có một khái niệm thuế được OECD đưa ra: “Thuật ngữ thuế được giới hạn
trong khuôn khổ các khoản thanh toán có tính chất cưỡng chế, không có tính chất bồi hoàn lại
cho chính phủ”.
b. Bản chất của thuế:
Từ nguồn gốc ra đời và khái niệm của thuế, rõ ràng thuế có bản chất kinh tế - chính trị xã hội rất sâu sắc.
Bản chất kinh tế của thuế thể hiện trước hết thuế là một phần thu nhập của xã hội được
tập trung để phục vụ nhu cầu chi tiêu của Nhà nước. Kinh tế là cơ sở của thuế, thuế gắn chặt chẽ
với sản xuất, kinh doanh và kiểm soát thu nhập của mọi tổ chức và cá nhân để động viên và điều
hòa thu nhập, điều tiết kinh tế (điều tiết sản xuất và tiêu dùng). Nguồn thu từ thuế cho ngân sách
Nhà nước chỉ có thể tăng nhiều và nhanh trên cơ sở nền kinh tế được phát triển và đạt hiệu quả
cao. Ngược lại, qua thu thuế phải góp phần kích thích sản xuất kinh doanh phát triển, thúc đẩy
thực hành tiết kiệm về mọi mặt trong sản xuất và tiêu dùng một cách hợp lý để tạo nguồn thu
thuế ngày càng lớn hơn. Chính vì vậy nếu Nhà nước tăng mức động viên thuế quá cao chỉ nhằm
mục đích đơn thuần tăng thu ngân sách để đáp ứng yêu cầu chi tiêu của Nhà nước mà bỏ qua yêu
cầu bảo đảm sự tăng trưởng về kinh tế thì thường là gặp thất bại, dễ dẫn đến hậu quả xấu về
nhiều mặt.
Tính chất thứ hai là tính cưỡng chế của thuế. Nó trở thành một phạm trù độc đáo và có
nét riêng. Tính cưỡng chế được thể hiện thông qua các điều khoản pháp luật. Thuế không thể xây
dựng trên và dung hòa với tư tưởng tự nguyện; khoản thuế thu được không thể trông chờ vào
thiện chí hay nhiệt tình của dân chúng đối với Nhà nước. Thuế thể hiện ý chí toàn dân chứ không
riêng ai cả.
Đặc tính thứ ba của thuế là không có đối giá trực tiếp. Nộp thuế cho Nhà nước không
giống chi tiền mua một sản phẩm hay dịch vụ nào đó để thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng riêng tư.
Nộp thuế là một nghĩa vụ không thể thoái thác và khối lượng các lợi ích mà người nộp thuế nhận
được từ Nhà nước không liên quan gì đến khối lượng thuế đã chi trả, thì việc trả tiền để nhận
được một món hàng hoàn toàn mang tính chất tự nguyện và thường có sự tương xứng về mặt giá
trị. Nhưng cũng cần lưu ý là mặc dù không đối giá trực tiếp nhưng mọi khoản thuế dân chúng đã
8



nộp sẽ quay lại với họ bằng nhiều con đường khác nhau thông qua chi tiêu từ ngân sách Nhà
nước.
Đặc tính thứ tư của thuế là dùng vào chi tiêu công cộng. Đặc tính này giảm nhẹ ý niệm
cưỡng bách của thuế. Ngày nay, quyền lực công cộng đã thuộc về toàn thể dân chúng, bộ máy
Nhà nước do dân chúng điều khiển, còn Nhà nước dân chủ theo nghĩa nào và ở mức độ nào, thì ở
đây không bàn đến, nên việc nộp thuế và sử dụng tiền thu từ thuế cũng do dân chúng quyết định.
Ngoài một phần cung cấp cho quản lý hành chánh, đại bộ phận thuế thu được chuyển giao lại
cho người dân khi Nhà nước chi ngân sách cho văn hóa, thông tin, thể dục thể thao, giáo dục, y
tế, bảo trợ xã hội, cho các chương trình nghiên cứu khoa học, chống ô nhiễm môi truờng, chống
tệ nạn xã hội.
Đặc tính thứ năm của thuế là vĩnh viễn. Nộp thuế cho Nhà nước không giống cho Nhà
nước vay, nên không thể đòi lợi tức và vốn đáo hạn. Chúng ta biết rằng thuế dùng tài trợ công
chi, mà phần lớn công chi là những khoản cấp phát, cho không. Trên ý nghĩa đó, đóng thuế cho
chính phủ là san sẻ một phần gánh nặng công chi.
Xét về bản chất, thuế là một hình thức tái phân phối thu nhập xã hội do các doanh
nghiệp và dân chúng sáng tạo, hình thành nên ngân sách nhà nước, nhằm tài trợ các nhu cầu chi
tiêu công cộng. Xét về hiện tượng, thuế là quá trình chuyển dịch một chiều thu nhập xã hội từ
khu vực tư vào khu vực công cộng. Như vậy nộp thuế thực chất là quá trình chuyển dịch chi tiêu
tư thành chi tiêu vì lợi ích chung.
Tóm lại, đánh thuế là một đặc quyền chỉ thuộc về Nhà nước và thể hiện sức mạnh của
Nhà nước trong đời sống xã hội. Nhà nước dùng thuế tái phân phối thu nhập xã hội và điều chỉnh
kinh tế vĩ mô. Trong xã hội dân chủ, mặc dù không nhận đối giá trực tiếp từ số tiền thuế nhưng
dân chúng cũng nhận được một cách gián tiếp thông qua lợi ích từ công chi. Ở đây có điểm đáng
nói, hành vi nộp thuế của người dân mang tính cụ thể, cá nhân và trực tiếp, còn sự thụ hưởng lợi
ích từ chi tiêu của chính phủ mang tính trừu tượng công cộng và gián tiếp. Do đó, ngoài việc
hành thu thuế thật tế nhị mà minh bạch, chính phủ cần phải công bố rõ ràng chương trình hành
động của mình và tăng cường giáo dục ý thức công dân về nghĩa vụ nộp thuế ngay từ bậc tiểu
học. Như vậy, dân chúng mới ý thức được sự cần thiết của thuế, mới xem nộp thuế là một việc

làm tự nhiên và cần thiết cho cuộc sống cộng đồng.
c. Các hình thức thuế (phân loại thuế):
Thuế ra đời cùng với sự ra đời của Nhà nước. Thời kỳ đầu khi hàng hóa chưa phát triển,
thuế thường được thu bằng hiện vật. Chế độ thu bằng hiện vật có mặt giản tiện cho người nộp
thuế, làm ra thứ gì nộp thứ ấy; và Nhà nước sử dụng ngay số thuế bằng hiện vật ấy để chi dùng
vào những nhu cầu cần thiết, thích hợp. Nhưng thu thuế bằng hiện vật có mặt bất lợi cho việc thu
nộp, bảo quản, không linh hoạt trong cả việc thu thuế và sử dụng số thuế thu được.
Cùng với sự phát triển của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất xã hội, kinh tế hàng
hóa - tiền tệ ra đời và phát triển, thuế được thu bằng tiền là chủ yếu. Thuế thu bằng tiền, các quan
hệ về thuế dưới hình thức giá trị được hình thành và ngày càng phát triển có tính hệ thống, các
thứ thuế khác nhau lần lượt ra đời làm cho thuế ngày càng đa dạng, phong phú linh hoạt.
Sự phát triển của các hình thức thuế trong lịch sử có thể giải thích phần lớn bởi lý do
quản lý. Do đánh thuế vào hàng nhập khẩu dễ dàng hơn là hàng hóa trong nội địa nên thuế nhập
khẩu là một trong những loại thuế xuất hiện sớm nhất. Tương tự thuế doanh thu là một loại thuế
đơn giản đánh trên tổng giá trị hàng hóa ra đời rất lâu trước thuế GTGT. Thuế đánh vào đầu
người và thuế đánh vào bất động sản cũng tương đối dễ dàng thực thi nên đây là hai loại thuế
trực thu đầu tiên được sử dụng.
Phân theo góc độ người nộp thuế thì có thể chia làm hai loại. Thuế trực thu và thuế gián
thu. Bản chất kinh tế của thuế trực thu là người nộp thuế đồng thời là người chịu thuế. Căn cứ
mức thuế qui định trong luật thuế, người nộp thuế tự tính và trích một phần thu nhập của mình
trực tiếp nộp cho Nhà nước, tức là thuế thu trực tiếp vào thu nhập của người nộp thuế. Ưu điểm
của thuế trực thu là động viên trực tiếp vào thu nhập của từng tổ chức, cá nhân có thu nhập cho
nên đảm bảo được tính công bằng xã hội: người có thu nhập cao thì phải nộp thuế nhiều, người
9


có thu nhập vừa thì phải nộp ít hơn, người không có thu nhập thì không phải nộp thuế. Thuế trực
thu còn cho phép tính đến những yếu tố có tính độc lập với thu nhập của người nộp thuế như:
hoàn cảnh bản thân; tình trạng hôn nhân; hoàn cảnh gia đình . . . Nhưng thuế trực thu cũng có
những mặt bất lợi là: việc tính toán phức tạp hơn, dễ dẫn đến tình trạng tính toán đúng thì nộp

thuế đúng, tính toán không đúng thì nộp thuế không đúng và thường là phải xác định rõ thu nhập
thì mới thu được thuế cho nên thường rất chậm. Nhiều trường hợp phải đến kỳ quyết toán mới
thu được đủ thuế, có trường hợp thu thiếu thì phải nộp thêm, thu thừa thì phải thoái trả. Một trở
ngại khác là thuế thu trực diện vào thu nhập của tổ chức, cá nhân nên về tâm lý là dễ bị phản
ứng. Mặt khác nếu chỉ thu thuế trực thu thì diện quản lý thu thuế sẽ rất rộng. Tốn nhiều công sức
mà hiệu quả thấp. Chính vì vậy, để động viên vào tất cả mọi người trong xã hội, người ta sử
dụng thuế gián thu cùng với thuế trực thu hợp thành hệ thống thuế thống nhất, trong đó các loại
thuế vừa thực hiện nhiệm vụ chính của mình, vừa hỗ trợ nhau để phát huy tác dụng đồng bộ của
cả hệ thống thuế.
Thuế gián thu thường là thuế doanh thu, thuế TTĐB, thuế tiêu dùng, thuế nhập khẩu…
Bản chất kinh tế của thuế gián thu là người nộp thuế có thể chuyển dịch số thuế phải nộp sang
cho người mua hàng hóa, dịch vụ chịu thuế bằng cách cộng gộp số thuế đó vào giá bán hàng hóa,
dịch vụ. Do đó người nộp thuế không phải là người chịu thuế mà người chịu thuế chính là người
tiêu dùng hàng hóa, dịch vụ. Thuế gián thu bảo đảm được sự lựa chọn của người chịu thuế đối
với các loại hàng hóa, dịch vụ mà họ quyết định mua; bảo đảm được tính tự nguyện chịu thuế.
Người sản xuất kinh doanh khi bán sản phẩm hàng hóa, dịch vụ sẽ thu thuế gián thu cùng với giá
bán hàng và nộp khoản thuế này vào ngân sách Nhà nước. Gọi là thuế gián thu vì Nhà nước thu
thuế vào người tiêu dùng nhưng lại không thu trực tiếp vào thu nhập của người tiêu dùng mà lại
thu gián tiếp qua người bán hàng hóa, dịch vụ. Trên ý nghĩa đó, người sản xuất kinh doanh thu
thuế gián thu khi bán háng hóa, dịch vụ nếu không nộp đầy đủ số thuế đã thu vào ngân sách Nhà
nước thì có thể coi là hành động tham ô, chiếm đoạt công quỹ.
Có thể nói thuế gián thu là loại thuế do toàn dân đóng góp; nghiệp vụ tính thuế và thu
thuế đơn giản, thu kịp thời hơn thuế trực thu; thuế gián thu nằm kín trong giá cả cho nên dễ thu
hơn; người chịu thuế khó nhận biết là mình phải nộp thuế nên ít phản ứng hơn. Thuế gián thu
mang lại nguồn thu thường xuyên và tương đối ổn định cho ngân sách Nhà nước vì bất luận
trong hoàn cảnh nào thì sự tiêu dùng của con người và xã hội cũng luôn diễn ra và có xu hướng
ngày càng phát triển. Đối tượng quản lý thuế gián thu cũng hẹp hơn so với thuế trực thu, chỉ cần
quản lý vào số doanh nghiệp kinh doanh sản xuất hàng hóa, dịch vụ là có thể thu được thuế của
tất cả những người tiêu dùng hàng hóa dịch vụ trong xã hội. Đối với những nước có nền kinh tế
chưa phát triển, thu nhập còn thấp thì thuế gián thu thường chiếm tỷ trọng lớn trong tổng số thu

của ngân sách Nhà nước. Mặt nhược điểm của thuế gián thu chính là tính lũy thoái của nó. Vì
thuế gián thu đánh như nhau trên cùng một loại sản phẩm hàng hóa và số lượng như nhau thì
chịu thuế như nhau, nhưng thực chất tỷ lệ động viên thuế gián thu so với thu nhập thì người giàu
chịu thuế thấp hơn người nghèo; người có thu nhập càng cao thì tỷ lệ nộp thuế gián thu trên thu
nhập càng thấp.
Nếu phân loại theo tính chất lũy tiến và lũy thoái thì có thể phân thành thuế lũy tiến,
thuế theo tỷ lệ và thuế lũy thoái.
Thuế lũy tiến là loại thuế theo đó tỷ lệ đóng thuế tăng lên theo thu nhập.
Thuế theo tỷ lệ là loại thuế tính bằng một tỷ lệ cố định trên thu nhập.
Thuế lũy thoái là loại thuế đặt gánh nặng thuế lớn hơn lên đầu những gia đình có thu
nhập thấp so với những gia đình có thu nhập cao.
Giữa tính lũy thoái hay lũy tiến và việc đánh thuế trực thu hoặc gián thu có quan hệ rất
chặt chẽ, nhưng đôi khi hơi mơ hồ đối với người nộp thuế.

10


Bảng 2-3: Các loại thuế được áp dụng phổ biến ở các nước có nền kinh tế thị trường phát triển.

Thuế
thu

trực

Thuế đánh trên
tài sản

Thuế thu nhập
thể nhân và pháp
nhân


Thuế
thu

•
•
•
•

Thuế đất

•
•
•
•
•
•
•
•

Thuế TNCN

Thuế nhà
Thuế doanh nghiệp
Thuế đánh trên chứng khóan

Thuế lợi tức công ty
Thuế lợi tức siêu ngạch
Thuế lợi tức do nghề khai thác mỏ
Thuế đánh vào sự gia tăng vốn

Thuế đánh vào lợi tức có được từ vốn tiền tệ
Thuế di sản và tặng vật
Thuế tài sản cá nhân

• Thuế Tiêu Dùng Cá Nhân (Thuế TTĐB)
- Thuế Bia
- Thuế đường
- Thuế xăng
• Thuế tiêu dùng tổng hợp
- Thuế đánh một lần (tổng gộp)
- Thuế đánhnhiều lần (nhiều giai đoạn)
• Thuế GTGT
• Thuế muối
• Thuế thuốc lá
• Thuế diêm . . .

gián

Thuế độc quyền tài chính
• Theo nguồn gốc

Thuế quan

-

Thuế xuất khẩu

-

Thuế để phục vụ cho huy động vốn NSNN


-

Thuế quan chuyên biệt

Thuế nhập khẩu

Thuế quá cảnh
• Theo mục đích
Thuế bảo hộ mậu dịch
Thuế siêu bảo hộ mậu dịch
Thuế chống bán phá giá

Thuế ưu đãi
• Theo thuế suất

Bảo hiểm xã
hội

-

Thuế quan tính trên giá
Thuế quan hỗn hợp

Khoản nộp của người làm thuê
Khoản nộp của người sử dụng lao động.

11



Nếu phân loại theo chế độ phân cấp quản lý, điều hành ngân sách
Dựa vào tiêu thức này, thuế thường được phân thành: Thuế nhà nước và thuế địa
phương.
Thuế Nhà nước là loại thuế được huy động bởi chính phủ Trung Ương trên cơ sở pháp
luật và được tập trung vào ngân sách Nhà nước.
Thuế địa phương là loại thuế được chính quyền địa phương thu trên phạm vi lãnh thổ
được phân công và được nộp vào ngân sách địa phương.
Phân tích quan hệ tương quan giữa hai loại thuế này, các nhà kinh tế đều thống nhất
rằng tại các nước công nghiệp phát triển tốc độ tăng của thuế điạ phương vượt đáng kể tốc độ
tăng của thuế Nhà nước. Bởi lẽ, Nhà nước Trung Ương do phải đương đầu với tình trạng thâm
hụt ngân sách đã trút các chi phí gắn liền với việc điếu tiết kinh tế, đảm bảo xã hội sang tay
chính quyền địa phương.
Nếu phân loại theo phương thức sử dụng có thể phân thành thuế tổng hợp và thuế
chuyên dùng.
Thuế tổng hợp là loại thuế tuy được thu từ nhiều nguồn đơn lẻ khác nhau nhưng được
tập trung vào một quỹ tập trung thống nhất của Nhà nước và được sử dụng cho các mục đích
phát triển kinh tế-xã hội có tính chất toàn quốc.
Thuế chuyên dùng là loại thuế thu từ một nguồn hoặc một số nguồn đơn lẻ nhất định
nào đó và được tập trung vào một quỹ nhất định. Quỹ này được sử dụng gắn với những mục đích
đã được xác định trước. Ví dụ điển hình nhất là thuế xăng dầu ở các nước trong liên minh châu
Âu. Chính phủ các nước này đánh thuế rất nặng vào mặt hàng xăng dầu với các lý do như:
khuyến khích việc tiết kiệm sử dụng năng lượng dầu mỏ, lấy tiền thuế thu đuợc để dùng vào việc
bảo vệ môi trường và đầu tư, nghiên cứu tìm ra các loại nguyên liệu sạch thay thế dầu mỏ. Trên
thực tế, đây là một nguồn thu lớn của ngân sách và các khoản thu được từ thuế xăng dầu – theo
nhiều người - lại được sử dụng vào nhiều mục đích khác nhau mà nhiều khi không dính dáng gì
với các mục tiêu đã đề ra.
Cách phân loại này đã được hình thành từ trước khi chủ nghĩa tư bản ra đời. Ngày nay,
chính phủ các nước công nghiệp phát triển chủ yếu là qui định các loại thuế tổng hợp. Tuy nhiên
họ vẫn còn duy trì một vài loại thuế chuyên dùng nhất định để thực hiện một số nhiệm vụ cấp
bách, quan trọng. Một số nước còn đi xa hơn nữa trong việc sử dụng thuế tiêu dùng, thuế bảo vệ

môi trường như là các loại thuế chuyên dùng để bù đắp chi phí xã hội trong việc đấu trang chống
tệ nạn nghiện hút, sử dụng ma túy, tiêu dùng rượu quá mức nhằm lành mạnh hóa môi trường xã
hội và tự nhiên. . . Ở nước ta, một số lệ phí, ví dụ như phí giao thông có thể xem là một sắc thuế
chuyên dùng.

II. CHỨC NĂNG CỦA THUẾ
Trong thế kỷ XIX thì ý kiến phổ biến là thuế nên chủ yếu giữ vai trò tài trợ cho chính
phủ nhưng cho đến nay thì thuế còn được sử dụng để đạt đến nhiều mục tiêu khác nhau. Thông
thường nhiều tác giả cho rằng thuế có hai chức năng chủ yếu đó là: chức năng phân phối và phân
phối lại và chức năng điều tiết kinh tế. Một cách nhìn hơi khác – cũng tương đối hữu ích của một
chuyên gia nổi tiếng về thuế của Mỹ là Richard A. Musgrave – cho rằng thuế có ba mục tiêu
chính: (i) phân phối các nguồn lực; (ii) tái phân phối thu nhập; và (iii) ổn định nền kinh tế. Tăng
trưởng hay phát triển kinh tế và khả năng cạnh tranh thường được coi như những mục tiêu riêng
rẽ nhưng nói chung có thể sắp xếp nó như một mục tiêu thuộc nhóm (iii).
Chức năng phân phối và phân phối lại của thuế là loại chức năng cơ bản, đặc thù nhất
mà tất cả các nhà nước đều phải dựa vào đó. Thông qua chức năng này, các quỹ bằng tiền của
Nhà nước được hình thành. Đây chính là sức mạnh cơ sở vật chất đảm bảo cho sự hoạt động và
tồn tại của Nhà nước. Khi bàn đến chức năng tài chính của thuế, một số người thường đơn giản
cho rằng: thuế là phương tiện tạo nguồn thu nhập – theo nghĩa đơn thuần trưng thu tiền - đối với
Nhà nước. Điều đó không hoàn toàn chính xác, bởi lẽ Nhà nước có thể có tiền bằng nhiều cách
khác nhau: yêu cầu ngân hàng Trung Ương mở rộng tín dụng, phát hành thêm tiền . . . Nhưng
12


việc sử dụng những phương cách này đương nhiên phải được Nhà nước cân nhắc, bởi lẽ chúng
chứa đựng những mầm mống của nguy cơ lạm phát. Bởi vậy, ngoài việc phát hành tín dụng để
đảm bảo nhu cầu chi tiêu, Nhà nước có thể sử dụng thuế một cách thường xuyên và lâu dài. Mục
tiêu thực sự của chính sách thuế theo nhiều nhà kinh tế là “rút bớt sức mua khỏi những người
đóng thuế để những người đóng thuế từ bỏ sự kiểm soát đối với các tài nguyên kinh tế và làm
cho tài nguyên này thành khả dụng đối với Nhà nước”. Theo John Mikesell, sự chuyển dịch tài

nguyên đó bao gồm:
a. Sự chuyển dịch khả năng mua hàng giữa các nhóm người trong khu vực các
doanh nghiệp.
b. Sự dịch chuyển quyền kiểm soát đối với khả năng mua hàng từ khu vực các
doanh nghiệp sang tay Nhà nước.
Lịch sử đã cho thấy: chức năng phân phối và phân phối lại có vị trí ngày càng tăng, nhất
là vào thế kỷ XX, là thế kỷ được đặc trưng bởi sự tăng lên chưa từng có của thu nhập của Nhà
nước có nguồn gốc từ thuế. Điều này được giải thích bởi sự mở rộng các chức năng của Nhà
nước và việc thực hiện nhiều chính sách khác nhau, trong đó có việc can thiệp của Nhà nước vào
các quá trình kinh tế.
Trong những năm sau chiến tranh thế giới lần thứ II, thu nhập về thuế của các nước
công nghiệp phát triển tăng mỗi thập kỷ 1,5 lần hoặc hơn nữa (có tính đến yếu tố trượt giá).
Đồng thời người ta ghi nhận có sự gia tăng số thu về thuế so với thu nhập quốc dân. Trước chiến
tranh thế giới thứ II, nếu tỷ lệ này là 20-25% thì vào nửa đầu những năm 70; ở Nhật con số
tương ứng là 34%, ở Pháp là 47% (có tính đến khoản tiền nộp vào quỹ bảo hiểm xã hội). Vào
giữa những năm 70 của thế kỷ này tốc độ tăng thu nhập về thuế hơi chậm lại, tỷ trọng của thuế
so với thu nhập quốc dân tương đối ổn định. Tuy nhiên, hiện nay hàng loạt các nước công nghiệp
phát triển, tỷ trọng của thuế cũng còn rất cao, trong khoảng từ 43-45% (ở Thụy Điển, Đan Mạch,
Ireland tỷ trọng này đạt hơn 50%; ở Anh, Ý, CHLB Đức, Pháp, Áo, Bỉ, Hà Lan, Na Uy là
khoảng 50%; còn ở Tây Ban Nha, Thụy Sĩ, Mỹ, Nhật tỷ lệ thuế trên GNP xấp xỉ 1/3).
Chức năng phân phối và phân phối lại của thuế được Nhà nước vận dụng dẫn đến kết
quả là diễn ra quá trình “Nhà nước hóa” một bộ phận GDP dưới hình thức tiền tệ; tạo điều kiện
khách quan vô cùng cần thiết cho sự can thiệp của Nhà nước vào các hoạt động kinh tế. Do đó,
chính chức năng phân phối và phân phối lại, trong một chừng mực rất đáng kể, đã tạo điều kiện
cho sự ra đời và phát huy tác dụng chức năng điều tiết kinh tế của thuế.
Bàn đến chức năng điều tiết kinh tế của thuế có nghĩa là phải xem thuế như là một tác
nhân tích cực của quá trình tái phân phối và thông qua đó tác động đến quá trình tái sản xuất của
doanh nghiệp. Chức năng này không tách rời khỏi chức năng phân phối và phân phối lại của
thuế, mà cả hai chức năng đều có quan hệ tác động hỗ tương rất chặt chẽ. Khi sử dụng thuế với
mục đích huy động một bộ phận GDP vào tay mình thì Nhà nước đã đặt thuế vào thế tiếp cận với

các yếu tố tham gia vào quá trình sản xuất.
Nếu các nhà nước ở Liên Xô và Đông Âu trước đây hầu như thụ động trong việc vận
dụng chức năng điều tiết kinh tế của thuế, thì tại các nước tư bản công nghiệp phát triển và ngày
nay kể cả tại các nước đang phát triển, chức năng điều tiết kinh tế ngày càng được chú ý và càng
được tăng cường đáng kể.
Tại các nước công nghiệp phát triển và các nước đang phát triển có hệ thống thuế ổn
định, thuế tác động vào quá trình sản xuất của các doanh nghiệp trên cả ba yếu tố mà chúng sử
dụng: sức lao động, đối tượng lao động và tư liệu lao động. Công nhân và người làm thuê, sau
khi nhận được tiền lương sẽ chi dùng số tiền cho việc mua sắm hàng hóa, dịch vụ và nộp thuế.
Vào lúc này, thuế sẽ tác động đến quá trình sản xuất theo 3 hướng:
- Thứ nhất, thuế sẽ ảnh hưởng đến mức độ và cơ cấu của tổng cầu, đồng thời thông qua
cơ chế của mức cầu thị trường có thể thúc đầy hoặc kiềm hãm sản xuất. Điều này phụ thuộc rất
lớn vào thu nhập mà người dân sử dụng – thông thường là dành toàn bộ cho tiêu dùng – và vì thế
sự thay đổi mức thuế đánh vào tiêu dùng ngay lập tức tác động vào mức cầu và nói chung, ảnh
13


hưởng đến tổng mức cầu có khả năng thanh toán được của nền kinh tế. Nói một cách cụ thể hơn,
ở đây có hai tác dụng:
Đầu tiên, thuế làm giảm thu nhập của nhân dân. Với việc làm nhỏ đi phần thu nhập có
thể chi tiêu cho các hộ gia đình, thuế cao hơn có xu hướng làm cho các hộ gia đình giảm mức chi
cho tiêu dùng của họ, do đó làm giảm mức cầu và GNP thực tế.
Ngoài ra, thuế còn có thể tác động đến mức sản lượng tiềm năng. Ví dụ: vào năm 1981
do chính quyền Reagan đưa ra một số ưu đãi về thuế đánh vào thu nhập từ đầu tư kinh doanh
máy mới nên các khoản đầu tư vào các ngành kinh doanh máy móc, nhà máy đã gia tăng.
- Thứ hai, mức độ đánh thuế trên thu nhập cũng ảnh hưởng đến việc xác định tiền
lương, bởi vì khi tính toán tiền lương giới chủ và người làm thuê bao giờ cũng chú ý đến tiền
thuế như là một yếu tố của tiền lương phải được xem xét tới.
- Thứ ba, thuế còn tác động đến việc mua sắm, sử dụng và phục hồi tài sản cố định
(TSCĐ) trong doanh nghiệp, thông qua các qui định của Nhà nước về hình thành, sử dụng quỹ

khấu hao. Như mọi người đều biết, TSCĐ tham gia vào nhiều chu kỳ sản xuất, thường xuyên bị
hao mòn hữu hình và hao mòn vô hình cho đến khi không còn tác dụng nữa. Sau đời phục vụ của
mình, TSCĐ cần được phục hồi. Việc phục hồi này được tiến hành bằng cách lập quỹ khấu hao,
là một loại quỹ, mà xét theo quan điểm của cơ quan thuế, được hình thành từ một bộ phận lợi tức
không phải chịu thuế. Quy mô của quỹ khấu hao - vốn là nguồn để tái sản xuất TSCĐ – trong
chừng mực đáng kể chịu sự tác động của mức thuế (nhất là thuế lợi tức).
Giữa hai chức năng (chức năng phân phối và phân phối lại và chức năng điều tiết kinh
tế) của thuế tồn tại mối quan hệ chặt chẽ. Mối quan hệ này – xét về bản chất - phản ánh sự thống
nhất của hai mặt đối lập. Chức năng phân phối và phân phối lại của thuế là nguyên nhân ảnh
hưởng đến sự vận động và phát triển của chức năng điều tiết kinh tế. Một khi mà các nguồn tài
chính mà nhà nước tập trung được dưới dạng thuế gia tăng đáng kể thì lúc đó việc này lại tạo
điều kiện khách quan để Nhà nước tác động trên diện tích rộng và cả theo chiều sâu tới quá trình
sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp. Ngược lại, việc điều tiết, sắp xếp sản xuất của Nhà
nước nhằm vào việc thúc đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng kinh tế lại tạo điều kiện để tăng thu nhập
của các tầng lớp nhân dân và đây chính là cơ sở quan trọng để mở rộng phạm vi tác động của
chức năng phân phối và phân phối lại. Do đó, các chức năng của thuế, trước hết quan hệ hỗ
tương và tác động lẫn nhau.
Sự thống nhất nội tại của các chức năng hoàn toàn không loại trừ các mâu thuẫn tồn tại
giữa chúng, bởi lẽ mỗi chức năng phản ánh từng mặt nhất định của các quan hệ có tính chất thuế
vẫn luôn luôn mâu thuẫn với nhau. Chức năng phân phối và phân phối lại phản ánh các mối quan
hệ giữa Nhà nước hướng tới người nộp thuế. Ngay trong chức năng phân phối và phân phối lại
đã chứa đựng những mầm mống của sự phát triển mâu thuẫn giữa một bên là sự cần thiết mở
rộng nguồn thu vế thuế của Nhà nước với một bên là sự phản kháng và sự không hài lòng của
các thành viên trong xã hội khi nộp thuế.
Mâu thuẫn của chức năng điều tiết kinh tế biểu hiện ở chỗ: nhu cầu thực tế của sự can
thiệp của Nhà nước đối với quá trình sản xuất kinh doanh đụng chạm phải lợi ích kinh tế của
từng nhà doanh nghiệp. Trong khi hình thành và vận dụng một chính sách thuế, nhiều chính phủ
thuờng hay mắc sai lầm: không tôn trọng đầy đủ cả hai chức năng, thường xem trọng chức năng
này hơn chức năng kia và ngược lại; điều này rõ ràng làm tổn hại đến chức năng còn lại và là
nguyên nhân dẫn đến chính sách thuế thoát ly cơ sở hiện thực về kinh tế - xã hội của đất nước.

Trên thực tế, lỗi lầm phổ biến nhất của các chính phủ là do cần phải bù đắp những thiếu hụt của
ngân sách nên thường chú trọng tới chức năng phân phối và phân phối lại hơn là chức năng điều
tiết kinh tế của thuế, điều này dẫn tới giảm nhẹ vai trò của thuế đối với hoạt động của doanh
nghiệp, từ đó ảnh hưởng tới sản xuất và đời sống.

14


III. VAI TRÒ CỦA THUẾ TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
1. Thuế - công cụ phân phối thu nhập và ổn định hóa nền kinh tế
Ngoài chức năng phân phối, thuế còn đảm nhiệm việc tái phân phối thu nhập và ổn định
mức cầu. Chức năng này đã có một lịch sử lâu đời. Việc sử dụng thuế để tái phân phối hoặc làm
chức năng ổn định hóa mới chỉ được biết đến trong một thời gian gần đây.
1.1. Phân phối
Khi thị trường thực hiện việc phân phối thu nhập thì đòi hỏi của mỗi hộ gia đình đối với
sản lượng đầu ra của nền kinh tế lại phụ thuộc vào nguồn lực tài chính do con người hoặc không
do con người tạo ra và các mức giá thị truờng cho phép bù đắp được các chi phí. Thu nhập có
được là từ tiền lương, lợi tức cho vay, tiền cho thuê và lợi nhuận. Tổng thu nhập của mỗi cá
nhân, mỗi hộ gia đình hoàn toàn không giống nhau. Một số hộ gia đình không có lao động và
cũng không có nguồn lực tài chính để từ đó nhận được thu nhập. Những người khuyến tật, già
yếu, bệnh hoạn, thất nghiệp không có bất kỳ tài sản nào được tích lũy lại cũng sẽ không thu
hoạch được nguồn thu nhập nào. Các hộ gia đình sống phụ thuộc vào các lao động không có kỹ
năng sẽ nhận được ít thu nhập.
Ngược lại, có những người được thừa kế tài sản, vốn được tích lũy từ thế hệ trước hoặc
tài năng thì có thể nhận được thu nhập gấp hàng chục lần - thậm chí hàng trăm - lần so với những
người thuộc tầng lớp trung lưu. Do đó, thực hiện việc tái phân phối qua công cụ thuế là điều hợp
lý. Ở đây người ta ghi nhận sự đồng tình, nhất trí giữa các giới khác nhau đối với vấn đề sử dụng
thuế với các lý do nói trên, nhưng các nhà kinh tế và các chính khách lại khó đạt được những
điểm chung căn bản nhất đối với vấn đề xác định phạm vi tái phân phối và mức độ sử dụng thuế
để đạt được mục tiêu này. Ở các nước phương Tây, một bộ phận mong muốn một sự can thiệp ở

mức độ tối thiểu bằng các công cụ thị trường. Họ cổ vũ cho sự nỗ lực làm giảm đói nghèo tuyệt
đối và sử dụng nguồn thu từ thuế đánh theo tỷ lệ để làm điều đó. Một bộ phận khác lại ủng hộ
cho chủ trương làm giảm độ nghèo đói tương đối lẫn tuyệt đối. Để đạt được mục tiêu này, theo
họ, thì nên sử dụng một hệ thống thuế có tính chất lũy tiến đánh theo nhiều tỷ lệ khác nhau căn
cứ vào từng bậc thu nhập không giống nhau và như vậy, người giàu sẽ bị đánh thuế nhiều hơn
người nghèo.
1.2. Ổn định hóa
Đây là một trong bốn chức năng kinh tế của chính phủ mới được thừa nhận gần đây,
mặc dù còn tồn tại nhiều quan điểm - nhất trí hay đồng tình - của các giới khác nhau và đã có
nhiều tranh cãi gay gắt giữa những nhà kinh tế và các chính trị gia về phạm vi phân phối và mức
độ sử dụng. Một Nhà nước phúc lợi hiện đại thực hiện bốn chức năng kinh tế: (i) định ra các
khuôn khổ kinh tế - luật pháp, hiến pháp và các qui tắc của trò chơi kinh tế; (ii) thiết lập chính
sách ổn định hóa kinh tế vĩ mô để san bằng các đỉnh cao và đáy thấp của nạn thất nghiệp và để
kiềm chế lạm phát; (iii) phân bổ nguồn lực cho hàng hóa công cộng bằng cách đánh thuế, chi tiêu
và điều tiết khi có sự thất bại của thị trường; và (iv) phân phối lại tài nguyên bằng cách chuyển
giao phúc lợi xã hội. Nhưng khi bàn đến vấn đề dùng công cụ thuế để đáp ứng nhu cầu phân phối
thì họ lại cùng nhau nhất trí rằng việc phân phối qua công cụ thuế là một trách nhiệm phải có của
chính phủ. Điều này không hề liên quan đến cái được gọi là ổn định hóa. Các nhà kinh tế theo
trường phái Keynes lập luận rằng để duy trì nền kinh tế luôn luôn ở trạng thái ổn định thì cần
thiết phải có sự quản lý của nhà nước. Các nhà kinh tế theo trường phái cổ điển (trọng tiền) xem
xét nền kinh tế như một thế ổn định, với các thị trường vận hành một cách tự do và toàn dụng,
như vậy tự bản thân nó đã ổn định rồi và sự can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế là không cần
thiết. J.M. Keynes đã đưa ra lý thuyết và chính sách của ông trong những năm chiến tranh – khi
mà nước Anh lâm vào cuộc đại khủng hoảng với mức độ cao, đồng thời người dân phải tự lực
cánh sinh – không nhận được gì từ chính phủ của họ cả. Quan điểm của ông như sau: nền kinh tế
tư bản chủ nghĩa không tự nó đạt đến mức toàn dụng. Sự toàn dụng trong quá khứ chỉ là do sự
thiếu hụt của mức cầu và qui luật của J.B Say đưa ra - mức cung tự đẻ ra mức cầu cho chính nó –
là không hề có thật. Cần giành cho chính phủ một vai trò làm gia tăng mức cầu để từ đó đạt đến
15



mức toàn dụng. Chính phủ phải làm điều đó bằng cách gia tăng đầu tư để tận dụng hiệu ứng số
nhân xảy ra đối với việc làm và sản lượng”.
Tuy vậy chính sách của trường phái Keynes đầu tiên hàm ý rằng: không phải lúc nào
cũng xảy ra thất nghiệp, bởi lẽ trong chiến tranh thế giới thứ II, mức cầu và lạm phát gia tăng
quá nhanh đã trở thành một vấn đề lớn. Thuế tăng và các khoản tiết kiệm bắt buộc phát sinh do
các khoản nợ sau chiến tranh đã làm giảm mức cầu của người tiêu dùng và kìm giữ mức lạm
phát ở 5% đến 11% một năm, thấp hơn nhiều so với tỷ lệ đó trong thế chiến thứ I (lạm phát lúc
đó tăng khoảng 20% - 25% mỗi năm). Những vấn đề này không đi vào quên lãng và năm 1944,
một bản luận trình về chính sách và công ăn việc làm thừa nhận rằng cần phải dành cho chính
phủ nhiệm vụ kiểm soát nền kinh tế nhằm mục đích tránh được tình trạng thất nghiệp cao trong
thời kỳ 1920-1930.
Sau những năm chiến tranh, tình trạng thất nghiệp đã được duy trì ở mức thấp. Tỷ lệ 3%
- ranh giới giữa mức toàn dụng và thất nghiệp – không phải chờ đến những năm 1960 mới đạt
được. Người ta ghi nhận sự tồn tại của một chu kỳ 5 năm sự trồi sụt kinh tế có thể chấp nhận
được. Như vậy, điều tốt đẹp mà chức năng ổn định hóa mang lại là vai trò chỉnh rõ tức là vai trò
cố gắng đảm bảo một sự điều chỉnh mức cầu trong ngắn hạn để đạt được những cân đối hết sức
tinh tế giữa lạm phát thấp và chỉ tiêu công ăn việc làm. Các quyết định sửa đổi về thuế tỏ ra xứng
hợp với mục tiêu trên hơn so với các quyết định Trung Ương điều chỉnh về chi tiêu công.
Như vậy, mặc dù Keynes đã từng phác họa ra việc sử dụng đầu tư để thay đổi mức cầu,
nhưng trên thực tế, các chính phủ lại có xu hướng dựa vào công cụ thuế. Trong những năm được
gọi là thời kỳ của chủ nghĩa trọng tiền, tức là trước năm 1979, đã có nhiều công trình nghiên cứu
thiên về chủ đề đánh giá hiệu năng của chính sách thuế. Có một sự thống nhất cao đạt được giữa
các tác giả, đó là: không có sự hiệu quả và sự mất ổn định thường ở mức tệ hại. Điều này được
tóm tắt qua câu: “quá nhiều, quá trễ”. Những kết luận này do những người theo trường phái
Keynes - những người theo đuổi chủ trương cải tiến sự vận hành của các chính sách – rút ra.
Những người phê phán theo trường phái trọng tiền đã nêu ra nhiều luận điểm có tính
chất phản bác. Họ xem xét nền kinh tế như một thể ổn định và lập luận: nếu thị trường được
phép vận hành một cách tự do thì mức cung bằng với mức cầu trên thị trường lao động cũng như
trên thị trường hàng hóa. Họ cho rằng không cần thiết phải điều chỉnh mức cầu, bởi vì điều này

là không hợp lý và tốt hơn hết là chính phủ chỉ nên thực hiện chức năng đặt ra các luật lệ hơn là
trực tiếp can thiệp vào thị trường. Ở Anh, chính phủ của Đảng Bảo thủ đã theo quan điểm này
ngay từ năm họ bắt đầu cầm quyền thay thế cho chính phủ Công Đảng; còn ở Mỹ, ngược lại,
dưới thời của tổng thống Reagan, chính phủ đã thực hiện hai cuộc thí nghiệm thuyết trọng cung
từ năm 1979 đến năm 1981 với nội dung cốt lõi là cắt giảm thuế để tác động vào sản lượng tiềm
năng và từ đó giải quyết các gánh nặng về công ăn việc làm và sức ép của lạm phát. Với biện
pháp chủ yếu là cắt giảm 25% đối với tất cả các khoản TNCN, được thực hiện làm ba giai đoạn
và kết thúc vào tháng 7/1983, hậu quả xảy ra là làm giảm sút thu nhập liên bang và thâm hụt
ngân sách to lớn vào giữa những năm 1980. Một phần của tình trạng này do bởi những biện pháp
được thi hành dựa vào việc phân tích thực trạng của nước Mỹ theo quan điểm của đường cong
Laffer một cách thiếu căn cứ. Theo các tiêu chuẩn khoa học cổ điển, cuộc thí nghiệm năm 1981
gợi ý rằng các lý thuyết trọng cung phải bị bác bỏ.
Tóm lại, từ những phân tích trên, có thể rút ra rằng, thuế là phạm trù tài chính và được
sử dụng để tạo ra các nguồn tài lực thực hiện các chức năng của nhà nước đương quyền, đồng
thời nó cũng là công cụ điều tiết kinh tế vĩ mô hiệu lực của nhà nước. Bằng vai trò to lớn đó,
thuế không ngừng được hoàn thiện và thích ứng với những chu kỳ của quá trình phát triển.
2. Thuế - công cụ khắc phục khiếm khuyết của thị trường
Qua phân tích từ đầu, có thể thấy rằng việc phân bổ các nguồn lực tài chính để thỏa mãn
các nhu cầu về hàng hóa và dịch vụ công cộng là mục tiêu hàng đầu của thuế. Về mặt lý thuyết,
thị trường là nơi hoàn hảo để người dân có thể thỏa mãn các nhu cầu trực tiếp của mình nhằm đạt
đến mức độ tối ưu hóa các phúc lợi nhận được. Nhưng kinh tế học hiện đại và thực tiễn chỉ ra
rằng đôi khi thị trường phải chịu thất bại, như trường hợp một số hàng hóa, dịch vụ công cộng:
16


người dân có nhu cầu nhưng thị trường không thể cung ứng nổi hoặc chỉ được cung ứng dưới
mức cầu. Đây là lúc mà cần phải có vai trò của thuế và các chi tiêu công cộng để sửa chữa sự
“bất lực” về phân phối của thị trường.
2.1 Hàng hóa công cộng
Thị trường hoàn toàn chịu thất bại trong việc cung cấp các hàng hóa công cộng. Điều

này xảy ra bởi vì các loại hàng hóa này có tính chất đặc biệt. Một hàng hóa hay dịch vụ mà được
coi là công cộng nếu một hoặc cả hai tính chất sau đây được thỏa mãn:
Sự phát sinh thêm một người tiêu dùng loại hàng hóa (hay dịch vụ) này hoàn toàn không
làm tăng thêm chi phí. Ví dụ: có thêm một người đi bộ trên một con đường được chiếu sáng vào
ban đêm không làm tăng thêm chi phí thắp sáng đường sá; hoặc thêm một chiếc ô tô đi qua cầu
vào lúc vắng xe cũng không làm phát sinh thêm chi phí. Để đạt được mức phúc lợi tối đa qua
việc thụ hưởng các hành hóa nêu trên, và các loại hàng hóa tương tự, người dân cần được cung
cấp chúng với giá bằng 0. Không một nhà tư nhân nào sẵn sàng làm việc này và chỉ có Chính
phủ mới phải đảm trách việc sản xuất và cung ứng chúng (tất nhiên là qua trung gian của nhà
thầu) miễn phí. Ở đây, việc đánh thuế sẽ đóng vai trò cung cấp các nguồn lực tài chính.
Sự tồn tại của những kẻ ăn không. Điều đó có nghĩa rằng sự cung cấp của thị trường đối
với hàng hóa công cộng là không thể xảy ra được. Một kẻ “ăn không” là một người được tiêu
dùng hàng hóa phải tốn kém mới sản xuất ra được mà không phải trả tiền cho hàng hóa đó. Vấn
đề kẻ ăn không đặc biệt được áp dụng cho hàng hóa công cộng vì tính chất không thể phân chia
của chúng. Ví dụ như vấn đề quốc phòng, giả sử có một thị trường được thiết lập dành cho quốc
phòng. Thậm chí mỗi người đều cảm thấy rằng chúng ta cần quốc phòng, thì ngược lại, không
một ai có động cơ để mua phần đóng góp của mình vào quốc phòng cả. Vì lượng quốc phòng mà
tôi có cùng bằng bất kỳ lượng của ai khác, cho nên tôi có động cơ rất mạnh là đợi cho bất kỳ ai
khác mua hàng hóa đó chứ không dại gì đóng góp phần công bằng của mình. Tôi sẽ được ăn
không tất cả những thứ do bất kỳ ai khác mua. Nhưng tất nhiên, nếu ai cũng được tất cả những
người khác mua quốc phòng, thì sẽ không có hàng hóa quốc phòng nữa.
Ngoài các ví dụ nêu trên, hàng hóa công cộng còn bao gồm các luật lệ và quy tắc, việc
làm sạch đường, phòng chống lũ lụt . . .
Để sửa chữa thất bại của thị trường trong việc cung cấp hàng hóa công cộng, chính phủ
buộc phải đánh thuế vào người dân, làm mọi người được hưởng hàng hóa công cộng.
Xét về một khía cạnh đơn giản hơn, hàng hóa công cộng khác với hàng hóa tư nhân ở
đặc điểm sau đây: “Hàng hóa công cộng là một loại hàng mà thậm chí có một người dùng tới rồi,
thì những người khác vẫn dùng được”. Trong khi đó hàng hóa tư nhân (hoặc cá nhân) là một loại
hàng mà nếu được một người tiêu dùng rồi thì người khác không thể dùng được nữa.
Hàng hóa công cộng có yếu tố chung sau đây: “Lợi ích của một hàng hóa công cộng

không giống như của một hàng hóa thuần túy tư nhân do bởi việc một cá nhân tiêu dùng hàng
hóa công cộng sẽ tạo ra những tác động tiêu dùng bên ngoài không phân chia được đối với nhiều
người chứ không phải chỉ một cá nhân đó. Ngược lại, nếu một mặt hàng có thể chia nhỏ được có
thể bán riêng từng phần với giá cạnh tranh cho một cá nhân mà không có tác động bên ngoài đối
với người khác thì đó là một mặt hàng tư nhân. Hàng hóa công cộng đòi hỏi phải có hành động
tập thể trong khi hàng hóa tư nhân có thể do thị trường cung cấp”.
2.2. Hàng hóa hỗn hợp
Có nhiều hàng hóa tuy do chính phủ cung cấp nhưng không được xếp vào nhóm hàng
hóa công cộng, ví dụ như giáo dục, chăm sóc sức khỏe và thu dọn rác… dù chúng cung cấp được
lợi ích mang tính chất độc quyền; bởi lẽ những người tiêu dùng thêm vào sẽ làm tăng chi phí và
sự độc quyền lúc nào cũng có thể thực hiện được (dịch vụ này có thể bị những kẻ ăn không chối
từ). Tuy nhiên chúng lại được cung cấp bởi khu vực công và do đó chúng đòi hỏi phải có thuế tài
trợ. Có hai cách giải thích về điều này: thứ nhất, đó là những trục trặc trong việc phân phối của
thị trường và thứ hai, là các lý do liên quan đến việc tiêu dùng các mặt hàng khuyến dụng.
Những hàng hóa này được gọi là hàng hóa hỗn hợp. Đó là các hàng hóa tạo ra lợi ích bên ngoài
cũng như lợi ích của cá nhân nhưng nếu được cung cấp bởi thị trường thì mức cung sẽ nằm dưới
17


mức cầu. Thị trường của hàng hóa hỗn hợp không phải chịu thất bại hoàn toàn như đối với hàng
hóa công cộng, bởi vì sự độc quyền là hoàn toàn có thể xảy ra và những sự ưu đãi được coi là có
thể bộc lộ ra được; nhưng bên cạnh đó thị trường lại không cung cấp được chất lượng tối ưu do
việc cung cấp chỉ có tính chất tư nhân và điều này đồng nghĩa với việc cung cấp dưới mức nhu
cầu.
Được coi là hàng hóa hỗn hợp là những hàng hóa có sự pha trộn giữa các đặc điểm của
hàng hóa tư nhân (lợi ích nội tại có tính chất cạnh tranh) và các đặc điểm của hàng hóa công
cộng (lợi ích bên ngoài có tính chất độc quyền). Chúng bao gồm giáo dục, y tế, vận chuyển công
cộng, thu gom rác và các dịch vụ phòng cháy chữa cháy… Giáo dục cung cấp một lực lượng lao
động có học thức, có khả năng tạo các sản lượng đầu ra và lợi tức lớn hơn cho toàn thể cộng
đồng. Y tế bảo vệ toàn thể cộng đồng bằng cách chữa chạy cho những người mắc bệnh và bảo

tồn lực lượng lao động cho đất nước. Vận chuyển công cộng làm giảm sự tắc nghẽn giao thông
và ô nhiễm môi trường, và do đó, nó tạo ra lợi ích cho cả người sử dụng đường sá và tất cả cộng
đồng.
Chính phủ có thể sửa chữa tình trạng cung cấp dưới mức nhu cầu đối với hàng hóa hỗn
hợp bằng cách tự cung cấp hàng hóa và dịch vụ hoặc thông qua việc trợ cấp để làm giảm giá và
tăng sản lượng đầu ra. Vai trò của thuế là cung cấp các nguồn lực tài chính để tài trợ cho việc
cung cấp có tính chất công cộng hoặc tài trợ thông qua các khoản trợ cấp. Trợ cấp, do đó, tự bản
thân nó có thể được xem như là một khoản thuế âm.
2.3. Các lợi ích và chi phí ngoại ứng
Một ngoại ứng (ngoại tác) tồn tại khi việc sản xuất hoặc tiêu dùng một mặt hàng trực
tiếp ảnh hưởng đến các doanh nghiệp và người tiêu dùng không can dự vào việc mua bán hàng
hóa đó, những ngoại ứng này thường không được phản ánh đầy đủ theo giá thị trường. Ví dụ như
vấn đề ô nhiễm. Một hãng sản xuất hóa chất và tống chất thải xuống sông. Chất thải gây ô nhiễm
nguồn nước địa phương, giết hại cá và chim chóc và tạo ra mùi hôi thối khó chịu. Các ảnh hưởng
phụ bất lợi này thể hiện các chi phí đối với xã hội để sản xuất ra hóa chất đó, chúng vẫn phải
được thể hiện một cách thích ứng trong giá cả thị trường của loại hóa chất này nhưng thực tế lại
không như vậy. Giá thị trường của sản lượng do công ty hóa chất làm ra sẽ không phản ánh đầy
đủ chi phí sản xuất thực sự đối với xã hội, trừ phi công ty hóa chất này buộc phải thanh toán tiền
cho những thiệt hại do sự ô nhiễm của nhà máy gây ra. Trong trường hợp này, có một ngoại ứng
trong việc sản xuất hóa chất.
Ngoại ứng có thể có lợi hoặc không có lợi cũng có thể gây hại. Vấn đề này có liên quan
đến các lợi ích từ bên ngoài của một hàng hóa với sự gia tăng phúc lợi của người dân không phải
là người tiêu dùng trực tiếp hàng hóa này. Ví dụ như nếu phần lớn dân số của một quốc gia được
tiêm chủng ho gà thì thậm chí nếu không được chữa bệnh, họ cũng được bảo vệ về mặt sức khỏe
bởi vì họ ít tiếp xúc với loại bệnh này và như thế họ đã nhận được các lợi ích từ bên ngoài. Một
người chủ quét vôi lại căn nhà của ông ta thì những người láng giềng sẽ nhận được lợi ích dôi ra
do không phải nhìn cảnh căn nhà tróc sơn, ọp ẹp nữa. Trong tất cả các ngoại ứng, có một điều gì
đó ảnh hưởng đến các chi phí của hãng sản xuất hoặc phúc lợi của người tiêu dùng (ví dụ như sự
ô nhiễm hoặc cảnh quan của những ngôi nhà mới quét sơn phần lớn dân chúng được tiêm chủng
ho gà) nhưng cái đó không được trao đổi, buôn bán ngoài thị trường. Các nhà kinh tế thường nói

các ngoại ứng như thế được gây ra bởi “các thị trường vắng mặt”.
Thuế có thể được sử dụng để sửa chữa các trục trặc trong việc phân bổ các nguồn lực tài
chính phát sinh bởi các tác động âm tính từ bên ngoài (hoặc các chi phí ngoại ứng). Một ví dụ về
loại chi phí ngoại ứng là sự ô nhiễm không khí hay nguồn nước gây ra bởi các quá trình sản xuất.
Điều này có thể làm phát sinh các loại chi phí chẳng hạn như chi phí để làm sạch nước ở một
dòng sông bị ô nhiễm, hoặc sự ô nhiễm không khí có thể làm nảy sinh chi phí cho việc điều trị
bệnh hoặc trả lại sự trong lành ở các hộ gia đình trong khu vực bị ô nhiễm, hoặc mưa axit ở các
nơi khác. Các chi phí này là chi phí sản xuất nhưng chúng lại không nảy sinh từ phía người sản
xuất hoặc tiêu dùng sản phẩm, bởi lẽ tất cả các chi phí này không nằm trong giá sản phẩm nên
mức giá phản ánh thấp hơn giá trị thực và sản lượng đầu ra cao hơn mức đạt tối ưu. Các hoạt
động tiêu dùng cũng có thể làm phát sinh chi phí ngoại ứng, như chi phí lái xe, hút thuốc, uống
18


rượu là các ví dụ điển hình có thể nêu ra. Đánh thuế vào nhiên liệu, thuốc lá và rượu hay nước
giải khát có cồn có thể bù đắp được các chi phí ô nhiễm, bệnh tật và các tai nạn, đồng thời có thể
giảm đi một cách tích cực chi phí tiêu dùng và chi phí ngoại ứng, bởi giá cả cao hơn sẽ làm thay
đổi mức cầu thực tế của các sản phẩm nêu trên.
2.4. Độc quyền
Việc không thực hiện được vấn đề phân phối các nguồn lực thông qua cơ chế thị trường,
cũng có thể xảy ra khi vấn đề cạnh tranh gặp bế tắc. Độc quyền làm giảm đi sản lượng đầu ra
nhằm mục đích thu được giá cả cao hơn và sự trục trặc về mặt phân phối có thể xảy ra bởi vì sản
lượng đầu ra nằm dưới mức cầu mà phúc lợi xã hội được tối đa hóa. Nhà độc quyền là một người
bán duy nhất nên họ không lo bị những người khác cạnh tranh với giá thấp hơn và vì thế kết cục
là người tiêu dùng phải trả một mức giá cao hơn mức mà lẽ ra họ phải trả.
Có một số lãnh vực độc quyền mà không sao tránh khỏi, các dịch vụ công cộng cơ bản
(ví dụ như khí đốt và điện năng) là những lĩnh vực độc quyền tiềm năng. Chính phủ có thể điều
tiết các công ty kinh doanh trong lĩnh vực này bằng cách kiểm soát giá cả mà họ được phép đòi
phải trả hoặc chính phủ có thể tự mình đảm đương việc cung cấp các sản phẩm có liên quan. Một
số các độc quyền khác có thể là mang tính chất nhân tạo thông qua sự thao túng của các hãng sản

xuất. Ở đây chính phủ can thiệp vào bằng các luật cạnh tranh hoặc nhằm mục đích loại trừ thế
độc quyền hoặc kiềm chế sự độc quyền bằng cách kiểm soát giá cả. Nhiều người cho rằng, thuế
hoàn toàn không thể làm gì được để thay đổi mức sản lượng đầu ra mà tại đó nhà độc quyền có
thể tối đa hóa lợi nhuận. Nhưng một số nhà kinh tế khác lại lập luận: thuế có thể loại trừ được lợi
nhuận độc quyền khi thuế được thiết kế phù hợp với vai trò phân phối mà tự nó lúc nào cũng
được khẳng định.
2.6. Hàng khuyến dụng
Một số hàng hóa và dịch vụ do khu vực công sản xuất ra được gọi dưới tên là hàng
khuyến dụng. Đây là những hàng hóa mà xã hội (đại diện là nhà nước) cho rằng người dân nên
tiêu dùng hoặc tiếp nhận, cho dù thu nhập của họ ở mức nào đi nữa. Lý lẽ biện minh cho điều
này thể hiện ở chỗ: người tiêu dùng có thể không biết được lợi ích thực sự của một số hàng hóa,
bởi lẽ họ không lập tức nhìn nhận vấn đề một cách rõ ràng (chẳng hạn như đối với mặt hàng giáo
dục), hoặc bởi lẽ người thụ hưởng lợi tức là một đứa trẻ (cũng lại với ví dụ về giáo dục) hay là vì
lý do việc thanh toán và lợi ích nhận được không trùng khớp về mặt thời gian (ví dụ bảo hiểm y
tế và việc điều trị). Một số nhà kinh tế đặt ra câu hỏi: “Liệu có một sự biện minh kinh tế nào cho
sự can thiệp của chính phủ đối với hàng khuyến dụng hay không?” và cũng tự trả lời như sau:
“Xét theo một ý nghĩa nào đó thì luôn luôn có sự biện minh như vậy, bởi vì cảnh tượng môt ai đó
vô gia cư tạo nên một ngoại ứng khiến cho hết thảy mọi người khác không vui. Bằng việc cung
cấp nơi trú ngụ cho những người mà không thì sẽ lang thang ngoài phố, chính phủ đã làm cho tất
cả chúng ta cảm thấy dễ chịu hơn”.
Có một số hàng hóa vừa có thể được xếp vào loại hàng hóa hỗn hợp, vừa có thể xếp vào
loại hàng hóa khuyến dụng. Tuy nhiên, vẫn tồn tại một khác biệt rõ ràng giữa các lý do cung cấp
hàng hóa hỗn hợp và nguyên cớ cung ứng hàng hóa khuyến dụng. Hàng hóa hỗn hợp là một phần
của chức năng phân phối, nó được cung cấp phù hợp với việc ưu đãi mang tính chất nội tại và
ngoại vi của người tiêu dùng gắn liền với chức năng phân phối, nhưng việc tiêu dùng chúng lại
không chú ý đến sự ưu đãi đối với người tiêu dùng.

CHƯƠNG 2: KHÁI LƯỢC QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN HỆ THỐNG
THUẾ VIỆT NAM TỪ 1945 ĐẾN NAY VÀ ĐỊNH HƯỚNG ĐỔI MỚI.
I. VÀI NÉT VỀ HỆ THỐNG THUẾ VIỆT NAM TỪ 1945 ĐẾN NAY

Có thể chia lịch sử của hệ thống thuế Việt Nam theo các giai đoạn chính dưới đây:
19


1. Giai đoạn từ sau Cách mạng tháng Tám tới 1954
1.1. Thời kỳ trước ngày toàn quốc kháng chiến 19/12/1946
Đây là thời kỳ được đặc trưng bởi mâu thuẫn giữa thực trạng sức dân kiệt quệ, tình hình
chính trị rối ren với nhu cầu lớn và cấp thiết của nhà nước (tổ chức quân đội, tổ chức bộ máy
chính quyền mới, bảo về đê điều, cứu đói, trả món nợ cũ…) Đứng trước tình hình này Chính phủ
ta chủ trương một số biện pháp như: Bãi bỏ thuế thân, thuế thổ trạch ở thôn quê và một số tạp
thuế vô lý; Miễn thuế điền thổ cho cùng bị lũ lụt và giảm thuế điền 20% trong toàn quốc; Đình
chỉ thu thuế ở Miền Nam.
Chủ trương này đã làm nguồn thu thuế bị giảm sút. Các thứ thuế còn lại thì rất khó thu
do việc tuyên truyền giải thích kém, nhân dân sẵn có thành kiến với thuế của thực dân nên cũng
không đồng lòng đóng thuế. Cán bộ chưa nhận thức đúng đắn về thuế nên không tích cực thu.
Việc huy động tài chính chủ yếu dựa vào các hình thức quyên góp tự nguyện.
1.2 Thời kỳ từ ngày toàn quốc kháng chiến đến giữa năm 1951
Thời kỳ này cũng diễn ra trong bối cảnh số chi đòi hỏi gia tăng nhiều nhưng số thu
không lớn (chúng ta chỉ còn 4 loại thuế trực thu: thuế điền thổ, thuế môn bài, thuế lợi tức, thuế
lương bổng thu bằng tiền nhưng không thu được bao nhiêu; thuế quan và thuế gián thu cũng
không đáng kể) nên nhà nước, một mặt bắt đầu cải tiến chế độ thuế, tăng thuế suất nhiều loại
thuế; mặt khác, vẫn tiếp tục dựa vào những đóng góp mới như: Quỹ “tham gia kháng chiến, Quỹ
“Công lương” và chuyển hướng thu một vài thứ thuế bằng hiện vật. Mặt khác Chính phủ cũng
động viên nhân dân cho nhà nước vay dưới các hình thức công phiếu và công trái, đồng thời còn
dựa vào nguồn phát hành tiền tệ.
Chính sách đóng góp cũng không công bằng, hợp lý vì căn bản vẫn là chế độ thuế của
thời kỳ Pháp thuộc sửa đổi lại. Do đó thuế không huy động được đúng khả năng của mọi tầng
lớp nhân dân và không thích hợp với tình hình kinh tế lúc bấy giờ. So với khả năng thì người
nghèo đóng góp nhiều hơn người giàu, công nghiệp, thương nghiệp đóng quá ít so với nông
nghiệp

1.3. Thời kỳ từ 1951 đến ngày miền Bắc giải phóng 10/1954
Thời kỳ này mở đầu bằng chiến thắng biên giới và Đại hội lần thứ II của Đảng Cộng sản
Đông Dương. Bên cạnh việc thống nhất quản lý tài chính nhà nước, nhà nước còn ban hành
chính sách thuế mới được xây dựng trên nguyên tắc: công bằng, hợp lý thích hợp với hoàn cảnh
kinh tế xã hội và điều kiện chiến tranh. Chính sách thuế thống nhất gồm 7 thứ thuế là: thuế nông
nghiệp, thuế công thương nghiệp, thuế hàng hóa, thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu, thuế sát sinh,
thuế trước bạ, thuế tem
2. Thời kỳ từ năm 1954 đến năm 1975
2.1. Thời kỳ chuyển tiềp từ chiến tranh sang hòa bình, khôi phục kinh tế (1954-1957)
Đây là thời kỳ mà nền tài chính đứng trước nhiều thuận lợi mới, rất cơ bản, nhưng đồng
thời phải đối phó với những di sản nặng nề do chiến tranh để lại. Bên cạnh đó, nó còn gặp nhiều
khó khăn do tình trạng chia cắt của đất nước, làm mất đi sự hỗ trợ cho nhau giữa hai miền. Về cơ
bản, Chính phủ chỉ lần lượt ban hành các loại thuế mới trên cơ sở sửa đổi, bổ sung các chế độ đã
ban hành từ năm 1951 ở vùng tự do cũ để áp dụng thống nhất.
Kết quả của việc áp dụng một hệ thống thuế linh hoạt trong giai đoạn này đã dẫn đến gia
tăng nguồn thu của ngân sách một cách đáng kể. Nếu coi tổng thu ngân sách từ nguồn trong
nước năm 1955 là 100 thì năm 1956 là 134 năm 1957 là 194, trong đó số thu về thuế chiếm tỷ
trọng rất lớn: năm 1956 là trên 74% và năm 1957 là trên 87%.
2.2 Thời kỳ cải tạo xã hội chủ nghĩa và bước đầu phát triển kinh tế và văn hóa (1958
– 1960)
Nếu như trước đây thuế công thương nghiệp chỉ bao gồm một hệ thống thuế suất tương
đối ít thì vào lúc này nó bao gồm một hệ thống và nhiều hình thức thuế khác nhau, áp dụng trên
nhiều khâu của quá trình sản xuất, lưu thông hàng hóa, sử dụng nhiều loại thuế suất khác nhau
20


(cả thuế suất tỷ lệ, thuế suất lũy tiến lẫn thuế suất cố định) có sự phân biệt giữa các ngành nghề
sản xuất, kinh doanh, phân biệt kinh tế tập thể và tư nhân và nhiều biện pháp ưu đãi khác nhau.
2.3. Thời kỳ thực hiện kế hoạch 5 năm lần thứ nhất (1961 – 1965)
Cho đến năm 1960, các xí nghiệp quốc doanh nộp tích lũy tiền tệ vào ngân sách nhà

nước thông qua hai hình thức đóng góp là thuế và lợi nhuận, trong đó lợi nhuận chiếm tỷ trọng
lớn và ngày càng tăng.
Chế độ thuế đối với các xí nghiệp quốc doanh lúc này cũng giống như khu vực kinh tế
tư nhân bao gồm nhiều thứ thuế: thuế doanh nghiệp, thuế hàng hóa… và thu ở nhiều khâu cả ở
khâu sản xuất lẫn khâu lưu thông. Vì những mặt phiền hà này, nhà nước đã cho áp dụng thí điểm
chế độ thu mới gọi là thu quốc doanh. Mức thu quốc doanh được xác định riêng cho từng mặt
hàng tùy theo giá cả nhà nước qui định và chỉ thu ở khâu sản xuất. Đồng thời từ năm 1962, nhà
nước còn ban hành chế độ trích nộp và sử dụng lợi nhuận của các xí nghiệp. Theo chế độ này, lợi
nhuận của các xí nghiệp quốc doanh phải trích nộp một phần vào ngân sách nhà nước; phần lợi
nhuận còn lại, xí nghiệp được dùng để lập quỹ xí nghiệp, bổ sung kinh phí chuyên dùng, đầu tư
một phần vào việc kiến thiết cơ bản mở rộng của xí nghiệp và bổ sung vốn lưu động. Các xí
nghiệp công ty hợp doanh trong thời kỳ này được chuyển sang làm nghĩa vụ tài chính đối với
nhà nước như các xí nghiệp quốc doanh, có nghĩa là phải nộp thu quốc doanh và lợi nhuận chứ
không phải nộp thuế như trước.
2.4. Thời kỳ cả nước có chiến tranh, xây dựng và bảo vệ miền Bắc xã hội chủ nghĩa,
giải phóng miền Nam, thống nhất tổ quốc (1966 – 1975)
Hai hình thức huy động tài chính chủ yếu đối với các doanh nghiệp trong thời kỳ này
vẫn là thu quốc doanh và chế độ trích nộp lợi nhuận, ngoài ra còn có chế độ nộp khấu hao cơ
bản. Các chế độ này đã được sửa đổi bổ sung tiếp sau đó vào các năm 1966, 1974.
3. Giai đoạn từ 1975 đến 1990
3.1. Thời kỳ từ năm 1975 đến 1980
Trong thời kỳ này miền Bắc vẫn thực hiện hệ thống thu và thuế cũ, có sửa đổi cho phù
hợp với tình hình mới. Còn miền Nam thì có áp dụng một số thuế cũ của chính quyền Sài Gòn
trên cơ sở xóa bỏ một số sắc thuế phản tiến bộ và sửa đổi bổ sung để thích ứng với điều kiện cả
nước thống nhất.
3.2. Thời kỳ 1980 đến khi có cuộc cải cách thuế vào năm 1990
Mặc dù trong thời kỳ này, cả nước áp dụng hệ thống thu và thuế thống nhất nhưng việc
áp dụng này còn nhiều nhược điểm, gây cản ngại cho việc phát triển các yếu tố thị trường đang
nảy sinh:
Đặc trưng của hệ thống này là có sự phân biệt đối xử giữa các thành phần kinh tế. Các

xí nghiệp quốc doanh thì thực hiện chế độ thu quốc doanh, thu trích nộp lợi nhuận cùng các hình
thức thu khác, trong khi các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác lại chịu tác động
của thuế. Điều này gây sự ngộ nhận và làm lệch lạc nhận thức về bản chất của thuế.
Thu quốc doanh, mặc dù đã trải qua nhiều cuộc sửa đổi vào các năm tiếp theo đó: 1983,
1986, 1987 và lúc nào cũng là nguồn thu quan trọng của NSNN nhưng tự bản thân nó đã bộc lộ
nhiều nhược điểm căn bản. Về thực chất nó là một loại thuế gián thu mà không bao giờ tồn tại
trong bất kỳ một nền kinh tế thị trường nào, với đặc điểm là một loại thuế huy động nguồn tài
chính dựa trên cơ sở chi phí sản xuất bình quân chứ không phải là chi phí biên tế và mức thu đã
được ấn định trước trong giá cả, được kế hoạch hóa trong giá cả từng loại hàng hóa. Do đó, đây
là một loại thuế đa thuế suất, lên tới hàng trăm thuế suất; điều này đặc biệt gây khó khăn cho
việc quản lý và hành thu.
4. Giai đoạn từ năm 1990 đến nay
Từ giữa những năm 80, cùng với công cuộc đổi mới và mở cửa nền kinh tế, hệ thống
thuế Việt Nam đã được nghiên cứu và đến năm 1990 một hệ thống thuế mới đã được hình thành
bao gồm hệ thống chính sách thuế và hệ thống quản lý thuế. Giai đoạn này được đặc trưng bởi sự
21


hình thành một hệ thống thuế hoàn chỉnh nhất từ trước đến nay bao gồm 9 (chín) sác thuế: thuế
nông nghiệp, thuế doanh thu; thuế TTĐB; thuế lợi tức, thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu (mậu dịch
và phi mậu dịch); thuế tài nguyên; thuế thu nhập; thuế nhà đất; thuế vốn (khoản thu do việc sử
dụng vốn của ngân sách nhà nước). Ngoài ra còn một phí và lệ phí. Tuy có nhiều loại thuế nhưng
mỗi doanh nghiệp chỉ áp dụng phổ biến 2 đến 3 loại.
Qua 10 cải cách hệ thống thuế đã đem lại các kết quả sau:
a. Số thu từ thuế, phí vào ngân sách nhà nước từ chỗ chiếm tỷ trọng không lớn nay đã
chiếm trên 90% NSNN trong giai đoạn 1990 - 2000. Tuy nhiên, giai đoạn 2005-2012, do có sự
biến động về tình hình kinh tế thế giới nên tỷ lệ tăng trưởng nguồn thu giảm lại so với giai đoạn
trước đó. Số thu về thuế và phí đã tăng nhanh qua các năm nhưng chính phủ đã khuyến khích các
thành phần kinh tế mở rộng nên có nhiều chính sách ưu đãi thuế trong giai đoạn 2009-2011.
Bảng tốc độ tăng thu về thuế và phí qua các năm (từ 2005-2012)

Đơn vị tính: %
2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

21.35

21.35

11.99

31.84

17.35

26.41

41.66


19.9

Ghi chú: số liệu năm 2012 là ước tính, số thu trên không kể thuế Xuất nhập khẩu
Bảng tỷ trọng thu thuế phí trong GDP
Đơn vị tính: %
91

92

93

12.83 16.75 21.71
.

94

95

9195

96

97

98

99

2000


21.78 21.59 19.97 22.69 21.56 19.82 19.38 19.0

2006

2007

2008

2009

2010

2011

27,1

26,2

26,6

23,7

26,2

24,6

962000
20.2


(Nguồn: Số liệu điều tra của Heritage Foundation, 2012)

22


Tỷ lệ động viên bình quân về thuế phí/GDP của Việt Nam theo tính toán của các chuyên
gia quốc tế hiện nay (năm 2012) là 26,7%. Tuy nhiên, trong các khoản thu trên, còn có các khoản
thu về dầu thô và tiền sử dụng đất, nếu loại bỏ các khoản thu này thì tỷ lệ động viên thực tế của
Việt Nam trong 20 năm qua chỉ vào khoảng 14%/GDP, thấp hơn nhiều so với các nước trong
khu vực và có cùng điều kiện như Việt Nam trên thế giới (Vũ Thị Mai, 2012).
b. Về kinh tế
Thuế trở thành công cụ quản lý vĩ mô của nhà nước, thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp
hóa, hiện đại hóa đất nước, khuyến khích đầu tư trong và ngoài nước, điều tiết toàn bộ nền kinh
tế, điều chỉnh cơ cấu kinh tế có hiệu quả; bảo hộ, khuyến khích phát triển sản xuất trong nước,
đẩy mạnh xuất khẩu, thực hiện được lối đối ngoại của Đảng và Nhà nước, mở rộng quan hệ kinh
tế với các nước, thúc đẩy quá trình hội nhập của Việt Nam với nền kinh tế thế giới.
c. Về xã hội,
Hệ thống chính sách thuế được áp dụng thống nhất đối với mọi thành phần kinh tế đã
tạo môi trường pháp lý bình đẳng để các doanh nghiệp cạnh tranh lành mạnh trong nền kinh tế
thị trường. Mặt khác chính sách thuế đã góp phần công bằng, bình đẳng xã hội, góp phần ổn định
chính trị, xã hội.
d. Về nghiệp vụ đã luôn chú ý hướng tới đơn giản, công khai, minh bạch và phát huy
quyền dân chủ, tự chịu trách nhiệm trước nghĩa vụ thuế của mỗi pháp nhân, mỗi thể nhân.
Tuy nhiên hệ thống trên cũng còn rất nhiều bất cập mà nhiều trong số đó bắt nguồn bản
thân quan điểm về kinh tế thị trường và việc sử dụng các công cụ vĩ mô của nhà nước Việt Nam.
Cùng với những kết quả đã đạt được so với những mục tiêu và yêu cầu đã đặt ra, còn
một số tồn tại cần tiếp tục nghiên cứu và hoàn chỉnh, cụ thể là:
Chính sách thuế được cải cách và đổi mới trong khi các cơ chế kinh tế khác liên quan và
nền kinh tế đặc biệt là các doanh nghiệp trình độ quản lý còn thấp, đổi mới chậm, chưa thích ứng
kịp thời làm giảm hiệu quả của chính sách mới ban hành gây khó khăn thêm cho quá trình thực

hiện.
Việc nghiên cứu ban hành chính sách chậm, không kịp thời, không sát thực tiễn; mặt
khác, việc chuẩn bị tuyên truyền chưa chu đáo nên đã dẫn đến phản ứng không có lợi trong dư
luận xã hội. Việc hướng dẫn luật thuế do máy móc, thiếu thực tế nên có trường hợp chồng chéo,
không rõ ràng làm cho người chấp hành gặp khó khăn, dẫn đến phản ứng của cơ sở đối với thuế,
hoặc làm cho thuế tác động đến hoạt động kinh tế trái ngược nhau, cùng một sự việc, phía này
thì tác động tích cực, phía khác lại tác động tiêu cực.
Nhiều khi công cụ thuế được sử dụng một cách tùy tiện, thiếu cân nhắc kết hợp với
chính sách đầu tư, thương mại… không đúng đắn đã làm cho môi trường kinh doanh trở nên
thiếu lành mạnh. Chẳng hạn do thuế quan được sử dụng tùy tiện nên cả đầu tư trong nước và
ngoài nước vào Việt Nam đã được hướng đến khu vực với mức độ bảo hộ tương đối cao. Trên
50% vốn ĐTNN được tập trung vào các dự án sản xuất có thuế suất bảo hộ cao hơn 34%. Tính
theo tỷ lệ bảo hộ hữu hiệu (IRPs) thì có tới khoản 65% tổng mức có vốn ĐTNN được phân bổ
vào những ngành có tỷ lệ bảo hộ hữu hiệu cao hơn 60% mà những ngành này thường là những
ngành không có lợi thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế, xét cả về dài hạn (CIE 1998). Một sắc
thuế phải đối diện với nhiều mục tiêu thường là trái ngược nhau gây nên tình trạng đa thuế suất
và rất hay thay đổi bất ngờ. (Ví dụ: Các qui định về thuế doanh thu được sửa đổi liên tục chỉ
trong thời gian ngắn chẳng hạn từ 1991 -1994 đã có 3 lần sửa đổi bổ sung. Có tới 16 thuế suất,
mức độ biến thiên lớn (từ 0 – 40%), tới lần sửa đổi ngày 28/10/1995 giảm còn 11 thuế suất (biến
thiên từ 0-30%). Điều này gây méo mó rất lớn cho sản xuất và tạo cho các doanh nghiệp tâm lý
bất ổn, thiếu sự tin tưởng vào các chính sách kinh tế của nhà nước và việc thu thuế trở nên rất
khó khăn, tạo điều kiện cho cán bộ thuế tham nhũng, gây khó khăn cho hoạt động của doanh
nghiệp.
Sử dụng công cụ thuế phục vụ quá nhiều các chính sách xã hội làm mất tính trung lập
của thuế. Thời gian qua, một số chính sách xã hội được đưa vào chính sách miễn giảm thuế đã
phần nào làm phức tạp hệ thống thuế và làm mất đi tính trung lập của thuế. Ví dụ: chính sách
23


miễn giảm thuế TNDN đã đề cập giảm và miễn thuế TNDN cho các đối tượng là thương binh,

người tàn tật, doanh nghiệp sử dụng nhiều lao động nữ.
Tính khả thi, tính hợp lý của một số luật thuế còn hạn chế nên xét trên giác độ từng sắc
thuế thì dẫn đến sau thời gian thực hiện phải sửa đổi bổ sung. Việc nghiên cứu để xây dựng một
sắc thuế phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh ở Việt Nam là cần thiết nhưng trong nhiều trường
hợp vì quá nặng nề về tính phù hợp của Việt Nam mà thoát ly các nguyên tắc của thuế nên dẫn
đế hậu quả phức tạp và khó quản lý.
Hệ thống chính sách thuế còn chưa phù hợp với thông lệ quốc tế và chưa đảm bảo được
tính tương thích với các nền kinh tế thị trường khác trong khu vực.
Trong thời gian qua các sắc thuế vẫn chưa đạt được mục tiêu đơn giản, rõ ràng.

II. QUẢN TRỊ THUẾ Ở VIỆT NAM
1. Tổ chức và chức năng bộ máy thu thuế
Cùng với quá trình cải cách thuế bước 2, bộ máy thu thuế của nhà nước Việt Nam cũng
được cơ cấu lại và thực hiện theo nguyên tắc thống nhất theo hệ thống dọc từ Trung Ương đến
quận, huyện, bao gồm:
- Cấp Trung Ương: hệ thống thu thuế nhà nước gồm có Tổng cục thuế trực thuộc
Bộ Tài chính và bộ máy giúp việc cơ quan tổng cục gồm có một số phòng chức
năng và phòng nghiệp vụ được tổ chức theo các sắc thuế. Tổng cục thuế do một
Tổng cục trưởng phụ trách và một số Phó Tổng cục trưởng giúp việc.
- Cấp tỉnh, thành phố trực thuộc Trung Ương có các Cục thuế trực thuộc Tổng cục
thuế, đồng thời chịu sự chỉ đạo đồng thời của Tổng cục thuế và Ủy ban Nhân dân
cùng cấp. Cục thuế do một Cục trưởng phụ trách và một số Phó Cục trưởng giúp
việc.
- Cấp quận, huyện có các Chi cục thuế trực thuộc Cục thuế và chịu sự chỉ đạo đồng
thời của UBNN cùng cấp. Chi cục do một chi cục trưởng phụ trách và một số Phó
chi cục trưởng giúp việc.
- Ở một số địa phương có thể hình thành các đội thu thuế ở cấp phường, xã và do
Chi cục thuế chỉ đạo đồng thời với UBND cùng cấp.
Tính thống nhất và hệ thống trong tổ chức bộ máy thu thuế được biểu hiện qua:
- Công tác thu thuế và các khoản thu khác thuộc mọi thành phần kinh tế của NSNN

đều được quản lý thống nhất bởi hệ thống thu thuế nhà nước.
- Các nghiệp vụ thuế và thu khác được chỉ đạo và tổ chức thống nhất trong toàn
ngành thuế.
- Việc quản lý biên chế, cán bộ, kinh phí họat động được thực hiện thống nhất
trong toàn ngành thuế. Kinh phí hoạt động của hệ thống thuế nhà nước được
khoán cho qui mô hoạt động của từng cơ quan và dựa vào dự toán của Bộ Tài
chính.
2. Nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan thuế các cấp
2.1. Tổng cục thuế:
Tổng cục thuế là bộ máy cao nhất trong hệ thống thu thuế nhà nước, có các nhiệm vụ
chủ yếu như sau:
- Giúp Bộ Tài chính soạn thảo các văn bản pháp qui về thuế và các khoản thu khác
để trình các cơ quan chức năng có thẩm quyền ban hành và tổ chức thực hiện
thống nhất các văn bản này trong cả nước. Tự ban hành một số qui định về nghiệp
vụ thuế và chỉ đạo các cơ quan cấp dưới thực hiện thống nhất theo các chỉ đạo đó.
24


-

-

-

-

-

Hướng dẫn việc lập kế hoạch và tổng hợp kế hoạch thu thuế và thu khác trình Bộ
trưởng Bộ Tài chính xem xét để trình các cấp có thẩm quyền quyết định. Giao chỉ

tiêu thu thuế cho các cơ quan cấp dưới. Hướng dẫn cơ quan cấp dưới giao mức
thuế phải nộp cho các đối tượng nộp thuế, thông qua đó kiểm tra đôn đốc cơ quan
thuế cấp dưới trong việc tổ chức công tác thu thuế nhằm hoàn thành kế hoạch.
Tổ chức công tác thông tin, báo cáo, thống kê, phân tích tình hình và kết quả thu
thuế, phục vụ kịp thời cho việc chỉ đạo, điều hành của các cơ quan cấp trên
Quản lý về tổ chức, biên chế, cán bộ, kinh phí chi tiêu và ấn chỉ của toàn bộ hệ
thống thu thuế theo đúng qui định. Tổ chức công tác thi đua, bồi dưỡng nghiệp vụ
cho cán bộ thuế trong cả nước.
Được quyền yêu cầu các bộ, ngành, các cơ sở sản xuất kinh doanh cung cấp các
tài liệu, số liệu, các bản kế hoạch kinh tế - xã hội – tài chính có liên quan đến việc
lập kế hoạch và quản lý thu thuế.
Tổ chức công tác thanh tra, kiểm tra việc chấp hành các qui định về thuế và thu
khác của nhà nước. Xử lý các vi phạm chính sách, chế độ thuế trong nội bộ
ngành, giải quyết các khiếu tố theo thẩm quyền được luật thuế qui định.
Ra lệnh thu các khoản phải thu, ra lệnh phạt tiền nếu các đối tượng nộp thuế chưa
nộp, nộp chậm hay nộp thiếu hoặc vi phạm các điều khác của luật thuế. Nếu phát
hiện thấy dấu hiệu phạm tội trong các trường hợp nghiêm trọng thì lập hồ sơ truy
cứu trách nhiệm hình sự theo luật định.

2.2. Cục thuế
Là tổ chức trực thuộc Tổng Cục thuế được đặt tại tất cả các tỉnh, thành trực thuộc Trung
Ương. Nhiệm vụ, quyền hạn chủ yếu là:
- Hướng dẫn, tổ chức chỉ đạo việc thực hiện thống nhất các chính sách, chế độ, thể
lệ, nguyên tắc về quản lý thu thuế trên địa bàn theo đúng các pháp luật, các văn
bản qui định. Tuyên truyền, phổ biến chính sách thuế cho các đối tượng nộp thuế.
- Lập kế hoạch thu thuế và thu khác trên địa bàn, báo cáo với Bộ Tài chính và
UBNN tỉnh theo qui định. Phân bổ, giao chỉ tiêu kế hoạch thu thuế và thu khác
cho các Chi cục thuế trực thuộc.
- Tổ chức thu thuế đối với các đối tượng do Cục trực tiếp quản lý thu thuế. Thực
hiện các nghiệp vụ theo đúng qui định của nhà nước và hướng dẫn của Bộ Tài

chính hay Tổng Cục thuế. Đôn đốc các đối tượng nộp thuế đầy đủ, kịp thời; xem
xét đề nghị miễn thuế, giảm thuế và khác khoản thu khác theo thẩm quyền.
- Chỉ đạo, đôn đốc, hướng dẫn, kiểm tra thường xuyên các Chi Cục thuế trong việc
tổ chức công tác thu thuế, thực hiện luật, pháp lệnh, kế hoạch thu thuế và thu
khác.
- Thực hiện công tác thanh tra, kiểm tra việc chấp hành chính sách chế độ thuế, kỷ
luật thu nộp thuế của các đối tượng nộp thuế và trong nội bộ ngành thuế địa
phương; xử lý các vi phạm về thuế, các khiếu nại.
- Được quyền yêu cầu các tổ chức, cá nhân nộp thuế cung cấp đầy đủ, kịp thời hồ
sơ cần thiết cho việc tính thuế và thu khác.
- Tham gia cùng với cơ quan chức năng xét duyệt đăng ký kinh doanh và đăng ký
nộp thuế.
- Tổ chức công tác kế toán thuế, kế toán ấn chỉ, kế toán hàng tịch thu, tạm giữ, đầy
đủ, kịp thời, chính xác; hướng dẫn các Chi cục thuế thực hiện các qui định về kế
toán thu; tổ chức công tác thống kê các chỉ tiêu kinh tế và thu nộp thuế; lập báo
cáo về tình hình và kết quả thu thuế cho UBNN cùng cấp và cơ quan cấp trên.
25