DAI HOC THAI NGUYEN
T R U IN G DAI HOC NONG LAM
PG S.TS. N G U Y iN TH| KIM LAN (Chu bien)
G S .TSK H . NGUYEN TH| LE, PG S.TS. PHAM SY LANG, TS. NGUYEN VAN QUANG

KY SINH TRUNG HOC
THU Y


DAI HOC THAI NGUYEN
T R U I N G DAI H O C NO N G LAM
Chu bien: PGS.TS. NGUYEN THI KIM LAN
GS. TSKH. NGUYiN THI L t - PGS. TS. PHAM SY LANG - TS. NGUYEN VAN QUANG

G IAO TRINH

KY SINH TRUNG HOC THU Y
(Giao trinh dung cho bac Cao hoc)

NHA XUAT BAN NONG NGHIEP
HA NOI - 2008


MUC LUC

l6 i noi dau

7

m6

9

DAU

1. Khai niem ky sinh va vat ky sinh
2. Sa luac lich sir nghien curu ky sinh trung hoc d Viet Nam
3. Gioi thidu noi dung giao trinh Ky sinh trung hoc Thu y

9
10
14

Phan thu nhat. KY SINH TRUNG HOC DAI CUONG

17

Chuong 1. PHAN BO VA NGUON GOC CUA KY SINH TRUNG

19

1. Phan bo va hien tuong ky sinh cua ky sinh trung trong thien nhien
1.1. Phan bo cua giai ky sinh trung trong thien nhien
1.2. Hien tuong ky sinh trong gidi dong vat
1.3. Cac kieu lien he khac nhau cua vat ky sinh va vat chu
2. Ngu6n goc cua ky sinh trung
2.1. Nguon goc ngoai ky sinh trung
2.2. Nguon goc noi ky sinh trung
2.3. Ngudn g6c ky sinh trung dudng mau
Chuong 2. SUTHICH NGHI CUA VAT KY SINH V til DC)I SONG KY SINH
1. Thfch nghi ve hinh thai, ca'u tao cua vat ky sinh voi doi song ky sinh

1.1. Bien thai thoai hoa
1.2. Bien thai tien hoa
1.3. Nhirng the hien cua su thfch nghi v t hinh thai, cau tao cua vat ky sinh voi
song ky sinh
2. Thich nghi ve sinh san va sir phat trien cua vat ky sinh vcfi ddi song ky sinh
2.1. Thfch nghi ve sinh san vdi dcri song ky sinh
2.2. Sir thfch nghi cua vat ky sinh doi vcri sir phat tan cua chung ra ngoai canh
2.3. Thdi gian song cua timg giai doan phat trien rieng biet
2.4. Su thfch nghi ve chu ky s6'ng cua vat ky sinh voi chu ky song cua vat chu
2.5. Sir thfch nghi cua chu ky phat tri6n voi ddi song ky sinh
Chuong 3. VAT CHU, MOIQUAN HE VAT KY SINH VA VAT CHU
1. Vat chu cua ky sinh trung
1.1. Vat chu cuoi cung, vat chu trung gian, vat chu chiia (vat chu dir tru)
1.2. Nguon goc vat chu trung gian
2. Moi quan he giua vat ky sinh va vat chu
2.1. Ducm^ v^m nhap cua vat ky sinh vao co the’ vat chu

19
19
20
23
27
27
27
27
29
29
29
30
doi

31
45
45
50
51
52
52
58
58
58
6\
63
63
3


2.2. Hien tucmg di chuy^n cua ky sinh trung trong co th£ vat chu
2.3. Hoat dong cua vat ky sinh anh hucmg I6n co th£ vat chu
2.4. Phan umg cua v|t chu len vat ky sinh
Chuong 4. KHU HE KY SINH TRUNG VA MOI TRUING
1. Su phu thuoc cua khu he ky sinh trung vao tu6i vat chu va cac mua trong
nam
1.1. Su phu thuoc cua khu he ky sinh trung vao tuoi vat chu
1.2. Bien doi cua khu he ky sinh trung theo mua
2. Su phu thuoc cua khu he ky sinh trung vao thurc an va dcfi s6ng cua vat chu
2.1. Khu he ky sinh trung phu thudc vao thurc an cua vat chu
2.2. Khu he ky sinh trung phu thuoc vao dcfi song (phuong thurc sdng) cua vat
2.3. Hien tuong ngu dong cua vat chu anh hucmg den khu he ky sinh trung
3. Khu he ky sinh trung phu thuocvao su di cu cua vat chu
4. Khu he ky sinh trung phu thuoc vao ddi song xa hoi cua vat chu

5. Khu he ky sinh trung phu thudc vao vung dia ly
6. Ky sinh trung phu thuoc vao su co mat cua cac loai khac trong quan lac ky
sinh va quan lac sinh vat

65
67
68
70
70
70
71
72
72
chu
73
74
75
76
77
79

Chuong 5. MlfiN DICH, VAN DE KHANG THUOC VA VACXIN CHONG KY
SINH TRUNG

82

1. Mi6n dich chong ky sinh trung
1.1. Dap umg mi6n dich tu nhien
1.2. Dap ung mi6n dich dac hieu
2. Van de khang thuoc chong ky sinh trung

2.1. Mot so tien bo cua hoa tri lieu vk hoa du phong nhidm ky sinh trung
2.2. Tmh khang thuoc chong ky sinh trung
3. Vacxin chong ky sinh trung
3.1. Cac vdcxin chong ky sinh trung da va dang duoc su dung
3.2. Vacxin chong san day
3.3. Vacxin chong san la
3.4. Vacxin chong giun tron
3.5. Vacxin chong don bao ky sinh
3.6. Vacxin chong ngoai ky sinh trung
3.7. Vacxin chong ky sinh trung trong tuong lai
Tai lieu tham khao phan thu nhat (Chuong 1, 2, 3, 4, 5)

82
82
82
86
87
89
94
95
96
97
97
97
98
99
100

Phan thii hai. KY SINH TRUNG HOC CHUYEN KHOA
Qiuong 6. PHUONG PHAP CHAN DOAN BENH KY SINH TRUNG O GIA

SUC, GIACAM
1. Phuong phap chain doan cac benh giun, san

101

103
103


1.1. Phuong phap chan doan tren con vat song
1.2. Phuong phap chan doan tren con vat chet
2. Phuong phap chan doan benh don bao ky sinh
2.1. Phirang phap xet nghiSm phan
2.2. Phuong phap kiem tra thit
2.3. Phuong phap kiem tra mau
2.4. Phuong phap tiem truyen dong vat thf nghiem
2.5. Cac phuong phap chan doan mi£n dich benh don bao ducmg mau
Tai lieu tham khao chuong 6

1 12
114

H8
119
122

Chuong 7. MOT SO CHUYEN DE BENH GIUN SAN 6 GIA SUC

123


Benh san la gan 6 trau, bo, de (Fasciolosis)

123

1. Dac di6m sinh hoc cua san la Fasciola
2. Dac diem dich td hoc benh san la Fasciola
3. Dac diem benh ly va lam sang benh san la Fasciola
4. Chan doan benh do Fasciola gay ra 6 sue vat nhai lai
5. Phong va tri benh san la gan
Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh san la gan)
Benh san la ruot Ion (Fasciolopsiasis)
1. Dac diem sinh hoc cua san la Fasciolopsis buski
2. Dich t£ hoc cua benh F. buski
3. Benh ly, lam sang cua benh o Ion va nguoi
4. Chan doan benh san la ruot 1cm
5. Phong tri benh san la ruot Ion
Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh san la ruot Ion)
Benh san la da co (P a ra m p h isto m a tid o sis)
1. Dac diem sinh hoc cua san la da co
2. Dich td hoc benh san la da co
3. Benh ly va lam sang benh san la da co 6 gia sue nhai lai
4. Chain doan benh san la da co
5. Phong tri benh san la da co
Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh san la da co)
Benh san day Moniezia o gia sue nhai lai (Monieziosis)
1. Dac diem sinh hoc cua san day Moniezia
2. Dac dieim dich t£ hoc cua benh san day Moniezia
3. Dac diem benh ly va lam sang cua benh san day Moniezia
4. Chain doan benh san day Moniezia
5. Phong va tri benh san day moniezia a sue vat nhai lai

Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh san day Moniezia)

123
128
133
140
140
143
145
145
151
153
154
154
157
159
159
167
167
170
171
173
174
174
179
182
185
185
190


Benh giun, san duong tieu hoa ngua (Helminth deseases o f horse)

192

1. Dac diem sinh hoc cua mot so giun san ph6 bien gay hai 6 ngua
2. Dac diem dich te benh giun san 6 ngua

192
201
5


3. Dac diem benh ly va lam sang cua mot so benh giun san d ngua Viet Nam
4. Chan doan benh giun, san 6 ngua
'
'
5. Phong tri benh giun san ducmg tieu hoa ngua
Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh giun san duong tieu hoa ngua)

202
206
207
211

Benh giun xoan da mui khe d gia sue nhai lai (Trichostrongylidosis)

213

1. Dac diem sinh hoc cua giun xoan da mui khe
2. Dac di6m dich t6 hoc cua cac benh giun xoan da mui khe

3. Dac di6m benh ly va lam sang cua benh giun xoan da mui khe
4. Chan doan benh giun xoan da mui khe
5. Phong va tri benh giun xoan da mui khe 6 gia sue nhai lai
Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh giun xoan da mui khe)

213
219
222
226
229
235

Chuong 8. M 0T SO CHUYEN DE BENH DON BAO Cl GIA SUC, GIA CAM

237

Benh tien mao trung a trau , bo, ngira (Trypanosomiasis)

237

1. Dac di6m hinh thai, cau true va phan loai tien mao trung
2. Dich tS hoc benh tien mao trung
3. Dac diem benh ly va lam sang cua benh
4. Chan doan benh tien mao trung
5. Phong tri benh tien mao trung cho trau, bo, ngua
Tai lieu tham khao chuong 8 (Benh tien m ao trung)
Benh cau trung ga (Avian coccidiosis)
1. Dac dieim sinh hoc cua cau trung ky sinh 6 ga
2. Dac diem dich t6 hoc benh cau trung ga
3. Benh ly va lam sang benh cau trung ga

4. Mi<§n dich cau trung va vacxin phong benh cau trung cho ga
5. Phong tri benh cau trung cho ga
Tai lieu tham khao chuong 8 (Benh cau trung ga)
Benh cau trung Ion (Swine coccidiosis)
1. Dac diem sinh hoc cua cau trung ky sinh o Ion
2. Dac diem dich t6 hoc cua benh cau trung Ion
3. Dac diem benh ly va lam sang benh cau trung Ioti
4. Midn dich hoc trong benh cau trung
5. Chan doan benh cau trung Ion
6. Phong tri benh cau trung cho Ion
Tai lieu tham khao Chuong 8 (Benh cau trung Ion)

6

237
240
243
247
252
255
258
258
263
265
267
270
274
277
277
287

290
293
296
297
302


LCfl NOI DAU
TrUdng Dai hoc Nong Lam - Dai hoc Thai Nguyen duoc Bo Giao due & Dao tao ra
quyet dinh cho phep dao tao Thac sy khoa hoc Nong nghiep, nganh Tlui y ti( nam 2002.
Sau 6 nam dao tao, nha trtidng da co tai lieu cua mot so mon hoc trong chuong trinh
dao tao Cao hoc Thu y do Giang vien va cac nha Khoa hoc cua Nha trifong bien soan.
Do la nhung tai lieu rat can thiet cho qua trinh dao tao bac Cao hoc tai truong.
Trong nlu?ng nam gan day, dac biet la lit nam 2007 tra di, khi nganh giao due dang
tlucc hien cuoc van dong: “Noi khong voi tieu cuc trong thi cu va benh thanh ti'ch trong
giao due”, “Noi khong vdi dao tao khong chuan, khong dap ung nhu cau xa hoi”, truong
Dai hoc Nong Lam da coi viec nang cao chat luang dao tao la nhiem vu hang dau. Vi
vay, ngoai viec chuan hod doi ngu Giang vien trong nha truang, viec bien soan giao
trinh, tai lieu phuc vu cho giang day va hoc tap cac bac hoc la het sue quan trong.
Ky sinh trung hoc thu y la mot trong nhifng mon hoc trong chuong trinh dao tao
Cao hoc, nganh Thu y. Cho den nay, viec hoc tap mon Ky sinh trung hoc Thu y cdn gap
nhieu kho khan, do cac Trudng Dai hoc Nong nghiep van chua co tai lieu chuan dung
cho bac dao tao Cao hoc ve mon hoc nay.
Tit nhu can cua qua trinh dao tao, cluing toi da bien soan citon “ Ky sinh trung hoc
Thu y” . Noi dung cua cuon tai lieu gioi thieu sau ve nhung kien thitc Ky sinh trung hoc
dai citong, nhung ket qua nghien ciht moi, nhung kien thitc kinh dien va nhung quan
diem moi ve Ky sinh trung hoc thu y.
Mac du dd rat co gang, song cuon tai lieu chac chan khong tranh khoi thieu sot.
Tap the tac gia rat mong nhan duoc nhung y kien dong gop cua cac hoc vien Cao hoc va
ban doc de cuon tai lieu duoc hoan thien lion trong nhung Ian tai ban sau.

Xin tran trong cam on !

Tap the tac gia

7



m

6

dau

1. KHAI NIEM K t SINH VA VAT KV SINH
Ky sinh - Parasitos la mot trong nhung phuong thurc sinh ton cua sinh vat, la hien
tucmg pho bien trong thien nhien, bao gom nhung dong vat, thuc vat song nhd co the
khac (goi la vat ky sinh), su dung co the do (goi la vat chu) nhu la moi truong song va
nguon thiic an, thudng xuyen lien he vdi moi trudng ngoai thong qua vat chu cua minh.
Nhu vay, khai niem
ky sinh trudc het la khai niem ve sinh thai hoc. Do la moi quan
he qua lai giua hai quan the thuoc hai loai khac nhau.
Vay, ky sinh trung hoc la gl? Ky sinh trung hoc la khoa hoc khong chi nghien curu
vat ky sinh va vat chu cua chung, ma con nghien cuu moi quan he thfch nghi ciia mot co
the nay song tren hoac trong co the khac, giong nhu trong sinh thai hoc nghien cuu moi
quan he giua dong vat song tu do vdi moi trudng song cua chiing. Nhung, sinh thai hoc
dai cuong chu yeu nghien cuu mot mat la anh hudng cua moi trudng doi vdi co the song,
con ky sinh trung hoc dai cuong nghien cuu d6ng thdi hai mat: anh hudng cua co the doi
vdi moi trudng, anh hudng cua moi trudng doi vdi co the va moi quan he qua lai on dinh
cua chiing. Do vay, cac phuong phap nghien cuu thong thudng cua sinh thai hoc doi vdi

moi trudng khong du de nghien cuu cac hien tuong cua su ky sinh, ma phai sir dung
hang loat cac phuong phap dac biet nhu la phuong phap miSn dich de nghien cuu anh
hudng ciia moi trudng (co the vat chii) len vat ky sinh; hay la cac bien doi
sinh ly cua
vat ky sinh do sir tac dong ciia moi trudng (vat chii) len vat ky sinh. hoac nhung bien doi
benh ly doi hoi phai co nhung phuong phap nghien cuu dac trung khong phai nhung
phuong phap nghien cuu ve sinh thai hoc.
Nhu vay, ky sinh trung hoc la khoa hoc nghien cuu moi quan he giua vat ky sinh va
vat chii, rut ra cac quy luat co ban trong qua trinh thfch nghi ciia co the vat ky sinh va
vat chii, tao co so de’ de xuat cac bien phap dau tranh vdi cac benh ky sinh trung, nham
nang cao siic khoe con ngudi va phat trien vat nuoi, cay trong.
Trong ky sinh trung hoc co th6 chia ra ky sinh trung hoc dong vat va ky sinh trung
hoc thuc vat.
- Ky sinh trung hoc thuc vat la khoa hoc nghien curu ky sinh trung d thuc vat va cac
benh do chiing gav ra d thuc vat.
- Ky sinh trung hoc dong vat la khoa hoc nghien curu kv sinh trung d ngudi, dong vat
va cac benh do chiing gay ra d dong vat va ngudi. Bao gom ky sinh trung y hoc va thu y
hoc.

9


Ky sinh trung y hoc la khoa hoc nghien curu ky sinh trung a ngudi va cac benh do
chiing gay ra d ngudi.
Ky sinh trung thu y hoc la khoa hoc nghien cuu ky sinh trung d vat nudi va cac benh
do chiing gay ra 6 vat nuoi.
Doi tuong nghien curu ciia ky sinh trung y hoc va thu y hoc g6m 3 nhom chrnh:
nguyen sinh dong vat (khoa hoc v6 don bao), giun san (khoa hoc ve giun san) va chan
khdrp (khoa hoc ve tiet tiic) gay hai cho ngudi va dong vat.
2. SO Ll/OC LICH SLTNGHIEN CtfU K t SINH TRUNG HOC 6 VI$T NAM

Nhung nghien curu ve ky sinh trung d Viet Nam co the chia lam hai giai doan:
* Giai doan tit nam 1955 tra ve tritoc:
Cac nghien cuu thuoc giai doan nay rat tan man, le te mang tfnh ngau nhien. Phan
ldn cac nghien cuu do tac gia nude ngoai tien hanh. Mau nghien curu chu yeu do cac bac
sy thu y thu thap d lo mo cua cac thanh pho ldn; hoac do cac bac sy thu thap d cac
phong giai phau cua benh vien; hoac cac tac gia tu thu thap trong khi nghien cuu cac
dong vat song tir do.
Nhung vat ky sinh dau tien duoc tim thay d dong vat nuoi Viet Nam - theo y kien
cua Railliet A. (1924) la do Bourger (1886) va Cattoin (1888). Ca hai tac gia nay deu
ngau nhien tim tha'y hai loai san la: Fasciola gigantica va Gastrothylax crumenifer a gia
sue tai Bac Bo. Sau do, Evans va Rennie (1908) tim thay F. gigantica d gia sue tai Trung
Bo.
Nam 1892, Giard A. va Billet A. da xua't ban cong trinh "Ve mot vdi loai san la ky
sinh a gia sue tai Bac Bo". Cac tac gia da tim thay d bo va trau cua tinh Cao Bang loai
san la: F. hepatica va hai loai mdi: Homalogaster poirieri (sau nay duoc dat lai ten la H
paloniae Poirier, 1882) va Distoma coelomaticum (sau nay duoc dat lai ten la Eurytrema
coelomaticum) d tuyen tuy cua gia sue.
Trong cac cong trinh ciia Railliet A. va Gomy (1897), Railliet A. va Marotel G.
(1898) da thong bao ve cac loai san la F. hepatica, E. pancreaticum tim tha'y d gia sue
tai Nam Bo va Bac Bo.
Nam 1905, Gaide L. tim thay hai loai san la gan: Opisthorchis felineus va
Clonorchis sinensis a ngudi. Barrois va Noc (1908) tim thay loai san la Fascilopsis
buski d ngudi (Nam Bo).
Nam 1910 - 1911, Mathis C. va Leger M. da mo ta mot so loai mdi doi vdi khoa hoc
va cong bo mot so danh sach
cac loai san la ky sinh d ngudi va dong vat.

10



Nam 1911, Railliet A. va Henry xuat ban cong trinh ket qua nghien curu 12 loai giun
san d Ion do Bauche thu thap d lo mo cua thanh pho Hue trong 2 nam lien tuc.
Nam 1911 - 1913, Brau va Bruyant tim thay loai san la Gastrodiscoides hominis d
Ion va ngudi tai Nam Bo.
Nam 1912, Bauche J. va Bernard N. thong bao v i loai giun tron Oxyspirura mansoni
ky sinh d mat ga nuoi tai Hue.
Nam 1924, Railliet A. cong bo cong trinh "Giun san a dong vat va ngudi tai Dong
Duong". Tac gia da thong bao ve 40 loai san la, trong do co mot so loai mdi doi vdi
khoa hoc. Cung nam, Bernard N., Badlet J. va Pons R. (1924) thong bao v6 3 loai san la
6 ngudi va Ion tai Nam Bo.
Nam 1925, Houdemer E. xua't ban cong trinh "Ket qua nghien cicu khu he giun san d
dong vat nha va dong vat hoang tai Bac Bo". Trong mau vat thu duoc tCr 1306 dong vat
co xuong song da tim thay 32 loai giun san. Cung nam, Schwartz da mo ta loai giun tron
Ascaridia anseris d ngdng tai Bac Bo.
Nam 1927 - 1928, Joyeux C. va Houdemer E. da thong bao ve so lieu cac loai san
day, san la d chim va thu cac nude khu vuc Dong Duong, trong do chu yeu la cac loai ky
sinh d chim.
Trong nhung nam 1930, xua't hien mot so cong trinh ve giun san d ngudi va dong vat
d Bdc Bo, nhu cong trinh ciia Sautet J. (1936), Sandroud (1933), Houdemer E. (1934),
Neveu Lemaer (1934), Hsu (1935 - 1936), Galliard H. (1936), Galliard H., Phan Huy
Quat va Dang Van Ngir (1936), Truong Tuan Ngoc (1937), Galliard H. (1938),
Houdemer E. (1938), Chow V. (1939). Cong trinh t6ng hop tuong doi day du nhat
nhung hiSu biet ve giun san d ngudi, gia sue, gia cam Viet Nam trong may chuc nam
Phap thuoc la do Houdemer E. (1938) bien tap. Trong nhung nam 1940, Galliard H. va
Dang Van Ngir da cong bo 4 cong trinh ve san la d ngudi va dong vat nuoi tai Viet Nam.
Nam 1950, Joyeux C., Baer J. va Gaud J. da cong bo mot so loai san day d chim bo
cau viing cho Ldn Nam Bo.
Ve don bao va con trung ky sinh, co cac cong trinh cua Blanchard (1886, 1898),
Carougean (1902), Blin (1902), Leger M. (1902, 1903, 1909), Yersin (1904), Bodin
(1905), Brau, Saint Semin va Mutin Bondel (1906), Levenran (1911), Leger, M. & Mathis

C. (1902, 1903, 1911), Mathis C. (1914), Schein (1908, 1921), Lagrangei (1924),
Larrousse F. (1925), Bergeon P. (1928), Borel M. (1928), Houdemer E. (1923, 1927,
1938), Jacolot & Evanno (1931), Toumanoff C. & Hoang Ti'ch Tri (1939), Toumanoff C.
( 1944 ), Toumanoff C. va Truong Tuan Ngoc (1951). Cac cong trinh nay da de cap den cac
loai don bao ky sinh thuoc ho Trypanosomatidae tim thay d gia sue, gia cam, chim thu
hoang, bo sat. ech nhai. ca va ca d ngudi, cung nhu cac loai con trung ngoai kv sinh: ve bet, mu6i, ruoi. mong.
11


* Giai doan tic 1955 den nay
Sau khi duoc giai phong (1954), mien Bac Viet Nam bat diiu mot giai doan phat
tridn mdi trong moi llnh vuc kinh te, xa hoi, khoa hoc....
Day la thdi ky dao tao doi ngu can bo d moi llnh vuc, trong do co khoa hoc ky sinh
trung. Cong tac dieu tra co ban vd ky sinh trung va cac benh ky sinh trung d ngudi. vat
nuoi, cay trong duoc tien hanh co he thong, lien tuc vdi nhung ky thuat, phuong phap,
trang thiet bi day du hon.
Nam 1975, pham vi dieu tra co ban vd ky sinh trung co didu kien md rdng tren toan
lanh tho Viet Nam.
Nhung nam dau cua giai doan nay la thdi ky tridn khai cac nghien curu h<^p tac quoc
te, chu yeu do cac chuyen gia Lien Xo (cu) va cac nude ban sang de giiip do, bdi dudng
doi ngu can bo trong nude, dong thdi Nha nude ta cung gui mdt sd can bo di dao tao d
nude ngoai.
Cuoi nam 1960 - 1961, doan dieu tra cua Vien sinh hoc tho nhudng d Vien Dong
(Lien Xo cu) da tien hanh didu tra tren 6.000 dong vat co xuong song d Hai Phong,
trong do co 327 gia cam va 619 chim hoang. Da tim tha'y 115 loai san la, 54 loai san day
d chim nha va chim hoang, trong sd do co 33 loai mdi doi vdi khoa hoc (Oschmarin P.
G. (1964 - 1971); Oschmarin P. G.; Mamaev I. U., Lebexev B. I., 1970; Oschmarin P. G.
va Demchin N. I., 1972).
Cuoi nam 1961, dau nam
A. A., Sudarikov V. E., Dang

khac nhau tham gia. Cac nha
du, dong bang, ven bidn mien
san khac nhau.

1962, doan dieu tra hop tac Viet - Xo do Giao su Spasski
Van Ngu, Dao Van Tien va nhieu can bo tu cac co quan
khoa hoc da tien hanh nghien curu tai mot sd vung trung
Bac, da mo 623 ca the’ dong vat va tim tha'y 159 loai giun

Tir ket qua nghien cuu tren, cac cong trinh cua Ryjikov K. M., Hohlova I. G. (1964 1968), Sonin M. D. (1966), Parukhin A. M. (1964 - 1968), Spasski A. A., Jurpalova N.
M. (1969), Sudarikov V. E., Pavlov A. V., Nguydn Thi Le (1971) ve san la, san day.
giun tron ky sinh d gia cam va chim hoang da duoc cong bo.
Nam 1962, Dang Van Ngu va Dd Duong Thai da xuat ban cong trinh "Ky sinh trimg
y hoc" de cap den cac benh ky sinh trung d ngudi.
Nam 1963, Trinh Van Thinh xuat ban cac tap sach ve kv sinh trung thu y. Tac gia da
cong phu tong ket cac tai lieu da cong bo tu trudc va bo sung them mot sd loai giun san
ky sinh d gia sue, gia cam.
Nghien cuu ky sinh trung d ngudi va dong vat cac tinh phia Nam co cac cong trinh
nghien cuu ciia Le Van Hoa (1964, 1965).


Nam 1966, Bui Lap la ngudi dau tidn trong nganh thu y bao ve thanh cong luan an
pho tien sy khoa hoc thu y vd giun san 6 1cm nha va nhung bien doi benh ly do giun than
gay ra. Tac gia da thong ke duoc 32 loai giun san d Iot.
Nam 1962, doan didu tra d6ng vat - ky sinh trung duoc thanh lap do Uy ban khoa
hoc nha nu6c (nay la Bo khoa hoc, cong nghe) chu tri, gom nhidu co quan va cac trucmg
dai hoc tham gia. Doan da tid'n hanh dieu tra o ta't ca cac tinh mien Bac. Tir ket qua tren,
Nguydn Thi Le (1968), Phan The Viet (1969), Nguydn Thi Ky (1980) da bao ve thanh
cong luan an pho tien sy sinh hoc va da cong b6 nhieu loai giun san ky sinh o chim va
thii Viet Nam.

Vao nhung nam sau co cac cong trinh ciia Hoang Quang Nghi, Le Dure Hanh
(1965), Nguydn Huu Binh, Nguydn Thi Ky, Pham Xuan Du (1966), Drozdz va
Malczewski (1967); Bui Lap, Pham Van Khue, Phan Luc, Doan Tuan (1969); Phan
Dich Lan (1964, 1974, 1983....); Phan Dich Lan va cong su (1964, 1972....);
Grochovskaia va Nguydn Xuan Hoe (1969); Dao Van Tien, Dang Van Ngu, Phan
The Viet (1970); Nguydn Kim Bang (1970); Nguydn Thi Le (1971, 1977, 1979,
1980, 1983, 1985, 1988, 1990, 1991, 1995, 1996); Ha Ky (1968, 1976....); Matskasi
(1973); Pham Van Khue (1970, 1971, 1973.....); Pham Sy Lang (1973, 1975..... );
Nguydn Thi Le, Nguydn Quy Tuan (1976); Nguydn Thi Le, Pham Van Luc (1976);
Phan Trong Cung, Doan Van Thu, Nguydn Van Chi (1977); D6 Duong Thai, Trinh
Van Thinh (1978); Phan The' Viet, Phan Luc (1978); Phan The Viet (1966, 1973,
1977, 1978, 1981, 1983, 1984....); Nguydn Thi Ky (1977, 1980, 1994); Nguydn Thi
Le va cong sir (1987, 1990, 1996); Ha Duy Ngo (1985, 1990....); Nguydn Van Chau
(1997); Nguydn Thu Van (1997); Pham Van Luc, Nguydn Van Dure, Bui Quang Te,
Luong To Thu, Le Ngoc My.... da cong bo ve khu he, sinh hoc, sinh thai ciia ky sinh
triing d cac nhom dong vat Viet Nam.
Tir nam 1990 den nay, da co nhung cong trinh nghien cuu ve giun san ky sinh o
Ion mot so tinh phia Nam va bien phap phong ngira ciia Luong Van Huan (1990 1994); nhung cong trinh nghien ciru ve benh san la gan va benh tien mao triing ciia
Luong To Thu va cs (1992 - 1996); cong trinh nghien cuu ve dac diem dich td hoc
ciia cac benh ky sinh triing chfnh a trau, bo, Ion Viet Nam va bien phap phong trir
ciia Nguydn Dang Khai (1992 - 1996); cong trinh nghien cuu vd benh giun ph6i Ion
ciia Nguydn Dire Tan (1992 - 1996); cong trinh nghien cuu ve su lien quan giua ty le
nhidm au triing san la gan a oc (KCTG) voi ty le nhidm san la gan 6 trau, bo (KCCC)
de danh gia tinh hinh dich td benh cua Nguydn Trong Kim (1993 - 1997); cong trinh
nghien ciru mot so dac tinh sinh hoc ciia Trypanosoma evansi (Steel, 1885) va benh
hoc do Trypanosoma evansi gay nen ciia Nguydn Quoc Doanh (1993 - 1998); cong
trinh nghien cuu vd dich td benh giun dua be, nghe o tinh Bac Thai (cu) cua Le Hai
Duong (1994 - 1998); cong trinh nghien cuu tinh hinh nhidm cau triing Eim eria, mot
13



so dac diem cua benh c£u trung ga d TP. H6 Chi Minh v& thir nghidm thu6c phong tri
cua Hoang Thach (1994 - 1999); c6ng trinh nghidn curu v& d |c d ilm sinh hoc, dich
td, bien phap phong trtr san la ruot 1cm 6 vung dong bang s6ng H6ng cua Nguydn
Van Tho (1994 - 2005); nhung cong trinh nghien curu cua Nguydn Thi Kim Lan vd
benh ky sinh trung ducmg tieu hoa cua de dia phuong a m6t s6 tinh midn nui phia
Bac Viet Nam, ve benh cau trung ga o Thai Nguydn (1995 - 2002); c6ng trinh nghien
cuu vd dac diem dich td hoc benh san la da co 6 trau, bo va bidn phap phong tri cua
Tr&n Ngoc T hing (1997 - 2004); cong trinh nghien curu ve tinh trang nhidm giun san
ducmg tieu hoa ngua o Thai Nguydn, Bac Kan va bien phap phong tri cua Hoang Van
Dung (1995 - 2001); cong trinh nghien curu vd benh c^u trung gia c£m va giai phap
phong tri cau trung cho ga, bo cau cua Bach Manh Dieu (1997 - 2004); c6ng trinh
nghien ctru ve khang nguydn bd mat Trypanosoma evansi phan lap tir trau, bo phia
Bac Viet Nam va tinh che khang nguydn dung trong phan ting midn dich huynh
quang gian tie'p cua Vuong Thi Lan Phuong (1999 - 2004); cong trinh nghien curu
tinh hinh nhidm Varoa jacobsoni 6 hai loai ong Apis cerana, Apis mellifera va bidn
phap phong tri cua Ngo Nhat Thang (2001 - 2005); cong trinh nghien curu vd bdnh
tidn mao trung do T . evansi 6 trau, bo tai cac tinh mien Trung cua Phan Van Chinh
(2000 - 2006); nhung cong trinh nghien curu ve benh cau trung Ion 6 tinh Thai
Nguydn va bien phap phong tri cua Nguydn Thi Kim Lan va Le Minh (2006 - 2008).
3. G lO l THI&U N0I DUNG GIAO TRINH K t SINH TRUNG HOC THU Y
Giao trinh Ky sinh trung hoc thu y g6m hai phan:
- Ph£n thur nhat

;

Ky sinh trung hoc dai cucmg

- Ph£n thur hai


:

Ky sinh trung hoc chuyen khoa

3.1. Phan thur nhat: Ky sinh triing hoc dai cuong, gom 5 chuong:
Chuang 1. Phan bo va ngu6n goc cua ky sinh trung
Noi dung chuong 1 trinh bay su phan bo' va hien tuong ky sinh cua ky sinh trung,
nguon g6'c cua ky sinh trung; cung ca'p nhung hieu biet vd su phan bo cua ky sinh trung
trong thien nhien, ve hien tuong ky sinh trong gioi dong vat, ve cac kieu lien he khac
nhau cua vat ky sinh va vat chu; ve nguon goc cua ngoai ky sinh trung, n&i ky sinh trung
va ky sinh trung ducmg mau.
Chucmg 2. Sir thfch nghi cua vat ky sinh vdi dcri song ky sinh
Noi dung chuong 2 trinh bay sau nhung thfch nghi vd hinh thai, ca'u tao cua vat ky
sinh (trong do co nhung bien thai thoai hoa, bien thai tien hoa va nhung the hien cua su
thfch nghi ve hinh thai, cau tao cua vat ky sinh; nhung thfch nghi ve sinh san va sir phat

14


trien cua vat ky sinh (thfch nghi vd sinh san, su phat tan ra ngoai canh, thfch nghi ve chu
ky song phu hop vdi vat chu....).
Chuong 3. Vat chu, mdi quan he vat ky sinh va vat chu
Noi dung chuong 3 trinh bay chi tiet cac loai vat chu cua ky sinh trung, nguon goc
cua vat chu trung gian, mdi quan he giua vat ky sinh va vat chu. Nhung noi dung cua
moi quan he nay la: dudng xam nhap cua vat ky sinh vao vat chu, hien tuong di chuyen
cua ky sinh trung trong co the vat chu, hoat d6ng cua vat ky sinh anh hudng den vat chu
va phan ting cua vat chu len vat ky sinh.
Chuong 4. Khu he ky sinh trung va moi trudng
Noi dung chuong 4 gidri thieu su phu thuoc cua khu he ky sinh trung vao tuoi vat
chu va cac mua trong nam, vao thtic an va doi song cua vat chu, vao su di cu cua vat

chu, vao doi song xa hoi cua vat chu, vao vung dia ly, vao su co mat cua cac loai khac
trong quan lac ky sinh va quan lac sinh vat.
Chuong 5. Midn dich, van dd khang thuoc va vacxin chong ky sinh trung
Noi dung chuong 5 trinh bay nhung quan diem mdi ve midn dich, ve van dd
khang thudc chong ky sinh trung (trong do co nhung tien bo cua hoa tri lieu va hoa
du phong nhidm ky sinh trung, tfnh khang thudc chong ky sinh trung), ve vacxin
chong ky sinh trung (trong do co su thong ke nhung vacxin chong ky sinh trung da
va dang duoc su dung, vacxin chong san day, san la, giun tron va don bao ky sinh,
vacxin chong ngoai ky sinh trung va hudng su dung vacxin chong ky sinh trung
trong tuong lai).
3.2. Phan thur hai. Ky sinh trung hoc chuyen khoa, gom 3 chuong:
Chuong 6 . Phuong phap chan doan benh ky sinh trung d gia sue, gia cam
Noi dung chuong 6 gidi thieu day du va kha sau cac phuong phap chan doan benh
giun san (tren con vat con song, tren con vat chet), phuong phap chan doan benh don
bao ky sinh (cac phuong phap xet nghiem phan, kidm tra thit, kiem tra mau, tiem truydn
dong vat thf nghiem va phuong phap chan doan midn dich cac benh don bao dudng
mau).
Chuong 7. Mot sd chuyen de benh giun, san d gia sue
Trong chuong 7 trinh bay 6 chuyen dd: benh san la gan d trau, bo, de (Fasciolosis),
benh san la ruot Ion (Fasciolopsiasis), benh san la da co (Paramphistomatidosis), benh
san day Moniezia a sue vat nhai lai (.Monieziosis), benh giun san dudng tieu hoa ngua
(,Helminth diseases o f horse), benh giun xoan da mui khe d gia sue nhai lai
(Trichostrongylidosis).
15


Chuong 8. Mot s6 chuyen d6 benh don bao o gia sue, gia cSm
Trong chuong 8 trinh bay 3 chuyen de: benh tien mao triing 6 trau, bo, ngua
CTrypanosomiasis), benh cau trung ga (Avian coccidiosis) va benh cau trung 1cm (Pig
coccidiosis).

Nhin chung, m6i chuyen de o chuong 7 va chuong 8 deu duoc trinh bay chi tiet vi tri
cua ky sinh trung trong he thong phan loai dong vat hoc, dac diem sinh hoc cua cac loai
ky sinh trung gay benh, benh hoc cua cac benh do chung gay ra o gia sue, gia cam va
bien phap phong tri. M6i chuyen de deu co su tong hop nhung kie'n thuc kinh dien va
nhung quan diem mdi ve ky sinh trung hoc thu y, dong thdi duoc tong quan m6t cach he
thong va cap nhat nhung ket qua nghien curu cua cac tac gia trong va ngoai nude, giup
ngudi hoc co kien thurc sau va rong ve mot so benh ky sinh trung quan trong thucmg gap
6 gia sue, gia cam.

16


Phan thu* nhat
KY SINH TRUNG HOC DAI CUONG
•

•

17


*


Chuong 1
PHAN BO VA NGUdN GOC CUA K t SINH TRUNG
1. PHAN BO VA HIEN TUONG KY SINH CUA KY SINH TRUNG TRONG
THIEN NHIEN
1.1. Phan bo cua gidi ky sinh trung trong thien nhien
Ky sinh trung phan bo rat rong trong thien nhien, gom cac dai dien cua 20 ldp dong

vat khac nhau. Nganh nguyen sinh dong vat co so luong loai phong phu (tren 3.000
loai).
Giun san gom cac dai dien cua 13 ldp: lop san la (Trematoda) gan 3.000 loai, ldp
giun tron (Nematoda) gan 3.000 loai, ldp san day (Cestoda) gan 1.500 loai, 16p giun dau
gai (Acanthocephala) 500 loai....
Trong ldp giun nhieu to (Polychaeta), gan 20 loai co doi song ky sinh
(.Ichthyotomus, Histriobdella va mot so loai cua ho Eitnicidae). Trong ldp giun ft to
(Oligochaeta) co khoang 40 loai co ddi song ky sinh (chu yeu thuoc ho
Brancliiodellidae song trong mang giap xac). Trong lop dia khoang 250 loai co ddi song
ky sinh.
Nganh nhuydn the (Mollusca) co khoang hon 100 loai co ddi song ky sinh
(Gastropoda).
Nganh tiet tuc (Arthropoda) co so loai ldn nhat (khoang hon 1 trieu loai). Trong
do, ldp Pentastomida co 75 loai song ky sinh. Ldp Pantopoda co khoang 350 loai
song ky sinh d giai doan au trung. Ldp giap xac (Crustacea) co bo Branchiura
(khoang 75 loai chi song ky sinh). Cac bo: Copepoda, Cirripedia va Isopoda co sd
luong ldn cac loai song ky sinh. Ldp ve (Arachnoidea), trong do co bo Acarina co
khoang 1.500 loai song ky sinh, bao g6m cac phan bo Ixodides (400 loai),
Sarcoptiformes (900 loai), Trombidiformes (800 loai). Ca ldp ve - bet co khoang
3.500 loai ky sinh d dong vat va 800 loai ky sinh d thuc vat. Ldp con trung co gan 1
trieu loai. Rieng nhom 2 canh co ho Culicidae co khoang 1.400 loai mu6i hut mau,
trong do co 164 loai thuoc nhom mu6i sot ret (Anophelini) mang va truyen ky sinh
trung sot ret. Nhu vay, co khong dudi 50.000 trong tdng sd 1 trieu loai thuoc ldp con
trung co ddi song ky sinh.
Nganh chan kim (Ehinodermata) khong song ky sinh.
Ddi song kv sinh la dac diem cua dong vat bac thap thay ro hem la dong vat bac cao.
Cau true co the d bac cang thap cang d<§ chuyen sang ddi song ky sinh.

19



1.2. Hien tirgng ky sinh trong gioi dong vat
1.2.1. Hien tuong cong sinh, hoi sinh vd moi quan he cua no v&i ky sinh
Trong thien nhien thudng gap mot so hien tuong co the tuong nhdm la ky sinh. do la
hien tuong hoi sinh va cong sinh.
Hien tUOTig cong sinh (symbiosis hoac mutualis: hoi sinh hoac h6 tro) la hai co the
song chung vdi nhau va mang lai lai fch cho nhau. Vf du: cua bien giong Melia va hai
quy. Cua giup hai quy di chuyen va tim nguon thiic an phong phu hon, con hai quy dung
nhung thfch ty bao cua minh de bao ve cua (hinh 1).

Hinh 1. Hien tuong cong sinh (symbiosis) giua cua va hai quy
A - Cua ky cir va hai quy.

B - Cua Melia va hai quy (a. hai quy)

Hien tuong hoi sinh (commensalism) la hai co the song chung vdi nhau, nhung chi
mot ben thu loi con ben kia khong co tac hai gi va cung khong duoc loi gi. Vf du cua kv
cu trong vo oc, giun ft to (Chaetogaster lymnae) d oc Lymnae, ca Fierafer ho
Ammodytidae song trong Holothuria tubulosa (hinh 2) hoac ca dfnh Echneis remora
bam vao ca hong de su dung thuc an thira cua ca hong (hinh 3).
Hien tuong ky sinh (parasitism) la hien tuong sinh vat nay song tren sinh vat kia,
giua hai co the mot ben thu duoc loi fch, con ben kia bi tac hai. Thudng vat ky sinh
gay benh cho vat chu, rat ft khi vat chu khong bi phat benh. Khi do, vat chu trd thanh
vat mang ky sinh trung, nghla la ky sinh trung d trong mo, co quan cua vat chu hoan
toan khoe manh va vat chu trd thanh nguon phat tan benh. Net chu yeu dac trung cho
ddi song ky sinh va khac biet vdi co the’ song tu do la mdi quan he vdi moi trudng
ben ngoai. Dong vat song tu do true tiep lien he vdi moi trudng ben ngoai, chiu tac
dong cua khf hau, tho nhudng va cac yeu to sinh hoc; con dong vat song ky sinh phu
thuoc vao vat chu, thong qua su tiep xuc cua vat chu vdi moi trudng ma dam bao kha


20


nang t6n tai cua vat ky sinh. Nhu vay, nguyen ly sinh thai la net dac trung co ban
trong su khac bi£t giua hien tuong ky sinh vdi hien tuong hoi sinh va hien tucmg
cOng sinh. Trong su hoi sinh va cdng sinh, ca hai thanh vien d6u lien he vdi moi
trudng ben ngoai.

Hinh 2. Hien tucmg hoi sinh giua ca Fierafer unberis va Holothuria tubulosa
A - Ca F. unberis tho ra khoi huyet H. tubulosa ma trong do ca song nhi/ nha a.
B - Ca F. unberis thoat ra khoi H. tubulosa

Hinh 3. Ca dinh Echneis remora thudng hoi sinh vdi ca hong
Trong qua trinh lien he giua hai co the cua hien tuong cong sinh va hoi sinh, ngudi
ta cung tim tha'y cac budc chuyen tiep sang ddi song ky sinh.

21


1.2.2. Hien tuang ky sinh bac hai
Ngoai khai niem ve hien tucmg ky sinh con co hien tucfng ky sinh bac 2, do la hi6n
tuong ky sinh trung nay ky sinh tren co the ky sinh trung khac (hinh 4, 5).
VI du: nguyen sinh dong vat thuoc ldp tien mao trung co loai Histomonas
meleagridis song ky sinh trong trung loai giun kim Heterakis gallinarum. Ca hai loai
nay deu song ky sinh trong ruot ga, ga tay va ca hai deu gay benh cho ga.
Ngoai ra, hien tuong ky sinh bac 2 con gap 6 giun san. Vi du: Metacercaria cua
giong Tetracotyle (ho Strigeidae) doi khi ky sinh trong Redia cua Echinostoma. Ngoai
ra, con gap hien tuong ky sinh bac 2, bac 3 d con trung, ve, bet. Hien nay, ngudi ra Id
dung hien tuong ky sinh bac 2 trong dau tranh sinh hoc vdi cac loai con trung va giun
tron thuc vat co hai cho cay trong.


Hinh 4. Mot so ky sinh triing a bicam ngo (Pyrausta nubilalis) va ky sinh bac 2 ciia chung
A - P. nubilalis', B - Ong ky sinh Limneria tren P. nubilalis
C - Ong ky sinh Hemiteles ky sinh bac 2 tren Limneria
D - Ong Pimpla ky sinh bac 2 tren Limneria
E - Ong Mesochorus ky sinh bac 2 tren Limneria
F - Ong Angitia punctoria ky sinh bac 2 tren Pyrausta nubilalis
G - Ong Pimpla ky sinh bac 2 tren Angitia
H - Ong Eupteromatus nidulans ky sinh bac 2 tren Angitia

22


1

• 'f t i f O r

Mtsochorui!
fd C h y p u %

1

H e m i te lts
O x y p f iy m u S

U e s o c h o r u s ' | M e to chorus ! '■A&^ochorun
s h g m o to r ■ p o lh c fu z
j j veto*

PhyftdfUOf)

jnndicept

Phygjdeiron
SicftjrovT

^esoChor-j:'

. tjb e rc u u q &

Pftygidtuon I
/otosfegtms

Hinh 5. So do moi lien he giua vat chu, vat ky sinh vd hien tuong ky sinh
bac 2 cua cluing (Nguyen Thi Le, 1998)
Trung tarn la vat chu (Loxotege sticticillis).
Xung quanh la vat ky sinh.
Tiep theo la ky sinh bac 2, ngoai cung la ky sinh bac 3

1.3. Cac kieu lien he khac nhau cua vat ky sinh va vat chu
Trong thien nhien, giua ddi song ky sinh va ddi song tu do cua gidi sinh vat, ngudi
ta da gap cac khau trung gian va su chuyen tiep tu ddi song tu do sang ddi song ky sinh.
1.3.1. Ky sinh tuy y va ky sinh bat buoc
Trong hinh thuc lien he giua vat ky sinh va vat chu. do muc do thfch nghi dan cua co
the song tu do vdi ddi song ky sinh ma ky sinh trung ltic song nhd co the vat chu, luc
song tir do. Ngudi ta goi do la “ky sinh tuy y" hay con goi “ky sinh gia": nghla la dong
vat song tu do neu ngau nhien gap vat chu thfch hop thi no chuyen sang ddi song ky sinh
va lam anh hudng den hoat dong binh thudng cua vat chu. Nhu vay, trong chu ky song
23



cua nhung dong vat nay, giai doan ky sinh khdng phai la bat budc. Vf du: Cac loai dia la
nhung dong vat song tu do, dinh dudng bang cac loai d6ng vat khdng xuong song rat
nho. Nhung neu bam dupe vao dong vat va ngudi, chung se tarn thdi dinh dudng bang
mau. 6 vung Tay Bac Viet Nam, trudc day co nhieu ngudi khi di tarn d suoi bi dia song
tu do trong nude sudi (tac te) chui vao xoang mui song ky sinh.
Ngupc lai, nhieu vat ky sinh khac trong chu ky song bat buoc phai co nhung pha
song ky sinh, ngudi ta goi do la “ky sinh bat buoc” hay la “ky sinh co dinh”. Vi du, hau
het cac ldp giun san: san day, san la, giun tron, giun dau gai d6u ky sinh bat buoc, neu
khong co nhung pha song ky sinh vao vat chu thi chung khong the ton tai dupe.
1.3.2. Ngoai ky sinh vd noi ky sinh
Dua vao ch6 d cua vat ky sinh, ngudi ta chia vat ky sinh thanh “noi ky sinh” va
“ngoai ky sinh”.
Noi ky sinh song trong xoang, mo va te bao cua vat chu. Vf du: ldp bao tu trung
Sporozoa, san day, san la, giun tron....
Ngoai ky sinh song tren be mat cua co the vat chu nhu song tren long, da, mang. Vi
du nhu ve, bet, bo chet, mu6i, san la don chu....
M6i loai vat ky sinh chi thfch hop vdi nhung vi tri ky sinh nhat dinh. Vi vay, m6i
loai ky sinh co ch6 d xac dinh tren hoac ben trong ca the vat chu. Khi chung ky sinh d
nhung cho khac thi goi la “ky sinh trung lac chS”.
O nhung vat ky sinh khac nhau, trong qua trinh phat trien ca the co hien tupng
thay doi ch6 d khac nhau. Vf du, ky sinh trung sot ret (Plasmodium vivax) phat trien
trong te bao gan, giai doan sau vao trong mau. Giun bao (Trichinella spiralis) giai
doan trudng thanh song trong thanh ruot non, giai doan au trung song trong co. Au
triing giun moc, giun dua, san la phoi song trong mau, gan, dudng ho hap la cac giai
doan song tam thdi; dang trudng thanh song on dinh trong ruot (giun moc, giun dua),
phoi (san la phoi).
1.3.3. Ky sinh tam th&i, ky sinh co dinh (vinh viin)
Di a vao thdi gian tiep xuc giua vat ky sinh va vat chu, ngudi ta chia vat ky sinh
thanh “vat ky sinh tam thai” va “vat ky sinh co dinh” hay “vat ky sinh vinh viin”.
Vat ky sinh tam thdi: nhung vat ky sinh nay phat trien tir trung den giai doan

trudng thanh deu d ngoai co the ky chu, chung xam nhap vao ky chu cot de lay thuc an.
sau khi an no, chung rdi bo ky chu va lai chi tim den ky chu khi doi (vf du: dia, mu6i....).
Vat ky sinh tam thdi thudng ky sinh tren cac bo phan ben ngoai cua ky chu. hay 6
cac xoang cua co the (xoang mui. mieng, mang ca).

24


Noi cach khac, nhung vat ky sinh tam thdi la nhung vat ky sinh ben ngoai - ngoai ky
sinh.
Do phirang thirc song tuang doi tir do ma ngoai ky sinh trung (trong do co ca dia)
khong khac lam so vdi cac loai cung giong song tir do vd cau tao ca the, vi moi trudng
tam thdi song tren co the ky chu khong th£ lam thay doi nhieu den hinh thai va cau tao
co the cua nhung vat ky sinh nay.
Vat ky sinh tam thdi chi tiep xuc vdi vat chu timg luc. Vi du: de hut mau, mu6i chi
tiep xuc vdi vat chu 1 - 2 phut. Do do, d chung sir thich nghi hinh thai the hien rat it (chu
yeu la voi hut), con nhung ca quan khac khong sai khac gi so vdi cac loai mu6i khac
song tu do khong dinh dudng bang mau. Hoac ddi vdi loai ve Ixodes cung vay, thdi gian
hut mau cua cac giai doan a'u triing, thieu triing, trudng thanh chi tu 3 - 20 ngay.
- Vat ky sinh co dinh: nhung vat ky sinh nay song ky sinh trong thdi gian dai, doi
khi ca ddi tren hoac trong co the vat chu (cha'y, ran, giun san.... ).
Nguoc vdi vat ky sinh tam thdi, cac vat ky sinh co dinh xam nhap vao ky chii khong
chi de an, ma con cu tru d ngoai hoac ben trong ky chu vdi thdi gian dai hoac suot ddi.
Nhung giun san thuoc loai nay thudng hay song trong cac co quan phu tang, trong cac
mo va cac xoang ciia ky chu. Skrjabin K. I. va Schutz R. S. (1940) da chia chung thanh
hai nhom co ban theo dac diem quan he vdi moi trudng ben ngoai.
- Nhom vat ky sinh co dinh, gom nhung ky sinh triing thudng xuyen song co dinh
trong vat chii. Ddi vdi nhom nay, tat ca cac giai doan phat trien ciia chung deu hoan
thanh trong co the ky chii nay hay ky chii khac. Vi du: giun tron Trichine Ila spiralis
khong bao gid gap d ngoai co the ky chu va chi truyen true tiep tir ky chii nay sang ky

chii khac khi co con vat khac an vat mang triing.
- Nhom vat ky sinh dinh ky, gom nhung ky sinh vat ma mot sd giai doan phat trien
nhat dinh phai hoan thanh d moi trudng ben ngoai. Vi du nhu giun dua, giai doan phat
trien phoi ciia no va thdi ky dau bien thai dSu tien hanh ben trong trung, d moi trudng
ben ngoai. Giun Trichostrongylidae va nhieu loai khac cung co bien thai nhu vay.
Ky sinh co dinh tren mot vat chii nhu ghe, mo, mat, chay, ran,... tat ca cac giai doan
phat trien ciia vat ky sinh deu song bang cach hut mau vat chii; hoac dan bao
Trypanosoma equiperdum song co dinh tren vat chu, chung chi duoc truyen tir ca the
nay sang ca the’ khac ciia ciing vat chii la ngua trong thdi gian giao phoi.
Ky sinh co dinh co thay d6i vat chu thudng gap d vat kv sinh co xen ke the he. Vi
du, ky sinh triing sot ret Plasmodium qua trinh sinh san vo tinh di£n ra d ngudi, con sinh
san huu tinh d mu6i va duoc mu6i truyen tir vat chii nay sang vat chii khac trong thdi
gian hut mau. khong co pha song tu do. Hoac au triing giun bao Trichinella spiralis
duoc truyen tir vat chii nay sang vat chu khac do vat chii mdi an phai au triing song trong
ca the’ ciia vat chu cu. Khi vao den ruot, au triing giun bao song d do va dat den giai
25