MỤC LỤC

Mở đầu
1. Lý do chọn đề tài

Trang
3
-5

2. Lịch sử vấn đề

5

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

7

4. Phạm vi, tư liệu và phương pháp nghiên cứu

7

5. Đóng góp của luận văn

8

6. Cấu trúc luận văn

8

Chương I. Cốt truyện vận động xoay quanh trục kết cấu

9

chính: Quá trình hình thành và phát triển nhân cách của nhân
vật "tôi"
1.1. Khái niệm cốt truyện
1.2. Kết cấu cốt truyện biên niên xuyên suốt cả 3 tập tiểu thuyết tự

9
11

thuật
1.3. Cốt truyện đồng tâm kết hợp chặt chẽ với kết cấu cốt truyện

21

biên niên xoay quanh kết cấu c h ín h :..................................

Chương lĩ. Nhân vật "tôi" - một sáng tao nghệ thuật độc đáo

32

2.1ễ Nhân vật "tôi" trong văn học

32

2.2. Nhân vật "tôi" -người kể chuyện, tự thuật

34


2.3. Nhân vật "tôi" - điển hình con người ưu tú, trưởng th à n h ........ ........ 39
2ẳ4. Phương thức thể hiện nhân vật "tôi"

48

Chương DI. Không gian, thời gian nghệ thuật linh hoạt, đa chiều

59

3.1. Không gian, thời gian nghệ thuật linh hoạt

59

3.1.1. Sự vận động từ không gian hẹp đến không gian rộng, không

60

gian gia đình đến không gian xã hội


2

3.1.2ế Sự kết hợp đan xen giữa không gian chất chội, ngột ngạt với

64

không gian rộng rãi, thoáng đãng
3ễ2 ề Thời gian nghệ thuật đa chiều

70


3.2.1. Thời gian quá khứ của hồi ức xuyên s u ố t ................................ ..........71
3.2.2. Thời gian hiện tại - góc nhìn để đánh giá quá k h ứ ................ .......... 75
3.2.3. Trong từng lớp thời gian quá k h ứ ............................................. ........... 79

Kết luận

82

Tài liệu tham khảo

86


3

MỎ ĐẦU
1. Lý do chọn đê tài
Nhà văn Nga vĩ đại M.Gorki chiếm một vị trí đặc biệt trong văn học
Nga và văn học Thế giới. Là lá cờ đầu của nền văn học cách mạng. M.Gorki
bước vào lịch sử văn học như một người tiếp tục sự vĩ đại của những truyền
thống ưu tú của nền văn học tiên tiến quá khứ.
Sự vĩ đại của M.Gorki ở chỗ khi tiếp thu những truyền thống ưu tú của
nền văn học cổ điển quá khứ nhà văn đã lí giải chúng theo quan điểm của
thời đại mới, của thế giới mới.
Sau hơn 44 năm miệt mài lao động sáng tạo, nhà văn đã để lại cho văn
học Nga và văn học thế giới một di sản văn học đồ sộ bao gồm nhiều thể loại
sáng tác phong phú như: Truyện ngắn, truyện vừa, tiểu thuyết, ký, hồi ký,
chính luận mỹ học, văn học, phê bình văn h ọ c...ở lĩnh vực nào M.Gorki
cũng có những cách tân vĩ đại, góp phần làm nên tầm cao và độ dày phong

phú của văn học Nga và văn học thế giới thế kỷ 20.
Tìm hiểu sáng tác của M.Gorki ở bất kì thể loại nào cũng có ý nghĩa
hết sức to lớn trong việc làm sáng tỏ những cách tân táo bạo và truyền thống
M.Gorki troữg vãn học, truyền thống nhà văn, nhà văn - nhà “nhân học”
cách mạng.
Trong văn học Nga cũng như trong sự nghiệp sáng tác đổ sộ của
M.Gorki, bộ ba tiểu thuyết tự thuật chiếm một vị trí hết sức quan trọng.
M.Gorki không chỉ miêu tả một cách vô cùng trong sáng thời thơ ấu, thời
niên thiếu và thời thanh niên của mình. Thật ra đó là chìa khoá để hiểu toàn
bộ sự nghiệp sáng tác của ông là tác phẩm hiện thực xã hội chủ nghĩa cổ
điển đặc sắc. M.Gorki đã cương quyết vạch trần chủ nghĩa tư sản theo lập
trường quan điểm của Đảng, đồng thời cũng khẳng định tương lai vĩ đại của
dân tộc Nga.


4

Thời thơ ấu (1912), Kiếm Sống(ỉ915), hợp nhất với Những trường Đại
học của tôi(1923), thành một tác phẩm hoàn chỉnh, thành “một cuốn sử thi
sẽ mãi mãi được nghi nhận” (A.Chekov “lịch sử văn học N ga”- 1988 tr 550)
tác phẩm đã thể hiện sự cách tân sáng tạo góp phần hoàn thiện thể loại tự
truyện trong văn học Nga và thế giới.
Tiểu thuyết tự truyện không phải là một thể loại mới trong văn học.
Trước kia

ở Nga

Xan-tư-cốp,

Sê-dơ-rin,


L.Tônxtôi,

Po-ni-a-lôpxki,

Akekytônxtôi...cũng đã từng sử dụng nó. Nhưng M.Gorki đã sử dụng một
cách sáng tạo nhiều cái hay trong truyền thống ưu tú của quá khứ, các nhà
nghiên cứu nhiều lần nhận định rằng:

Xét về mặt miêu tả một cách tế nhị,

tinh vi tâm hồn, những đặc điểm tâm lí trẻ con, về nghệ thuật thể hiện nội
tâm của nó, bộ ba tiểu thuyết tự thuật của M.Gocki có thể sánh ngang hàng
với những tác phẩm thiếu nhi ưu tú của nền văn học Thế giới ” O.M Nuba
rop, [49,337]
ở Việt Nam, do những mục đích khác nhau, các công trình nghiên cứu
chưa quan tâm đúng mức đến mảng sáng tác này của M.Gorki, cũng như chưa
được tìm hiểu giới thiệu một cách toàn diện. Mặt khác đi sâu vào nghiên cứu
một tác giả ở tầm vĩ đại thế giới M.Gorki cụ thể là bộ ba tiểu thuyết tự thuật của
ông là niềm đam mê lớn đối với chúng tôi. Vì thế việc tìm hiểu nghiên cứu

“Đặc sắc nghệ thuật

bộ ba tiểu thuyết tự thuật của M.Gorki”. Sẽ giúp

chúng ta nhận thức đầy đủ sâu sắc hơn những cách tân sáng tạo của M.Gorki
trong việc góp phần nâng cao, hoàn thiện thể loại văn học này, trên cơ sở ấy
làm sáng rõ hơn một số vấn đề lý luận văn học có liên quan.
Ngoài ra nghiên cứu đề tài này còn có ý nghĩa rất lớn về mặt thực tiễn
bởi M.Gorki là nhà văn có ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều nền văn học trên

thế giới. Tác phẩm của ông qua bản dịch tiếng Pháp đã đến Việt nam từ


5

những năm 20. M.Gorki là một trong những tác giả lớn của văn học Nga hiện
đang giảng dạy trong một trường Đại học và các trường phổ thông Việt Nam.
Kết quả nghiên cứu đề tài, góp phần thiết thực phục vụ việc giáng dạy,
học tập M. Gorki trong nhà trường Việt Nam.

2. Lịch sủ vấn đề
M.Gorki - một trong những đỉnh cao của nền văn học Nga và văn học
thế giới, đã được rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Riêng ở Việt Nam,
trong những tài liệu bằng tiếng việt hiện có ở các thư viện trường Đại học
Vinh, thư viện Nghệ An, thư viện viện văn h ọ c ... chúng tôi thấy:
OềM.Nubarop, trong cuốn Lịch sử văn học (1961) NXB Văn học , Khi đề
cập đến ảnh hưởng của bộ ba tiểu thuyết tự thuật của M.Gorki, đã cho ràng: “
Có lẽ chưa có một tác phẩm nào của M.Gorki lại có ảnh hưởng mạnh mẽ đến
nền văn học Xô Viết hiện đại như bộ ba tiểu thuyết tự thuật của ông”[49, 246]
Julius Fuxich, nhà văn, nhà hoạt động chính trị của Sec đã nói những
lợi tuyệt diệu về bộ ba tiểu thuyết tự thuật của M ệGorki như sau “ Tác phẩm
bộ ba tiểu thuyết tự thuật của M.Gorki là tặng phẩm tốt nhất mà nước XHCN
đầu tiên đã tặng cho thế giới” [39, 14].
Trong bài luận văn nổi tiếng “Tinh thần văn học Nga”, Roda
Lucxamburg nhà cách mạng Đức nhận xét: “Chú bé này kêu gào như một
con chó con bị truy bức, nhe nanh vuốt sắc nhọn trước số mệnh. Cái tuổi thơ
đầy khốn quẫn, đau khổ, nhục nhã, hoài nghi, lưu lạc, gần gũi với cặn bã xã
hội ấy, đã bao hàm tất cả những đặc trưng có tính chất điển hình của cuộc
sống của giai cấp vô sản đương thời. Chỉ có đọc những hồi ký của M.Gorki
mới có thể lường được cái quá trình phát triển kinh tế khủng hoảng của ông.

Từ dưới đáy xã hội vươn lên đến đỉnh cao của thế giới quan khoa học, của
nghệ thuật thiên tài và sự tu dưỡng văn hóa. v ề mặt này, cái vận mệnh cá
nhân của M.Gorki là tượng trưng cho giai cấp vô sản Nga. Giai cấp này nhìn


6

bề ngoài thì thiếu văn hoá, thô bạo, dưới thời đế quốc Nga hoàng đã trải qua
những thử thách của cuộc đấu tranh tàn khốc và trong một thời gian ngấn
ngủi đến kinh người, trong vòng 20 năm, đã trở thành một lực lượng tích cực
của lịch sử” [39, 149]
Alecxan Sirvanzade nhà văn Mỹ đã phát biếu ý kiến về tiếu thuyết tự
thuật của M. Gorki: “ Theo quan điểm của tôi, toàn bộ cuốn sách tượng trưng
cho cuộc sống của nhân dân Nga, cuốn sách đã kể về tâm hồn nặng trĩu
không chỉ của dân tộc Nga mà của tất cả các dân tộc nói chung” [39, 302].
Trong Lịch sử văn học Nga (1998), NXB Giáo dục, , tác giả Nguyễn
Kim Đính, khi tìm hiểu nghệ thuật tiểu thuyết của M.Gorki đã có nhưng phát
hiện chính xác: “Bộ tiểu thuyết của M.Gorki không có một cốt truyện theo
nghĩa thông thường quen thuộc trong tiểu thuyết. Từ chương này qua chương
khác trong suốt ba tập, trước mắt chúng ta, tái hiện lại những cảnh đời,
những con người mà Aliôsa từng gặp trên bao chặng đường “phiêu lưu” của
mình. Đọc qua lượt đầu, có thể tưởng chừng đó là những hồi ức rời rạc,
không thật sự gắn bó với nhau. Tất nhiên, không phải như vậy. Tác phẩm của
M.Gorki là một “kiến trúc” rất hài hoà, chặt c h ế ’[7, 550].
Trần Khuyến trong lời giới thiệu cuốn Tuyển tập tác phẩm M .G orki
đã có đánh giá như sau :
“Có thể nói rằng tác phẩm tự thuật của M.Gorki là một tác phẩm
hiện thực xã hội chủ nghĩa cổ điển đặc sắc, bởi vì M.Gorki đã cương quyết
vạch trần chủ nghĩa lập trường theo quan điểm của Đảng, đồng thời cũng
khẳng định tương lai vĩ đại của dân tộc N g aễ Tuy nhiên rung tâm chú ý

của M.Gorki là quá trình hình thành tư tưởng cách mạng, quá trình con
người nhận thức xã hộiắ Đó chính là cái sáng tạo mà M.Gorki đã đóng góp
thêm vào truyền thông văn học vẽ vang của qúa khứ, và chính điều đó đã


xác định giá trị tác phẩm bộ ba tự thuật của M.Gorki đối với sự phát triển
của nền văn học Xô V iết và th ế giới" [39, 304].
Nhìn chung, do những mục đích nghiên cứu và những điều kiện cụ thể
khác nhau, các công trình tiêu biểu kể trên chưa đề cập một cách toàn diện, sâu
sắc những đặc sắc nghệ thuật của bộ ba tiểu thuyết tự thuật của M.Gorki. Đây
chính là vấn đề mà chúng tôi muốn hướng tới tìm hiểu trong luận vãn này.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
Luận vãn hướng tới khảo sát những đặc sắc nghệ thuật, những đóng
góp riêng của Gorki trong bộ ba tiểu thuyết tự thuật dưới góc nhìn thể loại.
Để thực hiện mục đích trên, chúng tôi tập trung vào khảo sát các
phương diện cụ thể sau:
Khảo sát sự vận động của cốt truyện xoay quanh trục kết cấu chính là
quá trình hình thành và phát triển nhân cách của nhân vật “tôi” qua chặng
đường đời của nó.
Tìm hiểu nhân vật “tôi”, nhân vật giữ vai trò nghệ thuật, đặc biệt
được xây dựng thàrih nhân vật điển hình độc đáo trong tác phẩm. Khám phá
cách tổ chức không gian nghệ thuật hết sức linh hoạt, và thời gian nghệ thuật
đa chiều của tác giả trong tiểu thuyết tự thuật.
Ở một chừng mực nhất định có thể so sánh, đối chiếu bộ ba tiểu thuyết
tự thuật của Gorki với những tác phẩm tự thuật của các nhà văn khác.

4. Phạm vi tư liệu và phương pháp nghiên cứu
Khi tiến hành thực hiện đề tài này, chúng tôi dựa vào cuốn “M.Gorki
tuyển tập tác phẩm”, NXBVHTT, 1992, trong đó gồm:
Thời thơ ấu (1912)

Kiếm sống (1915)
Những trường Đại học của tôi (1923)


8

Trong quá trình khảo sát, nghiên cứu đề tài này, chúng tôi đã vận dụng
một số phương pháp chủ yếu sau :
Phương pháp phân tích - tổng hợp.
Phương pháp thống kê - phân loại.
Phương pháp so sánh - đối chiếu.

5. Đóng góp của luận văn
Việc khám phá thế giới nghệ thuật của nhà văn Nga vĩ đại M.Gorki đã
được nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học trên thế giới quan tâm. Nhưng
ở Việt Nam, để có một cái nhìn toàn diện hơn về toàn bộ sáng tác nói chung
và về bộ ba tiểu thuyết tự thuật nói riêng của Gorki thì vãn cần một sự tiếp
tục. Trong điều kiện tư liệu khó khăn, với khả năng hạn chế của mình, chúng
tôi mạnh dạn đưa ra một số ý kiến về đặc sắc nghệ thuật bộ ba tiểu thuyết tự
thuật của Gorki và những đóng góp riêng của ông cho thể loại đặc biệt này.
Đồng thời, ở chừng mực nhất định, so sánh Gorki với các nhà văn khác để
thấy những nét tương đồng và khác biệt giữa họ, qua đó phần nào thấy được
sự phong phú, muôn vẻ của các cá tính sáng tạo trong cùng một thể lại văn
học. Đó chính là những đóng góp mới mẻ, hết sực khiêm tốn của luận văn.

6. Cấu trúc luận văn
Tương ứng với những nhiệm vụ đã được đặt ra, ngoài phần mở đầu và
kết luận, nội dung luận văn triển khai thành 3 chương:
Chương 1: Cốt truyện vận động xoay quanh trục kết cấu chính: quá trình
hình thành và phát triển nhân cách của nhân vật “tôi”.

Chương 2: Nhân vật “tôi”- một sáng tao nghệ thuật độc đáo.
Chương 3: Không gian, thời gian nghệ thuật linh hoạt, đa chiều


9

Chương 1 - CỐT TRUYỆN VẬN ĐỘNG XOAY QUANH TRỤC
KẾT CẤU CHÍNH: QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIEN
NHÂN CÁCH CỦA NHÂN VẬT “T Ô I”

1.1. Khái niệm cốt truyện
Vấn đề cốt truyện từ lâu đã được nghành tự sự học quan tâm và coi
là một trong những yếu tô" cơ bản đ ể tìm ra cấu trúc đích thực của tác
phẩm văn xuôi. M ột m ắt xích quan trọng đ ể tạo nên kết cấu tác phẩm tự
sựễ Đã có nhiều ý kiến khác nhau về khái niệm cốt truyện.
Theo “ 150 thuật ngữ văn h ọ c ” của L ại N guyên Ẩn, cốt truyện là sự
phát triển hành động, tiến trình các sự việc, các biến cố trong tác phẩm tự
sự và kịch, đôi khi cả trong tác phẩm trữ tình. Cốt truyện là một phương
diện của hình thức nghệ thuật. Chính hệ thông biến c ố (tức cốt truyện) đã
tạo ra sự vận động của nội dung cuộc sông được m iêu tả trong tác phẩm.
Tính truyện (có cốt truyện) là một phẩm chất có giá trị quan trọng của văn
học sân khấu điện ảnh và nghệ thuật cùng loại. Trong thể loại văn học cốt
truyện là thành phần quan trọng của tự sự và kịch, nhưng thương không có
mặt trong-các tác phẩm trữ tình, c ố t truyện tạo ra môi trường hành động
cho nhân vật và cho phép tác giả thể hiện và lý giải tính cách của chúng.
M.Gorki coi cốt truyện là hệ thông các quan hệ qua lại của các nhân vật,
là “lịch sử sự phát triển và sự tổ chức một tính cách nào đ ó ”. Cái dệt nên
cốt truyện là hành động của các nhân vật. c ố t truyện có chức năng quan
trọng là bộc lộ các mâu thuẫn của đời sông, tức là thể hiện xung đột. v ề
phân loại cốt truyện, người ta nêu ra kiểu cốt truyện “biện n iê n ” và kiểu

cốt truyện “đồng tâ m ” hoặc cốt truyện “li tâ m ” và côt truyện “hướng
tâm ”. Cốt truyện được xây dựng bằng nhiều biện pháp k ết cấu khác nhau.
Trình tự thông báo với người đọc về các sự kiện diễn ra, việc nhân mạnh


10

những liên hệ bên trong mang ý nghĩa và cảm xúc giữa các sự kiện - là
phạm vi kết cấu của truyện.
G.N.poxpelov trong cuốn Dẫn luận nghiên cứu văn học (1998) NXB
Giáo dục.
Cho rằng: “Các tác phẩm tự sự, kịch, miêu tả các sự kiện hành động
trong đời sông nhân vật diền ra trong không gian và thời gian được gọi
bằng thuật ngữ cốt truyện. Cốt truyện được hình thành chủ yếu là nhờ các
hành động của nhân vật, là sự thể hiện các cảm xúc, ý nghĩa, ý định của
con người vào các hành động vận động, các lời nói được phát ra bằng cử
chỉ nét m ặ t” [19, 179].
Nhưng hướng nghiên cứu cốt truyện của các nhà lý luận thuộc
trường phái cấu trúc J.Lotman trong công trình “cấu trúc văn bản nghệ
thuật” coi “vấn đề cốt truyện là một trong những vấn đề cơ bản tạo nên
kết cấu tác phẩm nghệ thuật ngôn từ ”.
Trong cuốn Lý luận văn học (1997) NXB Giáo dục, của Hà Minh
Đức khi bàn về cốt truyện ông cho rằng: “Cốt truyện là một hệ thông các
sự kiện phản ánh diễn biễn của cuộc sông và nhất là các xung đột một
cách nghệ thuật các tính cách hình thành và phát triển trong những mối
liên hệ qua lại của chúng nhằm làm sáng tỏ chủ đề tư tưởng của tác
phẩm ” [íẠ, 254]
ở cuốn Từ điển thuật ngữ văn học (1992) NXB Giáo dục của nhóm
tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình sử, N guyễn Khắc Phi đi đ ến kết luận :
“Cốt truyện là một hệ thông sự kiện cụ thể được tố" chức theo yêu

cầu tư tưởng và nghệ thuật nhất định, tạo thành bộ phận cơ bản, quan
trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học thuộc loại tự sự và
kịch. Cốt truyện không phải là yếu của mọi loại tác phẩm văn học. Côt
truyện là một hiện tượng phức tạp. Trong thực t ế văn học cốt truyện các


11

tác phẩm hết sức đa dạng, kết tinh truyền thông văn hóa của mỗi dân tộc,
phản ánh những thành tựu văn học của mỗi thời kỳ lịch sử thể hiện phong
cách tài năng của rthà văn. v ề phương diện kết câu và quy mô nội dung,
nhìn chung có thể chia cốt truyện thành hai loại: cốt truyện đơn tuyến và
cốt truyện đa tuyến” [21, 254]

1.2ẽ Kết cấu cốt truyện biên niên xuyên suốt cả tập tiểu thuyết tự

thuậtề
Cốt truyện biên niên là cốt truyện có môi liên hệ thời gian lấn át
trong các sự kiện. Tính biên niên của cốt truyện khiến các sự kiện và
hành động có thể không thật gắn bó với nhau, và đây là điều mở ra khả
năng cho sự miêu tả thực tại nhiều bình diện.
Kết cấu cốt truyện biên niên xuyên suốt cả ba tập tiểu thuyết tự
thuật của M.Gorki. v ề cơ bản, những hồi ức chủ yếu được thuật lại với
khá nhiều những biến cố, những sự kiện, những cảnh đời, những con người...
theo dòng thời gian sông và lớn lên của nhân vật "tôi".
ở Thời thơ ấu, cắc sự kiện, hành động được tổ chức xoay quanh quá
trình sống của nhân vật “tô i” từ lúc 4 tuổi đến 10 tuổi, phải trải qua và
chứng kiếq, rất nhiều những những biến c ố . Trước hết là cái chết của
người bố thân yêu. Aliosa đau xót kể lại “trong một gian phòng chật hẹp
tranh tối tranh sáng, bố tôi mặc bộ quần áo trắng nằm ngay dưới sàn thân

hình bố tôi dài lạ thường nom rất kỳ quái, hai tay dịu dàng nghiêm nghị để
trước ngực, những ngón tay co quắm, hai đồng xu đen tròn bằng đồng che
kín cặp mắt vui tươi của bố tôi. khuôn mặt vẫn hiền từ, từ nay tối sầm lại”
[39, 15]
Aliosa Pescov không thể nào quên được cái ngày hôm đó, “M ột
ngày mưa tại nghĩa địa hoang vắng người ta hạ quan tài bô'tôi x u ố n g ” [39,
18]. Tiếp đến là cái chết của người em ruột vì b ệnh dịch tả. Hình ảnh


12

“xác em tôi bọc trong một mảnh vải trắng có dây thắt đ ỏ ” luôn ẩn hiện
trong tâm trí Aliosa, làm cậu cảm thấy đau đớn mỗi khi nhớ lại. v ề sông
với ông bà ngoại, Aliosa bị ông ngoại đánh đến rộp da, tứa máu phải vào
bệnh viện, “ông đánh tôi cho đến khi ngất đi. M ấy ngày liền tôi ốm, phải
nằm sấp trên một chiếc giường rộng nóng bức, trong một căn phòng nhỏ
chỉ có một cửa sổ và một ngọn đèn đỏ tù mù suốt ngày đêm ở góc phòng,
những ngày đau ốm là những ngày đáng nhđ nhất của đời tôi. Trong
những ngày đó, chắc tôi đã lớn lên rất nhiều và cảm thấy như có cái gì đó
khác thường. Từ đó trở đi tôi đâm ra lo lắng đốì với mọi người và hết như
người ta đã lột mất lớp da ở trái tim tôi đi nên nó trở nên h ế t sức nhạy bén
với mọi nỗi đau và sỉ nhục dù là tôi hay người khác phải c h ịu ” [39, 42]ệ
Chứng kiến cảnh đánh lộn nhau trong gia đình, cậu Mi-kha-in lồng
lên như một con chó dại vác gậy xông vào phá nhà, đánh ông ngoại, đánh
cả vào tay bà chỉ vì đòi phân chia tài sản . Tận mắt chứng kiến cái chết
khủng khiếp của vợ cậu I-a-cốp do chính bàn tay của chồng “hắn rình lúc
vợ ngủ, lấy chăn trùm kín đầu vợ rồi đè lên, đánh tụi bụi cho đến c h ế t”
[39, 42].
Cái oịiết thê thảm của anh thợ TxƯganoc, nhân vật “tô i” kinh hoàng
khiếp đảm ễ “anh Txiíganoc nằm ngửa trên sàn nhà. Những vạch sáng từ

các cửa sổ chiếu vào đầu, vào ngực vào chân anh. T rán anh sáng lên kì lạ
lông mày rướn cao, cặp m ắt lác nhìn chăm chăm trên trần nhà đen sẫm,
cặp môi thâm run run, sùi ra lớp bọt m àu hồng, máu chảy từ góc môi theo
má xucing cổ và đổ xuống sàn, máu chảy ròng ròng từ dưới lưng anh.
Chân anh duỗi thẳng một cách vụng về và chiếc quần rộng dính bệt xuống
sàn nhà. Những dòng máu chảy qua những vệt sáng và chảy dài phía
ngưỡng cử a” [39, 69].


\ 13

Những sự kiện tiếp theo là ông bắt đầu bán nhà, chia gia tài cho các
cậu. Ong ngoại có đếnbSÍĩlần bán nhà, nhưng mỗi lần bán nhà thì căn nhà
mới của ông ngày càng chật hẹp và tồi tệ hơn. Gia tài của ông bà ngày
càng ít đi. Lần cuối ông bán nhà chia tài sản cho bà toàn là những chai lọ,
ông tước hết đồ đạc, quần áo, áo choàng lông cáo của bà đem bán lấy tiền
đó cho người con nuôi vay lấy lã iẽ Mọi thứ trong nhà ông đều bán và chia
ra hết.
Lòng thương bà như được nhân lên gấp bội, từ trong ý thức cậu bé
nghĩ cách kiếm tiền đ ể giúp bà “tôi cũng bắt đầu kiếm tiền, cứ đến ngày
chủ nhật và ngày lễ là tôi dậy sớm. Với lấy cái bị và đến các sân nhà, góc
phố để nhặt xương bò, giấy vụn, đinh, cả những ngày thường cứ tan học là
tôi đi nhặt, thứ bảy nào tôi cũng đi bán các thứ linh tinh cũng được chừng
30 hoặc 50 copec. Bà khen tôi n g o an ” [39, 275]
Sự kiện cuối cùng kết thúc tập Thời thơ ấu là cái chết của người mẹ
bất hạnh “mẹ tôi chết vào một ngày chủ nhật tháng tám khoảng gần trưa.
Buổi sáng trước khi mất mẹ tôi ngoắt tôi lại dặn dò và xin nước uốngề Tôi
múc ở trong thùng một chén nước. Mẹ tôi ngóc đầu lên vẻ khó nhọc. Nhấp
một tí nước^ồi đưa bàn tay lạnh toát ẩy tay tôi ra. Và thở dốc sau đó. Mẹ tôi
nhìn các tượng thánh ở góc nhà, rồi đưa mắt nhìn tôi, đôi môi mấp máy như

mỉm cười rồi từ từ buông hàng mi dài xuống m ắtễ hai khỉru tay của mẹ khép
chặt vào sườn và hai bàn tay vừa khẽ động đậy các ngón, vừa lần lên ngực,
nhíc đến gần cổ họng. Một bóng đen lướt trên khuôn mặt mẹ tôi như ăn sâu
vào khuôn mặt. Mồm mẹ tôi há ra như tỏ vẻ ngạc nhiên, nhưng hơi thở thì
không còn nghe

thấy nữa. tôi đứng rất lâu với chiếc đèn trong tay bên

giường mẹ, nhìn khuôn mặt mẹ tôi đang đờ ra và xám lại” [39, 292]


14

Và Aliosa bị ông ngoại đuổi ra khỏi nhà. Sau khi chôn cất mẹ tôi được
mấy hôm, ông tôi báo: “này Lecxec mày không phải là cái mề đay, mày không
thể lủng lẳng mãi trên cổ tao mày hãy đi vào đời mà kiếm sống” [39, 294]
Thế là Aliosa bắt đầu vào đời bằng hai bàn tay trắng lang thang kiếm
sống, đương đầu với mọi thử thách, mọi nỗi đắng cay và nhục nhã.
Sự vận động của cốt truyện vẫn tiếp tục theo chiều tuyến tính trong
những tập tiếp theo. Các sự kiện, hành động lần lượt được tái hiện theo dòng
chảy của cuộc đời Aliosa. Môi trường hoạt động của nhân vật trung tâm
được mở rộng hơn, không còn hạn hẹp trong phạm vi gia đình. Trong Kiếm
sống, Aliosa làm “thằng n h ỏ ” ở một hiệu dày “thời tra n g ”, ơ đây cậu bị
đối xử tệ mạt m ột'cách tàn bạo những người cùng làm luôn bày trò hại
cậu, còn khi bọn họ còn bỏ chiếc đanh ghim vào trong giày để khi cậu
đánh giày thò tay vào là bị đanh ghim đâm chảy máu. T iếp đến là một sự
kiện mà cậu cảm giác như đó là một cơn ác mộng “ trước bữa ăn trong khi
nấu một nồi súp bắp cải trên bếp cồn, vì m ải m ê suy nghĩ để canh sôi sục,
tôi bèn vội tắt lửa và lật đật đổ cả canh lên tay, th ế là người ta đưa tôi vào
nhà thương” [39, 325]

Sau đó bà ngoại thấy thương quá lại đem về nuôi, phải vào rừng
kiếm củi, hái nấm, bẫy chim... để sinh sông. Sự kiện tiếp theo mà có lẽ
Aliosa không thể nào quên được trong tuổi thơ niên thiếu của mình đó là
cái chết của người em trai Colia (cùng mẹ khác cha) chết lặng lẽ như một
ngôi sao nhỏ giữa bình minh “một hôm tôi đang nằm trên mái nhà, thì bà
tôi gọi xuống. Bà hất đầu về phía chỗ nằm của mình và nói khẽ: Colia
chết rồiệ Thằng bé đã rời khỏi chiếc gối và nằm trên m ột m iếng nỉ, gần
như trần truồng, da xám lại. Chiếc áo cuốn lên đến cổ hở cái bụng trương
phồng ra. Hai chân nhỏ khòng khòng của nó đầy m ụn lở ” [39, 353]


15

Nhưng được một thời gian ông ngoại lại bắt về ở cho cậu con trai
Ma-tơ-ri-ô-na em ruột của bà dì, làm đủ mọi việc trong nhà như một con
sen. “Tôi phải làm việc rất nhiều: thứ tư lau sàn bếp, đánh ấm xam ôva và
các đồng hồ, thứ bảy lau sàn nhà và cả hai chiếc cầu thang. Tôi chẻ củi và
mang đến bếp lò, rửa bát đĩa, nhặt rau, đi chợ với mợ chủ.... ” [39, 372].
Nhưng như th ế vẫn còn chưa đủ đôi với bà gì tham lam độc ác. Một
hôm Aliosa đang ngồi học vẽ. Bà gì vào hỏi với giọng chẳng lấy gì làm
tốt đẹp “mày muôn vẽ à, rồi túm lấy tóc tôi, bà đập đầu tôi xuông bàn
khiến tôi dập cả mũi lẫn môi rồi bà vừa nhảy chồm chồm, vừa xé tan tờ
giấy vẽ, vứt hết các dụng cụ ra s à n ” [39, 378].
Chưa hết lần khác bà còn lấy nước cvax đổ lên bản vẽ của cậu. Các
sự kiện liên tiếp cứ xoáy sâu bám chặt lấy cậu. Đó là những cảnh dâm
đãng, trụy lạc không kìm c h ế nỗi của đám trai khỏe mạnh, những cảnh
đánh nhau của lính tráng, có lúc đánh cả thợ đấu, thợ mướn của nhà chủ,
những cuộc cãi vã, chửi rủa nhau diễn ra liên hồi. Không chỉ bị bà gì hành
hạ, đánh đập, Aliosa còn bị cậu Victor đôi xử tệ m ạt làm tình làm tội “bắt
ngày ba lần đánh giày cho cậu...” không chịu được cảnh đày đòa xúc

phạm ấy.
Mùa xuân năm ây, vừa tròn 12 tuổi, Aliosa bỏ trôn khỏi nhà bà dì,
làm công việc rửa bát trên tàu “Đ ôbrưi”, bắt đầu những ngày cùng con tàu
lênh đênh trên

dòng sông Vôn Ga m ênh m ô n g ễ T ầm m ắt nhân vật tôi

được mở rộng hơn, đến nhiều bến cảng, nhiều thành phô, gặp gỡ nhiều
người như bác đầu bếp Xmurưi,bác phụ bếp Iacov Ivanưtr, anh thợ rửa bát
Macxim và gã hầu bàn X ergei lưng gù. Sông ở trên tàu cậu lại được
chứng kiến nhiều vụ ẩu đả, những trò ăn cắp tàn sát lẫn nhau của những
thủy thủ và hành khách họ ăn nói xô bồ, tục tĩu, nhô" nhăng, tât cả bọn họ
đều sông một cách đểu giả ác bạc.


16

“Các thủy thủ chạy lại, túm lấy cổ áo từng người, nện lên đầu họ,
rồi quật họ xuống sàn tàu. Còn đôi với hành khách hạng ba thì bọn chúng
lấy tay nện vào đầu họ lặng lẽ ngã lăn quay ra trên sàn tàu như những cái
bao tải. Những cuộc hỗn loạn như th ế diễn ra liên tục trên tà u ” [39, 433].
Nhưng cuộc đời vẫn chưa chịu buông tha cho cậu bé 12 tuổi này.
Làm trên tàu không được bao lâu bị vu oan là ăn cấp ấm chén của chủ và
bị thải hồi. Như một vòng tròn nghiệp chướng, thất nghiệp,nhân vật “tô i“
lại trở về nhà ông bà ngoại. Bà ngoại mở rộng vòng tay nhân ái đón nhận
“bà ngoại âu yếm đón tôi, và đi đặt ngay ấm Xamovar. Ong ngoại hỏi tôi
vẻ diễu cỢt như mọi khi. Có để được nhiều vàng không. Trông thấy tôi hút
thuốc, ông thét lên. “Mày hút thucíc à ” [39, 438]
Và các sự kiện là bắt đầu ông xô người về phía Aliosa, hai tay
xương xương cứng rắn vươn ra cặp m ắt long lên sòng sọc. Cậu chồm dậy

húc đầu vào bụng ông làm ông ngã xuống sàn nhà m ồm há hốc ra m ắt
nhấp nháy vẻ kinh ngạc “th ế là ông đánh tôi m ột trận. Tôi vùng thoát, bỏ
chạy ra vùng n g o ài” [39, 439].
Sau khi được bà khuyên giải Aliosa cảm thây lời nói của bà “như
một dòng nươc nóng đã rửa sạch lòng tôi. Những tiếng thì thào thân m ật
đó làm tôi cảm thấy vừa nhẹ nhõm vừa hổ th ẹ n ” [39, 441].
Sau đó là những chuỗi ngày Aliosa đi bẫy chim bán lấy tiền, có khi đi
cách nhà đến mười cây sô". Một hôm Aliosa trông thấy cảnh tàn nhẫn bỉ ổi,
đồi bại của một anh chàng Cozac đấm vào mặt một người đàn bà - người vừa
đỡ anh dậy sau cú ngã. Sau đó “anh ta ôm ngay lưng người đàn bà, quang bà
ta qua lan can xuống sườn dốc rồi nhảy theo bà ta. Tôi rụng rời tay chân
đứng yên không nhúc nhích nghe tiếng váy áo bị xé soàn soạt ở phía dưới
chân, tiếng anh Cozac gầm gừ và tiếng lắp bắp trầm trầm đứt quảng của
người đàn bà, bà ta kêu lên một tiếng thật to và đau đ ớ n ” [39, 405]


17

T hế những cuộc đời chẳng chút bình yên. Những sự kiện nôi tiếp sự
kiện cứ bám đuổi cuộc đời Aliosa. Đó là vào một ngày khi tuyết bắt đầu
rơi ông ngoại tàn nhẫn lại bắt cậu quay về nhà bà dì, lại rơi vào cái ổ nhơ
nhớp kinh người. Mọi người ở đây vẫn th ế họ thường xuyên diễu cợt
Aliosa. Có lúc bôn, năm người vừa ăn vừa đay nghiến cậu bằng đủ mọi
giọng lưỡi của mình. Nhưng Aliosa không hề bận tâm đến những chuyện
đó. Cậu bắt đầu tìm đến với sách. Cậu đọc sách một cách say mê nhưng
bà gì quái đản đã tìm lục và xé nát những quyển sách của cậu. Tuy vậy
vẫn không làm lay chuyển được lòng ham đọc sách của Aliosa. Một lần
khác bà còn đánh cậu một trận nên thân “bà già cầm một nắm đóm gỗ
thông vụt tối, làm vồ sô" dầm cắm sâu vào gia lưng tôi, đến chiều lưng tôi
sưng vù lên như một cái gốì. Trưa hôm sau cậu chủ chở tôi đến nhà

thương. Bác sĩ nhổ ra được bôn mươi hai chiếc d ằ m ” [39, 495].
Sự kiện đó làm Aliosa nhớ mãi và không thể nào quên được cho đến
tận bây giờ, mỗi khi nhớ lại Aliosa cảm thấy nhói đau trong tim mình.
Và cứ th ế theo dòng thời gian tuyến tính của cốt truyện, các sự kiện
lại nối tiếp nhau theo cuộc đời nhân vật “tô i”.
Đến 14 tuổi, nhân vật “Tôi rời bỏ căn nhà bà dì đi làm nghề rửa bát
trên tàu “Pecraơ”, làm được vài tháng lại xin vào học việc trong một
xưởng làm tượng thánh, ở xưởng làm tượng thánh nơi buôn bán chúa quay
quắt xảo trá, nhân vật “tô i” cảm thấy những thương gia quản lý của khu
buôn bán đều sống một cuộc đời bất thường đầy những trò tiêu khiển ngu
xuẩn và độc ác, “tôi có cảm tưởng như mọi người nhất là những người dân
quê sông để làm trò tiêu khiển cho khu buôn bán này. Hầu như bọn họ
luôn luôn đem con người ra giễu cợt mà làm cho anh ta lúng túng đau đớn.
Một điều lạ là những trang sách mà tôi đã đọc qua đều không nói đến cái
khuynh hướng đôn m ạt phổ biến ấ y ” [39, 568].


18

Aliosa bắt đầu tìm đến với sách và th ế giới văn học đã nhanh chóng
mở rộng tầm mắt đến nhiều chân trời mới, xoáy sâu vào n<ấi đau xót mà
chính anh đã từng nếm trải, khơi dậy những ước mơ, những khát vọng
mạnh mẽ trong tâm hồn anh.
Tuổi thiếu niên đi qua những trang sách của cuộc đời thực và những
trang sách của sáng tác nghệ thuật cứ tiếp như những đợt sóng m ạnh mẽ,
tung vỗ vào tâm hồn Aliosa như những đợt sóng dạt dào, tung vỗ vào tâm
hồn cậu cả những rác rỡi ghê tởm. Mười lăm tuổi đầu mà cậu thấy mình
như đã sông rất lâu rồi, như mình đã làm m ột người đứng tu ổ iỂ
v ẫ n theo trục kết cấu biên niên của tác phẩm, ở Những trường Đ ại
học cuả tôi, những sự kiện, những biến c ố tiếp theo trong cuộc đời của

Aliosa được tái hiện một cách chân thực và cảm động. Đó là vào năm
1984, Aliosa bước sang tuổi thứ 16, quyết tâm đến Cazan, một trung tâm
văn hóa, nơi những chiến sĩ dân túy đang hoạt động m ạnh mẽ, được một
người bạn giúp đcf, anh hăm hở, phấn khởi, hy vọng vào trường Đại học
Cazan, tham gia vào nhóm hoạt động cách mạng. Đ ể kiếm sông, nhân vật
“tôi” làm công việc bốc vác; “Tôi cũng khuân, cũng ném rồi lại kéo,
chạy. Tôi^cảm thấy rằng cả bản thân và mọi vật đều quay cuồng trong
một vũ điệu sôi n ổ i” [39, 775].
Tình yêu lao động đã giúp Aliosa nhận ra rằng: “đêm hôm ấy tôi đã
sống trong một niềm vui mà trước kia tôi chưa hề nếm trải, trong thâm
tâm tôi muôn được sông suốt đời trong trạng thái phấn khởi như điên cuồn
ấy của lao động” [39, 775].
Sau đó đến làm việc cho một cửa hiệu nhỏ bán thực phẩm, làm từ 6 giờ
tối cho đến trưa hôm sau.
Mười tám tuổi đi qua lúc nào Aliosa không chú ý nữa anh chỉ cảm thấy
mình cứ phải đi trong đám sương mù dày đặc của “thuyết” này “thuyết” nọ.


19

Ấnh sáng con còn ở đâu đấy rất xa, chưa soi thấu nơi này nhiều lúc anh cảm
thấy xung quanh như trống rỗng, hoang vắng, lạnh ngắt. Hình như anh vẫn
côi cút bơ vơ chư có điểm tựa nào để đứng cho vững.
Giai đoạn này có rất nhiều sự kiện quan trọng diễn ra đối với
Aliosa. Đó là tin từ Pe-tec-bua dội về Cazan. M ột nhóm sinh viên cách
mạng thuộc “phái khủng bô"” của đảng “dân ý ” âm mưu sát hại Nga
Hoàng. A.lêch-xan-đrơ đệ Tam bị bắt, năm người khác bị kết án treo cổ.
Chính quyền chuyên c h ế của dòng họ Rô-m a-nốp tăng cường khủng bô",
tàn sát để hòng bóp chết mọi sự chông đốì, giữ vững ngai vàng đã mục rữa
của chúng. Căn nhà của Đ ê-ren-cốp bị cảnh sát ngày đ êm rình mò, m ột sô"

sinh viên bị bắt giam. Trong trường Cazan dẫy lên phong trào chông bắt
bớ, khủng bô". Aliosa lúc này chưa biết chính chàng sinh viên trẻ tuổi v .la đi-mia-Ư-li-a-nốp người thầy, người đồng chí L ênin sau này của mình đã
giữ vai trò quan trọng trong phong trào của sinh viên Cazan lúc bấy giờ.
Một sự kiện nữa làm Aliosa vô cùng đau đớn khi thấy trước phong
trào phản đối của sinh viên, chính những người thợ bánh mì của Xê-mi-ônôp lại rủ nhau đi đánh anh em sinh viên - người đã đứng ra bảo vệ quyền
lợi cho họ. Họ kéo nhau đi hăm hở, giận dữ, vui nhộn. Aliosa thấy rõ giữa
những người dân túy đang có sự rạn nứt nghiêm trọng về chủ trương
đường lối, một số người dân túy đã không tin tưởng vào cách mạng... trong
những ngày này Aliosa rơi vào tâm trạng khủng khoảng dữ dội và càng
nhân lên gấp bội khi nhận được tin như sét đánh đó là sự ra đi vĩnh viễn
của người bà muôn vàn kính yêu. Anh đau xót đến nỗi không khóc được
nữa, một thoáng băng giá choáng ngỢp cả tâm hồn. T ất cả xung quanh
như giá ngắt hoang vắng lạ kỳ “đêm hôm ây tôi ngồi trên đông củi ở
ngoài sân tôi cảm thấy muốn k ể cho một người nào đó nghe về bà tôi, nói
cho họ biết bà tôi là một người tốt bụng và thông minh như th ế nào. Bà là


20

một người mẹ của tất cả mọi người. Tôi đã mang rất lâu trong lòng cái
nguyện vọng đau khổ đ ó ” [39, 818].
Lại tiếp tục một chuyện đau buồn nữa dồn dập đến. N hiều người mà
nhân vật “tô i” quen biết bị bắt, một sô" người khác chết trong cảnh quẫn
bách. Đau khổ cả về vật chất lẫn tinh thần, một không khí tuyệt vọng, rờn
rỢn lạnh giá cứ như đời đời bao trùm lên cuộc sông.
Ngày 12 tháng chạp, năm 1887, Aliosa tự sát b ên dòng sông Cazan,
được đưa đến bệnh viện và được cứu sông, rồi trở lại làm việc ở xưởng
bánh mỳ của Dêrencôp. Nhớ lại những ngày ở bệnh viện những người thợ
lò bánh mì Xê-mi-ô-nôp đến thăm hỏi, động viên Aliosa xúc động nhìn
những gương mặt đáng yêu làm sao và thấy mình có m ột quyết định sai

lầm ngu ngốc. Một niềm vui lớn dạt dào trong tâm hồn Aliosa là khi thấy
bên cạnh mình là những người thân yêu thật sự. Và người đó cũng chân
thật tin yêu mình đó là Rômax người dã giúp anh giải đáp những băn
khoăn suy nghĩ bấy lâu nay.
Trong giai đoạn này, nhân vật “tô i’ tiếp tục tham gia hoạt dộng
cách mạng tiến hành việc giác ngộ tư tưởng cho người Mujic, giúp họ thây
được chính họ là lực
■ lượng
ễ trụ* cột của đất nước, họ có quyền lựa chọn cấp
trên cho tầng lớp mình. Đ ể “ giác ngộ lý tr í”, Aliosa tiếp tục cuộc hành
trình “nhìn khắp mọi nơi, thăm dò mọi c á i” của mình.
Cuối mùa thu 1888, Aliosa đến Xa-rit-xƯng, chạy vạy xin xỏ mãi
được giao nhận cái “chức v ụ ” gác kho của nhà ga Đô-brin-ca từ 6 giờ
chiều hôm nay đến 6 giờ sáng hôm sau. Sông được vài tháng ở nhà ga
buồn tẻ đó, anh cảm thây nặng nề, buồn tẻ chán ngắt quá lại xin về làm ở
ga Bô-ri-xô-glep-xcơ phụ trách trông coi các tấm vải b ạt che hàng, các
bao đựng hàng. Được ít lâu sau anh lại bị đổi về làm thợ cân hàng ở ga
Cru taia nằm ngay trên nhánh đường sắt V ônga-đôn.


21

Sự kiện cuối cùng kết thúc bộ tiểu thuyết là vào tháng 4 năm 1889,
lúc này Aliosa đã 21 tuổi, bỗng nẩy ra ý định đi gặp L.Tônxtôi. Nhưng lần
đó nhà văn thiên tài tương lai của cách mạng vô sản Nga đã không gặp
được nhà văn vĩ đại mà cả tâm hồn trái tim gắn bó tha thiết với người
Mujic cần cù đói khổ.

1.3ệ Cốt truyện đồng tâm k ết hợp chặt chẽ với k ết cấu cốt
truyện biên niên vận động xoay quanh trục kết cấu chính: quá trình

hình thành và phát triển nhân cách của nhân yật “ t ô i”.
Cốt truyện đồng tâm là môi liên hệ nhân quả giữa các sự kiện
chiếm ưu thế lại mở cho nhà văn những viễn cảnh khác. Sự thông nhất
của hành động cho-phép tình huống xung đột nhất định. T hêm vào đó cốt
truyện đồng tâm hơn hẳn các cốt truyện biện niên trong việc tạo tính nhất
quán và trọn vẹn hình thức nghệ thuật của tác phẩm chúng có nhiều chức
năng cấu trúc nổi bật.
Vì vậy, nhà nghiên cứu lý luận chú ý đến cốt truyện có hành động
thống nhất hơn. Sự cấu tạo của cốt truyện đồng tâm chiếm ưu th ế trong
kịch, yếu tô" đồng tâm cũng có m ặt trong: sử thi, tiểu thuyết, truyện dài.
Trong bộ ba tiểu thuyết tự thuật của M.Gorki, k ết cấu cốt truyện
đồng tâm được kết hợp chặt chẽ với kết cấu cốt truyện biên niên, sự trưởng
thành của nhân vật-“tô i” - con người lớn lên từ trong lòng nhân dân, thấm
sâu những khát vọng của nhân dân, háo hức tìm tòi đ ể vươn tới thành con
neười tiên tiến. Hình tượng của con người này không tách rời hình tượng
nhân Nga trong quá trình vận động âm ỉ nặng nề hướng tới cuộc cách
mạng xã hộiệ Tâm điểm của cốt truyện đồng tâm là m ối quan hệ tương tác
phức tạp, đa chiều giữa nhân vât “tô i” với môi trường sông xung quanh và
theo đó là sự hình thành, phát triển nhân cách cá nhân của nó. v ề mặt cấu
trúc nghệ thuật của tác phẩm, tất cả các tình tiết cốt truyện, các sự kiện, biến


22

cố, cảnh đời, con người...đều được đặt trong mối quan hệ tương tác phức tạp,
vận động không ngừng, giữa nhân vật "tôi" với thế giới bên ngoài. M.Gorki
không miêu tả trực tiếp qua suy nghĩ, tìm tòi của Aliosa người đọc thấy
được những sức mạnh sáng tạo của nhân dân đang bị đè nén, trói buộc,
âm ỉ cuộn trào đòi giải phóng. Trong nhân dân đang dẫy lên khát vọng tìm
tòi hướng tới xã hội tiến bộ.

Trong Thời thơ ấu, mối quan hệ tương tác ấy chủ yếu diễn ra giữa
nhân vật Aliosa Peskov với môi trường sinh hoạt gia đình. Những người thân
trong gia đình Aliosa Peskov phân ra thành hai cực thiện - ác mà tiêu biểu
là bà và ông ngoại. Cả hai đều tác động dữ dội đến tâm hồn còn ngây thơ
trong trắng của cậu bé. Bà ngoại Aculina nhân từ, đôn hậu đã dìu dắt cậu
khôn lớn trưởng thành. Với cậu bà không chỉ là một người bà theo đúng
nghĩa của nó mà bà còn là một người mẹ, một người thầy, đôi khi như một
người bạn tri ân. Bà khơi dậy trong tâm hồn Aliosa lòng say mê văn học
qua những câu chuyện cổ tích, thần thoại của bà. Chính những dòng sữa
nghệ thuật dân gian ấy nhẹ nhàng chạy vào tâm hồn ngây thơ giàu tưởng
tượng của Aliosa. Bà có biết đâu rằng bà đang nuôi dạy m ột bản lĩnh nghệ
thuật độc 4ạo, to lớn của đất nước của thời đại. Lời khuyên của bà “phải
đọc sách Nga mới hiểu được con người và xã hội N g a ” đã theo Aliosa đi
suốt cuộc đời và như một động lực thúc đẩy cậu đọc sách. Càng ngày cậu
càng say mê đọc sách hơn. Ngược lại ông ngoại Casirin lại là kẻ tham lam
hung dữ tính khí bất thường hiện thân của sự độc ác, ông thường căn dặn
những lời giáo huấn ghê gớm “người với người là thù địch hung dữ nhất.
Mày phải xảo quyệt như th ế tốt hơn còn thật thà chỉ là ngu n g ố c ” ngay từ
ngày đầu gặp ông cậu đã cảm thấy ông là một kẻ thù. Những phản ứng trở
lại của Aliosa đối với môi trường sống xung quanh cũng không kếm phần
căng thẳng, quyết liệt. M ột hôm cậu chơi với lũ trẻ con nhà quý tộc, lão đại


23

tá trông thây, dắt tay cậu dẫn về nhà ông ngoại, lão quát tháo ầm ĩ cả nhà,
một lúc sau cậu bị ném ra sân. Cậu đem chuyện đó k ể với bác Piot. Bác
bảo cậu: “mày chơi với lũ con nhà quý tộc, lũ rắn non ấy làm gì, chơi với
chúng nó đã thấy sướng chưa ! bây giờ mày đi mà nện cho chúng nó một
trận còn chờ gì nữ a” [39, 177].

Bác nói như th ế rất lâu. Bực mình vì trận đòn lúc đầu cậu nghe bác
nói có vẻ đồng tình nhưng bộ mặt nhăn nheo của bác cứ rung rung mỗi lúc
trông một khó chịu thêm và làm cậu nhớ lại rằng “những đứa trẻ kia cũng
sẽ bị đánh” cậu phản đối lời đề nghị của bác Piot một cách khẳng khái
“đối với cháu chúng không có tội gì cả. Tại sao cháu lại phải đánh chúng
nó. Chúng tốt lắm. Bác chỉ toàn nói láo thôi [39, 177]
Nhân vật trung tâm của tác phẩm đã phải chịu sự tác động cả từ hai
phía theo những chiều hướng khác nhau.
Sau khi bô" mất Aliosa cùng mẹ về ở với gia đình ông bà ngoại,
được sông trong vòng tay ấm áp, trìu m ến của bà ngoại nhân hậu, nhưng
cũn? bị rơi vào một không khí u ám, luôn dày đặc một nỗi hằn thù khó
hiểu giữa người này với người nọ. Người lớn ác, tre7nhỏ cũng ác, gây cho
ai cái gì đau đớn tủi nhục là họ vui sướng, khoái trá' cả người mù lòa họ
cũng chẳng hề thương xót. Đ ể đùa chọc bác thợ Grigôri m ắt đã gần mù,
họ bàn nhau hơ chiếc đe của bác lên lửa đề chờ xem bác bị bỏng ngón tay
ra sao. Nhân vật “tôi” kinh ngạc khi nhìn thấy ở đây người ta nọc cổ trẻ
con ra đánh như đánh chó, mèo. Cuộc sông đó luôn làm cho nhân vật
“tôi” cảm thấy căng thẳng ngột ngạt, khó chịu. N hân vật “tô i” sớm nhận
ra đồng tiền tư hữu đã làm cho con người có th ể sa đọa, đến mức khủng
khiếp, xô đẩy con người dẫm đạp lên cả tình m áu mủ ruột thịt, đặc biệt là
các cậu. Họ luôn cãi co., ẩu đã lẫn nhau đ ể dành quyền lợi cho mình. Ông


24

ngoại thì độc ác, keo kiệt, xảo trá luôn giáo huấn những điều ghê sỢ“
Người với người là kẻ thù hung bạo nhất - không xảo trá không sông n ổ i”.
Qua cái chết của vợ cậu I-a-cốp (do chồng giết) và anh thợ
TxƯganoc do các âm mưu sát hại của các cậu, với những điều xảy ra ở
trên, Aliosa cảm nhận về cuộc sống ấy thật buồn, m ột nỗi buồn không sao

chịu nỗi, bóp nghẹt tâm hồn,toàn thân như có một cái gì đè nặng lên và có
cảm tưởng sông lâu dưới một cái hô" đen sâu thẳm ,như m ột người mất hết
cả cảm giác và thị giác.
Sau "Thời thơ ấu" là quãng đời nhân vật trung tâm Aliosa hoạt động
trong một môi trường rộng lớn hơn. Vòng tròn kết cấu cốt truyện đồng tâm
ngày càng được mở rộng dần ra . Đó là mối quan hệ tương tác hết sức phức
tạp,đa dạng giữa nhân vật 'tôi" với đời sống xã hội, chính trị, văn hoá của
nước Nga cuối thế kỷ XIX. Aliosa lang thang khắp mọi nơi, làm đủ mọi
nshể để kiếm sống, tiếp xúc với môi trường rộng lớn hơn với đủ hạng
nsười trong xã hội, từ những người mujic,những thợ thuyền, những người
sống dưới đáy xã hội, những kẻ trộm cắp, gái điếm, đến bọn quý tộc, trưởng
gỉa, những nhà khoa học, những trí thức, học sinh, sinh viên,những người
hoạt động cáqịi mạng, những hiện tượng văn hoá, văn học và cả với thiên
nhiên Nga tươi đẹp... đã được Aliosa k ể lại rất tỉ mỉ, chi tiết, người đọc như
hình dung ra trước mặt những con người, những cảnh vật ấy một cách rất
thực một cách sinh động.
Những con người lao động khổ sai thuộc tầng lớp bần cùng dưới đáy
xã hội qua hồi ức của Aliosa hiện lên trang sách những m ảnh đời những
con người đều mang một sô" phận riêng, m ột tính cách khác nhau. Nhưng ở
họ ít nhiều đã tác động đến tâm hồn cậu.
Anh thợ Txưganoc hay ăn cắp nhưng lại giỏi tay nghề nên rất được
ông ngoại yêu quý. Nhưng các cậu lại hay ghen ghét đô” kị và sau này