TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
KHÓA 34: 2008 - 2012
ĐỀ TÀI:

DÂN CHỦ TRỰC TIẾP TRONG XÂY DỰNG
NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI
CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

Giảng viên hướng dẫn:
Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền
Bộ môn: Luật Hành chính

Sinh viên thực hiện:
Lê Hoàng Phúc
MSSV: 5085911
Lớp: Luật Tư pháp 2- K34

Cần Thơ, tháng 5/2012


LỜI CẢM ƠN

Bốn năm học thắm thoát trôi qua, nhớ ngày nào còn bở ngỡ
khi bước chân vào Giảng đường Đại học thế mà giờ đây đã là sinh
viên năm cuối, sắp bước chân vào một chặn đường đầy cam go, thử
thách mới. Bốn năm là khoảng thời gian không ngắn nhưng cũng
không thể gọi là dài. Tuy nhiên, với khoảng thời gian đó, nhờ được
sự tận tình chỉ bảo của quý Thầy, Cô Khoa Luật, Trường Đại học

Cần Thơ, Người viết đã tiếp thu được không chỉ là những kiến thức
luật, kỹ năng nghiên cứu mà qua đó còn tiếp thu được những kinh
nghiệm sống quý báu. Tất cả những kiến thức đó sẽ là hành trang
cho những chặn đường tiếp theo của Người viết.
Vì vậy, Người viết xin gửi lời cảm ơn chân thành đến tất cả
các Thầy, Cô Khoa Luật. Đặc biệt là cô Huỳnh Thị Sinh Hiền,
người đã có những chỉ dẫn quý báu, gợi mở những thông tin quan
trọng, động viên, hỗ trợ tài liệu trong quá trình làm luận văn của
người viết.
Cuối cùng, Người viết gửi lời cảm ơn đến những người bạn đã
hỗ trợ, giúp đỡ trong quá trình làm luận văn của Người viết.
Xin chân thành cảm ơn!
Cần Thơ, ngày…tháng…năm 2012
Người viết
Lê Hoàng Phúc


NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN

..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................

..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Cần Thơ, ngày….tháng….năm 2012


NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG PHẢN BIỆN


..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................

..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Cần Thơ, ngày…tháng…năm 2012


MỤC LỤC


LỜI NÓI ĐẦU ........................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................... 1

2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................ 1
3. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................. 2
4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................ 2
5. Cấu trúc đề tài ......................................................................................................... 2
CHƯƠNG 1 ............................................................................................................... 4
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ DÂN CHỦ, DÂN CHỦ TRỰC TIẾP ....................... 4
VÀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM .............. 4
1.1. Khái quát chung về nhà nước pháp quyền ..................................................... 4
1.1.1. Nhà nước pháp quyền ................................................................................... 4
1.1.2. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam ..................................... 10
1.2. Khái quát chung về dân chủ và dân chủ xã hội chủ nghĩa .......................... 13
1.2.1. Dân chủ ....................................................................................................... 13
1.2.2. Dân chủ xã hội chủ nghĩa ........................................................................... 18
1.3. Khái quát về dân chủ trực tiếp ....................................................................... 20
1.3.1. Khái niệm dân chủ trực tiếp ........................................................................ 20
1.3.2. Sự ra đời của dân chủ trực tiếp ................................................................... 20
1.3.3. Tính chất của dân chủ trực tiếp ................................................................... 21
1.3.4. Các quan niệm ủng hộ và không ủng hộ dân chủ trực tiếp......................... 21
1.4. Mối quan hệ giữa dân chủ trực tiếp và nhà nước pháp quyền ở Việt Nam23
CHƯƠNG 2 ............................................................................................................. 25
NỘI DUNG PHÁP LUẬT VỀ DÂN CHỦ TRỰC TIẾP TRONG ..................... 25
XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
.................................................................................................................................. 25
2.1. Nhóm quyền dân chủ trực tiếp trong việc tham gia quản lí nhà nước, tham
gia thảo luận các vấn đề chung của cả nước và địa phương .............................. 25
2.1.1. Nhân dân thực hiện quyền làm chủ trực tiếp ở cơ sở ................................. 25
2.1.2. Nhân dân tham gia thảo luận và góp ý kiến vào việc ban hành chính sách và
pháp luật của nhà nước ......................................................................................... 30
2.1.3. Nhân dân biểu quyết khi nhà nước tổ chức trưng cầu ý dân ...................... 33



2.2. Nhóm quyền dân chủ trực tiếp trong việc nhân dân tham gia thành lập nên
bộ máy nhà nước thông qua bầu cử và ứng cử .................................................... 37
2.2.1. Quyền bầu cử của công dân ........................................................................ 38
2.2.2. Quyền ứng cử của công dân........................................................................ 40
2.3. Nhóm quyền dân chủ trực tiếp của nhân dân trong việc giám sát hoạt động
của nhà nước, cán bộ, công chức nhà nước.......................................................... 43
2.3.1. Nhân dân giám sát hoạt động của nhà nước, cơ quan nhà nước, cán bộ,
công chức nhà nước .............................................................................................. 43
2.3.2. Nhân dân thực hiện quyền bãi nhiệm đại biểu dân cử ................................ 45
2.3.3. Nhân dân khiếu nại, tố cáo đối với vi phạm pháp luật của các cơ quan, tổ
chức và cán bộ, công chức nhà nước .................................................................... 48
CHƯƠNG 3 ............................................................................................................. 51
THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP .......................................................................... 51
HOÀN THIỆN DÂN CHỦ TRỰC TIẾP TRONG XÂY DỰNG ....................... 51
NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM ................... 51
3.1. Nhóm quyền tham gia quản lí, tham gia thảo luận các vấn đề chung của cả
nước và địa phương ................................................................................................ 51
3.1.1. Thực hiện dân chủ trực tiếp ở cơ sở ........................................................... 51
3.1.2. Nhân dân tham gia thảo luận và góp ý kiến vào xây dựng chính sách và
pháp luật ................................................................................................................ 54
3.1.3. Nhân dân biểu quyết khi nhà nước tổ chức trưng cầu ý dân ...................... 58
3.2. Nhóm quyền tham gia thành lập nên bộ máy nhà nước .............................. 62
3.2.1. Bầu cử ......................................................................................................... 62
3.2.2. Ứng cử ........................................................................................................ 65
3.3. Nhóm quyền dân chủ trong việc giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước,
cán bộ, công chức nhà nước ................................................................................... 70
3.3.1. Nhân dân giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức nhà
nước ...................................................................................................................... 70
3.3.2. Nhân dân bãi nhiệm đại biểu dân cử khi họ tỏ ra không còn xứng đáng ... 72

3.3.3. Quyền khiếu nại, tố cáo của công dân ........................................................ 75
3.4. Giải pháp chung cho việc hoàn thiện dân chủ trực tiếp .............................. 79
KẾT LUẬN ............................................................................................................. 81
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam

LỜI NÓI ĐẦU
-----1. Lý do chọn đề tài
Từ khi Đảng và Nhà nước tiến hành mở cửa, đổi mới, đất nước ta đã đạt được
những thành tựu to lớn trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Bên cạnh đó, những hạn chế,
bất cập trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước cũng dần bộc lộ. Với mục
tiêu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, xây dựng một nhà nước thực
sự của dân, do dân và vì dân, đòi hỏi phải không ngừng phát huy dân chủ kể cả dân
chủ trực tiếp và dân chủ gián tiếp (dân chủ đại diện), vì dân chủ là mục tiêu, là động
lực phát triển đất nước.
Ở Việt Nam, so với hình thức dân chủ trực tiếp thì dân chủ gián tiếp phổ biến
hơn điều này được thể hiện ở điều 6 của Hiến pháp hiện hành. Tuy nhiên, xét về
mức độ thể hiện quyền làm chủ thì dân chủ trực tiếp được đánh giá cao hơn, trong
chừng mực nào đó nó còn góp phần ngăn chặn, đẩy lùi tham nhũng, tiêu cực. Đây là
vấn đề được Đảng và Nhà nước ta đặc biệt quan tâm, vì nó có ảnh hưởng đến sự ổn
định, bền vững của bộ máy nhà nước.
Chủ trương về tăng cường hình thức làm chủ trực tiếp của nhân dân cũng đã
được nhấn mạnh trong văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng, tại
mục IX, tiểu mục 3 như sau: “Thực hiện tốt quy chế dân chủ, mở rộng dân chủ trực
tiếp ở cơ sở, tạo điều kiện để nhân dân tham gia quản lý xã hội, thảo luận và quyết
định những vấn đề quan trọng. Khắc phục mọi biểu hiện dân chủ hình thức. Xây
dựng Luật trưng cầu ý dân”. Mặc dù vậy, mức độ cụ thể hóa hình thức dân chủ trực

tiếp từ chủ trương của Đảng vào trong các quy định của pháp luật chưa đầy đủ, chưa
rõ ràng, chưa đáp ứng được sự mong đợi của người dân. Đó là lý do người viết chọn
đề tài: “Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam”. Đặc biệt, hiện nay Hiến pháp đang trong giai đoạn sửa đổi, hy vọng với
nghiên cứu này sẽ đóng góp kịp thời vào việc hoàn thiện Hiến pháp.
2. Phạm vi nghiên cứu
Nói đến dân chủ là nói đến một lĩnh vực hết sức phức tạp, nhạy cảm, có nội
dung rộng lớn, là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học như: Triết học,
Chính trị học, Xã hội học…Trong khoa học Luật, nội dung dân chủ được thể hiện
trên nhiều lĩnh vực như: chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội… Căn cứ vào hình thức

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 1

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
biểu hiện có thể chia thành dân chủ trực tiếp, dân chủ gián tiếp. Do nội dung dân
chủ rộng lớn như vậy nên người viết không thể nghiên cứu hết tất cả các nội dung
nói trên trong khuôn khổ của một luận văn cử nhân luật mà chỉ dừng lại ở việc
nghiên cứu nội dung dân chủ trực tiếp được quy định trong Hiến pháp và các văn
bản quy phạm pháp luật được cụ thể hóa từ Hiến pháp.
3. Đối tượng nghiên cứu
Khi nghiên cứu đề tài này người viết mong muốn làm sáng tỏ về mặt lý luận
nội dung dân chủ trực tiếp, chỉ ra những khiếm khuyết về mặt lập pháp, những bất
cập khi thực hiện các quy định hiện hành. Phân tích, so sánh quy định của các bản
Hiến pháp, các luật được cụ thể hóa từ Hiến pháp trước đây với Hiến pháp và pháp

luật hiện hành. Đồng thời, ở một số nội dung có liên quan, người viết có tìm hiểu
một số quy định của pháp luật nước ngoài, chỉ ra những ưu, nhược điểm của pháp
luật thực định nước ta, nghiên cứu việc áp dụng các quy định liên quan đến nội
dung dân chủ trực tiếp để thấy được những nội dung nào còn chưa phù hợp, chưa
đầy đủ, chưa rõ ràng cần được sửa đổi, bổ sung. Qua đó, người viết đề xuất phương
hướng khắc phục chung và một số giải pháp cụ thể góp phần nâng cao dân chủ trực
tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
4. Phương pháp nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng của
chủ nghĩa Mác - Lênin, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, về dân chủ và xây dựng thể chế dân chủ
trong giai đoạn hiện nay.
Đề tài được thực hiện trên cơ sở vận dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ
thể như: phương pháp phân tích luật viết, phương pháp hệ thống, so sánh, tổng hợp,
phân tích, quy nạp…để nghiên cứu, giải thích, làm rõ vấn đề.
5. Cấu trúc đề tài
Ngoài những nội dung như mục lục, danh mục tài liệu tham khảo,…nội dung
chính của đề tài được bố cục thành 3 chương.
Chương 1 trình bày một cách khái quát về nhà nước pháp quyền, về dân chủ,
dân chủ trực tiếp cũng như mối liên hệ giữa dân chủ trực tiếp và nhà nước pháp
quyền.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 2

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa

Việt Nam
Tiếp theo, trên cơ sở những vấn đề lý luận khái quát chung về nhà nước pháp
quyền, về dân chủ, dân chủ trực tiếp, chương 2 sẽ trình bày và phân tích những nội
dung cơ bản của pháp luật về dân chủ trực tiếp, chỉ ra những điểm tiến bộ cũng như
hạn chế của nội dung này.
Ở chương cuối, người viết tìm hiểu thực trạng của việc thực hiện nội dung
pháp luật về dân chủ trực tiếp, chỉ ra bất cập, đồng thời đưa ra một số giải pháp
chung và giải pháp cụ thể nhằm khắc phục những bất cập, góp phần xây dựng nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Mặc dù đã rất cố gắng nhưng do luận văn này là tác phẩm nghiên cứu khoa
học đầu tiên của người viết, nên trong quá trình tìm hiểu, phân tích, trình bày có thể
sẽ không tránh khỏi những thiếu sót nhất định. Vì vậy, người viết rất mong sự thông
cảm cũng như nhận được ý kiến đóng góp của quý Thầy, Cô và các bạn sinh viên để
luận văn được hoàn thiện hơn.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 3

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
CHƯƠNG 1
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ DÂN CHỦ, DÂN CHỦ TRỰC TIẾP
VÀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

Hướng đến công bằng và dân chủ là ước mơ ngàn đời của mỗi người, mỗi dân
tộc. Có thể nói công bằng và dân chủ là giá trị cao quý, là mục tiêu, là động lực

phấn đấu của con người. Dân chủ và Nhà nước pháp quyền có mối quan hệ mật
thiết với nhau, dân chủ thực sự chỉ có thể tồn tại trong nhà nước pháp quyền. Ngược
lại, xây dựng nhà nước pháp quyền không thể không hướng đến mục tiêu dân chủ.
Là một trong hai hình thức biểu hiện của dân chủ, dân chủ trực tiếp hiển nhiên cũng
nằm trong mối quan hệ ấy. Để làm cơ sở cho những phân tích, đánh giá các quy
định của pháp luật về dân chủ trực tiếp, đánh giá tình hình dân chủ trực tiếp ở Việt
Nam, việc làm rõ khái niệm liên quan là điều cần thiết.
1.1. Khái quát chung về nhà nước pháp quyền
1.1.1. Nhà nước pháp quyền
Tại điều 2 Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1992 sửa
đổi, bổ sung năm 2001 có đoạn quy định: “Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa
Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì
nhân dân…”. Ta thấy lần đầu tiên trong lịch sử lập hiến đã xuất hiện cụm từ “Nhà
nước pháp quyền”. Tuy nhiên, nhà nước pháp quyền là gì? thì Hiến pháp năm 1992
chưa có định nghĩa cụ thể.
1.1.1.1. Khái niệm nhà nước pháp quyền
Tư tưởng về nhà nước pháp quyền đã xuất hiện từ thời cổ đại, ở Phương Đông
lẫn Phương Tây. Tuy nhiên, phải đến thế kỉ XVII trở đi, nó mới được phục hưng và
tiếp tục phát triển, trở thành học thuyết có giá trị nhân loại phổ biến. 1 Do phát triển
trong một thời gian dài như vậy nên cũng có rất nhiều khái niệm đề cập đến những
khía cạnh khác nhau về nhà nước pháp quyền.
Trước hết trong lĩnh vực ngôn ngữ, thuật ngữ “nhà nước pháp quyền” được sử
dụng không giống nhau ở các nước có ngôn ngữ khác nhau. Chẳng hạn, ở các nước
theo hệ thống luật Anh-Mỹ (Common law) thuật ngữ này được gọi là “The Rule of
1

Lê Minh Tâm: Về tưởng nhà nước pháp quyền và khái niệm nhà nước pháp quyền, Tạp chí Luật học số 22002, tr. 33-34.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền


Trang 4

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
Law”; ở Pháp gọi thuật ngữ này là “L’état de Droit”; ở Đức thuật ngữ này được gọi
là “Rechtsstaat”.
Trên thế giới nhiều nhà luật học đã đưa ra những quan niệm về “nhà nước
pháp quyền” với những cách giải thích hết sức phong phú. Chẳng hạn, nhà luật học
người Đức Roman Herzog cho rằng: “Nhà nước pháp quyền là thuật ngữ mô tả một
nhà nước mà không can thiệp vào cá nhân và tồn tại chủ yếu cho lợi ích công dân
của nó”.2 Định nghĩa này cho rằng nhà nước pháp quyền là nhà nước mà các quyền
tự do cá nhân được tôn trọng, nhà nước không can thiệp một cách quá mức vào các
cá nhân, nhà nước tồn tại với nhiệm vụ là phục vụ cho lợi ích của công dân.
Trong khi đó Ibrahim Shihata, luật sư của Ngân hàng thế giới đưa ra định
nghĩa về nhà nước pháp quyền dựa trên cách thức mô tả các yếu tố cơ bản của nhà
nước pháp quyền: “Trong khuôn khổ của luật hiến pháp hiện đại thì nhà nước pháp
quyền được xem như những nguyên tắc là quyền lực chính quyền phải tuân thủ
pháp luật; các tòa án độc lập; lập pháp rõ ràng, minh bạch; và xem xét lại bằng
Tòa án tính hợp hiến của pháp luật và những quy phạm khác ở thứ bậc thấp hơn”.3
Tác giả xem xét nhà nước pháp quyền dưới góc độ là cách thức tổ chức và thực thi
quyền lực nhà nước dựa trên cơ sở của Hiến pháp và có cơ chế để xem xét tính hợp
hiến của các đạo luật khi các đạo luật này được ban hành trái với quy định của Hiến
pháp.
Theo Klaus Stern, nhà luật học người Đức thì: “Nhà nước pháp quyền là nhà
nước thực thi quyền lực của mình trên cơ sở của pháp luật được thông qua phù hợp
với thủ tục hiến pháp để bảo vệ tự do, công lý, và tính tất yếu của pháp luật”.4
Những lý giải này cho thấy trách nhiệm của nhà nước là phải thực thi quyền lực của

mình được nhân dân trao cho trên cơ sở pháp luật nhằm trách sự tùy tiện và qua đó
nhân dân có thể giám sát nhà nước và đòi hỏi từ nhà nước quyền tự do, công lý.
Ở Việt Nam, vấn đề nhà nước pháp quyền được GS. TSKH. Đào Trí Úc giải
thích như sau: “Nói đến nhà nước pháp quyền, trước hết người ta nói đến sự ngự trị
của pháp luật trong đời sống xã hội và chính trị với tư cách là ý chí của nhân dân,
có giá trị phổ biến”.5 Định nghĩa này đã khai thác bản chất của nhà nước pháp

2

Ngô Huy Cương: Dân chủ và pháp luật dân chủ, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2006, tr. 51.
Ngô Huy Cương: Dân chủ và pháp luật dân chủ, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2006, tr. 51-52.
4
Ngô Huy Cương: Dân chủ và pháp luật dân chủ, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2006, tr. 52.
5
Lê Cảm: Nhà nước pháp quyền – nguyên tắc cơ bản, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 8, tháng 9 – 2001, tr
19.
3

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 5

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
quyền, theo đó, nhà nước pháp quyền là nhà nước tôn trọng tính tối cao của pháp
luật, vì pháp luật chính là sự thể ý chí của nhân dân.
Theo từ điển xã hội học do Nguyễn Khắc Viện làm chủ biên thì: “Nhà nước

pháp quyền – một loại hình nhà nước được xây dựng trên cơ sở dân chủ, đối lập với
nhà nước độc tài chuyên chế cai trị”.6 Khái niệm trên xem nhà nước pháp quyền
phải hình thành trên cơ sở dân chủ, đối lập với nhà nước độc tài, chuyên chế. Dù
khái niệm chưa đề cập đến vai trò của pháp luật nhưng cũng có thể hiểu, muốn có
dân chủ thì phải đề cao vai trò của pháp luật.
PGS.TS. Nguyễn Cửu Việt cho rằng: “Nhà nước pháp quyền là nhà nước mà
trong đó mọi chủ thể (kể cả nhà nước) đều tuân thủ nghiêm chỉnh, chịu phục tùng
pháp luật – một pháp luật có tính pháp lý cao, phù hợp với lý trí, thể hiện đầy đủ
những giá trị cao cả nhất của xã hội, của con người”.7 Điểm nổi bật đáng chú ý là
từ định nghĩa nêu trên có thể hiểu rằng, trong nhà nước pháp quyền tất cả mọi chủ
thể, kể cả nhà nước và nhân dân đều phải tuân thủ pháp luật, trên cơ sở pháp luật có
giá trị pháp lý cao, pháp luật đó phải hoàn thiện, phải thể hiện đầy đủ ý chí của nhân
dân.
PGS.TSKH. Lê Cảm khẳng định: “Nhà nước pháp quyền là tổ chức công
quyền trong hệ thống chính trị của xã hội công dân được xây dựng trên nền tảng
các tư tưởng pháp lý tiến bộ của nhân loại như công bằng, nhân đạo, dân chủ, pháp
chế, nhằm đảm bảo các quyền và tự do của con người, sự ngự trị của pháp luật
trong các lĩnh vực hoạt động của nhà nước, sự phân công quyền lực (lập pháp,
hành pháp và tư pháp) và chủ quyền của nhân dân”.8 Điểm khác biệt theo tác giả
Lê Cảm thì ngoài những giá trị được thừa nhận chung như công bằng, nhân đạo, dân
chủ…nhằm đảm bảo các quyền và tự do của con người, nhà nước pháp quyền đỏi
hỏi phải có sự phân công quyền lực.
Ngoài ra, tại hội nghị quốc tế họp tại Benin (tháng 9/1991) với sự tham gia của
40 quốc gia đã đưa ra định nghĩa về nhà nước pháp quyền như sau: “Nhà nước pháp
quyền là một chế độ chính trị mà ở đó nhà nước và cá nhân phải tuân thủ pháp luật,
mọi quyền và nghĩa vụ của tất cả, của mỗi người được pháp luật ghi nhận và bảo
vệ, các quy trình và quy phạm pháp luật được bảo đảm thực hiện bằng một hệ thống
6

Nguyễn Đăng Dung: Nhà nước pháp quyền – một hình thức nhà nước, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 6,

tháng 7 – 2001, tr. 28.
7
Lê Cảm: Nhà nước pháp quyền – nguyên tắc cơ bản, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 8, tháng 9 – 2001, tr.
19.
8
Lê Cảm: Nhà nước pháp quyền – nguyên tắc cơ bản, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 8, tháng 9 – 2001, tr.
19 - 20.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 6

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
toà án độc lập. Nhà nước pháp quyền có nghĩa vụ tôn trọng giá trị cao nhất của con
người và đảm bảo cho công dân có khả năng, điều kiện, chống lại sự tuỳ tiện của cơ
quan nhà nước bằng việc lập ra cơ chế kiểm tra tính hợp hiến và hợp pháp của
pháp luật cũng như các hoạt động của bộ máy nhà nước. Nhà nước pháp quyền
phải đảm bảo cho công dân không bị đòi hỏi bởi những cái ngoài Hiến pháp và
pháp luật đã quy định. Trong hệ thống pháp luật thì Hiến pháp giữ vị trí tối cao và
nó phải được xây dựng trên cơ sở đảm bảo quyền tự do và quyền công dân”.9
Như vậy, nhà nước pháp quyền không phải là một kiểu nhà nước. Nhà nước
pháp quyền là giá trị phổ biến, là biểu hiện của một trình độ phát triển dân chủ.
Trong ý nghĩa này, “Nhà nước pháp quyền được thừa nhận như một cách thức tổ
chức nền dân chủ, cách thức tổ chức nhà nước và xã hội trên nền tảng dân chủ.
Điều này có nghĩa là nhà nước pháp quyền gắn liền với một nền dân chủ. Tuy
không phải là một kiểu nhà nước được xác định theo lý luận về hình thái kinh tế - xã

hội, nhưng nhà nước pháp quyền không thể xuất hiện trong một xã hội phi dân
chủ”.
Từ những khái niệm về nhà nước pháp quyền được nêu cho thấy chưa có sự
thống nhất đầy đủ về nhà nước pháp quyền nhưng có những giá trị được thừa nhận
chung như sau: Nhà nước pháp quyền là nhà nước được xây dựng trên nền tảng của
chủ nghĩa hợp hiến, pháp luật giữ vị trí tối thượng trong xã hội, đảm bảo nguyên tắc
phân quyền và kiểm soát giữa các phạm vi quyền lực, bảo đảm tính độc lập của tư
pháp, pháp luật phải được áp dụng công bằng, tôn trọng và bảo vệ quyền công dân
và quyền con người.
1.1.1.2. Đặc điểm của nhà nước pháp quyền
Dựa vào quá trình phát triển của học thuyết nhà nước pháp quyền có thể rút ra
các đặc trưng của nhà nước pháp quyền như sau:
 Trước hết, nhà nước pháp quyền đòi hỏi sự đảm bảo tính tối cao của Hiến
pháp và pháp luật trong đời sống xã hội, trong đó pháp luật phải phản ánh ý
chí chung của nhân dân và lợi ích chung của xã hội.
 Thứ hai, nhà nước pháp quyền thực hiện và bảo vệ các quyền dân sự, chính
trị, kinh tế, xã hội và văn hoá của công dân. Pháp luật chỉ cấm những gì có
hại cho xã hội. Công dân được tự do làm những gì pháp luật không cấm.
9

Tài liệu Hội thảo khoa học toàn quốc: Đánh giá 10 năm (2001 -2010) xây dựng nhà nước pháp quyền và
những luận cứ khoa học cho việc tiếp tục xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam giai đoạn 2011 –
2020, tổ chức tại Trường Đại học Sài Gòn, ngày 24/11/2011, tr. 10.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 7

SVTH: Lê Hoàng Phúc



Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
 Thứ ba, nhà nước pháp quyền là nhà nước mà ở đó nhân dân và nhà nước
bảo đảm trách nhiệm lẫn nhau, có quan hệ mật thiết và ràng buộc lẫn nhau
về quyền và nghĩa vụ. Một nhà nước mà trong đó không chỉ có công dân
chịu trách nhiệm trước nhà nước về những hành vi vi phạm pháp luật của
mình mà nhà nước phải đảm bảo đầy đủ quyền của công dân, phải chịu
trách nhiệm trước nhân dân về hoạt động của mình.
 Thứ tư, nhà nước pháp quyền đòi hỏi phải có hình thức tổ chức quyền lực
thích hợp để thực hiện hữu hiệu việc xây dựng hệ thống pháp luật, giám sát
sự tuân thủ pháp luật, xử lý các hành vi vi phạm pháp luật, bảo đảm cho
pháp luật được thực hiện một cách nghiêm minh.
 Thứ năm, nhà nước pháp quyền là nhà nước tôn trọng và bảo vệ các quyền
con người và quyền công dân.
Như vậy: trong bất kì nhà nước pháp quyền nào, dù có sự khác biệt về chế độ
chính trị - xã hội cũng phải đảm bảo năm đặc trưng nêu trên. Mặt khác, khi nghiên
nhà nước pháp quyền không chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu hình thức bên ngoài mà
còn phải nghiên cứu bản chất của nhà nước pháp quyền.
1.1.1.3. Bản chất nhà nước pháp quyền
Nhà nước pháp quyền trước hết là một nhà nước dân chủ, một nền dân chủ
trong thực tế không phải chỉ giới hạn trong những biểu hiện bên ngoài của nó như
mít tinh, giễu hành, cổ động tranh cử, báo chí tự do,…Nền dân chủ thực sự bao giờ
cũng phải có cơ chế pháp luật để thực hiện, có trình độ nhất định về văn hóa chính
trị và văn hóa pháp luật để vận hành. Bất cứ nền dân chủ nào cũng đòi hỏi sự tồn tại
và phát triển các quy tắc, các trình tự, các quy phạm pháp luật, đặc biệt là các quy
phạm mang tính pháp quyền.
Trong nhà nước pháp quyền, nhân dân là chủ thể của quyền lực, nhưng trong
các nhà nước không phải pháp quyền, nhân dân chỉ là khách thể của quyền lực mà
thôi.

Ngoài việc khẳng định nhà nước pháp quyền là một nhà nước dân chủ. Nhà
nước pháp quyền còn là nhà nước phục vụ, đáp ứng những nhu cầu, đòi hỏi của xã
hội pháp quyền. Trong nhà nước pháp quyền cần phải đảm bảo cho sự thống trị của
pháp luật, cần phải được tổ chức và hoạt động trong khuôn khổ pháp luật, phải đảm
bảo tính tối cao của pháp luật trong đời sống xã hội. Đó là nhà nước bị ràng buộc và

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 8

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
hạn chế bằng pháp luật tự đặt mình dưới luật chứ không đứng trên luật và đứng
ngoài pháp luật.
Bản chất nhà nước pháp quyền xuất phát từ luận điểm cho rằng, nhà nước
không thể thông qua các đạo luật bất kì, mà chỉ có thể thông qua các đạo luật phù
hợp với tiến bộ xã hội và các giá trị nhân văn chung mà nhân loại đã tích lũy và
phát triển. Trong nhà nước pháp quyền chỉ đảm bảo tính tối cao của pháp luật mà
thôi thì chưa đủ. Dù luật có đầy đủ đến đâu, hệ thống pháp luật dù có hoàn thiện và
phát triển đến mức độ nào cũng sẽ không có sức mạnh gì cả nếu sau đó không phải
là một hệ thống các cơ quan nhà nước thực thi quyền lực một cách hiệu quả. Bởi
thế, bên cạnh một hệ thống pháp luật phát triển và hoàn thiện đồng bộ với các đạo
luật có chất lượng cao, cần phải có một hệ thống tổ chức chính quyền đủ khả năng
thực thi các đạo luật đó trong cuộc sống.
Như vậy, ta có thể kết luận rằng, những quan điểm, tư tưởng về nhà nước pháp
quyền là những giá trị chung có tính phổ biến mà nhân loại đã tích lũy được nhằm
hướng tới cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc thực sự. Những giá trị tư tưởng này

thể hiện được những bản chất, đặc trưng cơ bản của nhà nước pháp quyền. Trên nền
tảng những tiền đề đó, Đảng và nhà nước ta đã vận dụng và phát triển tư tưởng về
nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Đây là nhà nước thực sự dân
chủ, phù hợp với công cuộc đổi mới hiện nay ở nước ta.
1.1.1.4. Sơ lược về sự hình thành nhà nước pháp quyền
Pháp quyền là một khái niệm được hình thành và phát triển dọc theo chiều dài
lịch sử của văn minh nhân loại. Các nội dung, nguyên tắc cơ bản của pháp quyền đã
không ngừng được giải thích, bổ sung và hoàn thiện theo từng giai đoạn và từng
thời kỳ lịch sử. Tư tưởng pháp quyền xuất hiện nơi mà nền dân chủ sơ khai đã được
hình thành đó là thời Hy Lạp cổ đại. Trong giai đoạn này, các nhà tư tưởng cổ đại
không chỉ thuần túy quan tâm tới tính thượng tôn của pháp luật mà còn coi pháp
quyền như là một phương thức tìm kiếm sự tổ chức hợp lý của hệ thống quyền lực
nhà nước. Đáng chú ý trong thời kỳ này là tư tưởng pháp quyền sơ khai của hai triết
gia nổi tiếng Platon và Aristotle.
Platon khẳng định pháp luật phải là ông chủ của chính quyền để ngăn ngừa sự
xuất hiện của những kẻ chuyên quyền, Ông nhìn thấy: “Sự sụp đỗ nhanh chóng của
nhà nước ở nơi nào mà pháp luật không được đề cao và nằm dưới quyền lực của
một ai đó. Còn ở nơi nào pháp luật đứng trên các nhà cầm quyền và các nhà cầm
quyền chỉ là nô lệ của pháp luật, thì tôi thấy ở đó có sự cứu thoát nhà nước và
GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 9

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
những lợi ích mà chỉ có Thượng đế mới có thể tặng cho các nhà nước”.10 Tương tự,
Aristotle cho rằng pháp luật cần phải được xem như là sự kiềm chế đối với các pháp

quan để hạn chế sự tùy tiện trong quá trình đưa ra các phán quyết. Theo Aristotle:
“Nguyên nhân chủ yếu làm cho nhà nước sụp đỗ là sự quá bất bình đẳng. Khi
quyền lực nhà nước bị lạm dụng thì kẻ thống trị sợ mất quyền, người bị trị sợ sự
trừng phạt”.11
Tư tưởng và các học thuyết pháp quyền được tiếp tục bổ sung và phát triển khi
giai cấp tư sản Phương Tây không ngừng lớn mạnh, đấu tranh chống lại giai cấp
phong kiến và giáo hội, từng bước giành ảnh hưởng trên chính trường. Trong thời
kỳ này, tư tưởng pháp quyền được phát triển và hòa quyện vào các học thuyết về
phân quyền, chủ nghĩa lập hiến và dân chủ. Nhiều nhà nghiên cứu lớn đã xuất hiện
với vai trò hết sức quan trọng trong việc bổ sung và phát triển các học thuyết pháp
quyền. Điển hình là John Locke với tác phẩm “Khảo luận thứ hai về chính quyền”,
Jean-Jacques Rousseau với tác phẩm “Khế ước xã hội” và Charles Louis
Montesquieu với tác phẩm “Tinh thần pháp luật”. Đặc điểm nổi bật nhất của tư
tưởng pháp quyền trong giai đoạn này là đề cao các giá trị dân chủ, tự do và quyền
con người. Rousseau đã bắt đầu tác phẩm của mình với câu nói bất hủ: “Con người
được sinh ra một cách tự do, nhưng khắp nơi lại bị xiềng xích”. Từ đó, các nhà tư
tưởng trong giai đoạn này tập trung tìm kiếm một cơ chế chế ước quyền lực nhà
nước, chống lại sự lạm quyền và xây dựng một mô hình chính phủ hợp lý nhằm hạn
chế việc vi phạm các quyền con người. Montesquieu với học thuyết tam quyền phân
lập đã được các học giả tư sản Phương Tây kế thừa một cách mạnh mẽ trong việc
xây dựng lý luận tổ chức quyền lực nhà nước tư sản. Tư tưởng về nhà nước pháp
quyền chủ đạo trong giai đoạn này được thể hiện bằng một khẩu hiệu: “Con người
chỉ được tự do khi chính phủ không được tự do”.
1.1.2. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Ở Việt Nam, tư tưởng và học thuyết pháp quyền Phương Tây được truyền bá
vào Việt Nam kể từ khi Nguyễn Ái Quốc, người sáng lập ra nước Việt Nam Dân
chủ cộng hoà, tiến hành cuộc đấu tranh nhằm vạch trần và lên án chế độ cai trị hà
khắc, tàn bạo của Chính phủ Pháp tại thuộc địa Việt Nam. Tuy nhiên, trong thời
gian dài sau khi giành được chính quyền, do đất nước lại một lần nữa rơi vào hoàn
10


Đào Trí Úc: Mô hình tổ chức và hoạt động của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nxb. Tư
pháp, Hà Nội, 2007, tr. 104 – 105.
11
Đào Trí Úc: Mô hình tổ chức và hoạt động của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nxb. Tư
pháp, Hà Nội, 2007, tr. 105 – 106.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 10

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
cảnh chiến tranh cộng với những định kiến sai lầm trong quan niệm về pháp quyền,
đồng nhất một cách máy móc nhà nước pháp quyền với nhà nước tư sản nên các tư
tưởng, học thuyết và nguyên tắc pháp quyền cần thời gian dài hơn để nghiên cứu,
tìm tòi, hoàn thiện.12
Từ năm 1986, thực hiện chính sách đổi mới của Đảng, nền kinh tế tập trung
quan liêu bao cấp từng bước được xóa bỏ. Yêu cầu xây dựng nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa với mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng,
dân chủ, văn minh đã yêu cầu nhà nước Việt Nam phải được tiếp tục hoàn thiện về
mặt tổ chức để thích ứng tốt hơn với yêu cầu phát triển kinh tế xã hội của đất nước.
Sau 5 năm thực hiện chính sách đổi mới, tại Hội nghị lần thứ 2 Ban Chấp hành
Trung ương khóa VII ngày 29 tháng 11 năm 1991, cụm từ “nhà nước pháp quyền xã
hội chủ nghĩa” lần đầu tiên được đề cập tới như một mục tiêu cần hướng tới của một
xã hội văn minh. Sau một thời gian dài của quá trình nhận thức về nhà nước pháp
quyền, đến năm 2001, khái niệm “Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa” mới

chính thức trở thành một nguyên tắc hiến định định hướng cho quá trình xây dựng
và hoàn thiện bộ máy nhà nước Việt Nam. Từ năm 2001 đến nay, quan điểm, tư
tưởng về nhà nước pháp quyền được Đảng, Nhà nước quan tâm xây dựng, phát triển
hướng đến hoàn thiện.
Trong quá trình xây dựng và từng bước hoàn thiện bộ máy nhà nước. Nhà
nước Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, đã ban hành bốn
bản Hiến pháp quy định về chế độ chính trị, chế độ kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh,
quốc phòng; quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân; về tổ chức bộ máy nhà nước
phù hợp với thực tiễn các giai đoạn phát triển của cách mạng nước ta.
Từ những quy định trong Hiến pháp, các đặc trưng cơ bản của Nhà nước pháp
quyền Việt Nam ngày càng được định hình rõ nét:
 Một là: nhà nước ta là nhà nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân;
tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân.
 Hai là: xác định quyền lực nhà nước là thống nhất có sự phân công rành
mạch và sự phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các
quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Đây vừa là nguyên tắc tổ chức và hoạt

12

Nguyễn Xuân Tùng, Trang tin điện tử Bộ Tư pháp: Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt
Nam trong tiến trình dân chủ hóa tại Việt Nam,
/>[truy cập ngày 7/12/2011].

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 11

SVTH: Lê Hoàng Phúc



Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
động của bộ máy nhà nước ta, vừa là quan điểm chỉ đạo quá trình tiếp tục
thực hiện việc cải cách bộ máy nhà nước.
 Ba là: hiến pháp và tiếp theo đó là các đạo luật giữ vị trí tối thượng trong
việc điều chỉnh các quan hệ thuộc tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội.
 Bốn là: nhà nước tôn trọng và bảo đảm quyền con người, quyền công dân;
nâng cao trách nhiệm pháp lý giữa nhà nước và công dân, thực hành dân
chủ, đồng thời tăng cường kỷ cương, kỷ luật.
 Năm là: nhà nước tôn trọng và thực hiện đầy đủ các điều ước quốc tế mà
Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên.
 Sáu là: bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, sự giám sát của nhân dân và sự phản
biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của
Mặt trận.13
Như vậy, xuất phát từ bản chất của chế độ, điều kiện, hoàn cảnh lịch sử cụ thể,
ngoài việc đáp ứng các yêu cầu, đặc điểm cơ bản của nhà nước pháp quyền nói
chung thì nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam còn có những đặc trưng
riêng thể hiện rõ nét bản chất của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa đó là:
 Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước mà ở đó
quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công rành mạch và phối hợp
giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành
pháp, tư pháp; không tam quyền phân lập; mọi cách thức tổ chức và hoạt
động của nhà nước đều có mục đích chung là vì lợi ích xã hội, lợi ích quốc
gia, dân tộc và lấy việc phục vụ nhân dân làm mục đích duy nhất và tối
cao.
 Việc xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt
Nam được thực hiện trong điều kiện một đảng cầm quyền duy nhất là Đảng
Cộng sản Việt Nam.
Tóm lại, nhà nước pháp quyền là một khái niệm rộng với rất nhiều vấn đề cần

phải được tiếp tục tìm tòi, nghiên cứu, bổ sung và phát triển, một trong những vấn
đề đó chính là phát huy ngày càng cao vai trò của dân chủ. Vì suy cho cùng thì vấn
13

Nguyễn Văn Yểu, Trang tin điện tử Quốc hội Việt Nam: Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam thời kì đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước,
/>0quyen.html, [truy cập ngày 9/12/2011].

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 12

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
đề cốt lõi của việc xây dựng nhà nước pháp quyền cũng chính là hướng đến mục
tiêu dân chủ.
1.2. Khái quát chung về dân chủ và dân chủ xã hội chủ nghĩa
1.2.1. Dân chủ
Dân chủ là một trong những nội dung cơ bản của nhà nước pháp quyền. Đặc
biệt, với nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân
dân thì nội dung đó càng phải trở thành nội dung căn bản và quan trọng hàng đầu.
1.2.1.1. Khái niệm dân chủ
Cũng giống như nhà nước pháp quyền, thuật ngữ “Dân chủ” được hiểu trong
nhiều phạm vi rộng, hẹp khác nhau.
Dưới gốc độ ngôn ngữ thì thuật ngữ “Dân chủ” có tên tiếng Anh là
“Democracy” bắt nguồn từ tiếng Hy lạp – Demockratia - bao gồm hai từ: “demos”
có nghĩa là nhân dân và “kratos” có nghĩa là cai trị. Nghĩa tổng quát của dân chủ là

cai trị bởi nhân dân.
Theo định nghĩa của từ điển Bách khoa toàn thư Việt Nam thì: “Dân chủ là
hình thức tổ chức thiết chế chính trị của xã hội dựa trên việc thừa nhận nhân dân là
nguồn gốc của quyền lực, thừa nhận nguyên tắc bình đẳng và tự do”.14 Từ định
nghĩa trên cho phép hiểu rằng, dân chủ là một thiết chế chính trị, trong thiết chế này
phải xem nhân dân là xuất phát điểm của mọi quyền lực, do xuất phát từ quyền lực
nhân dân nên nhà nước bắt buộc phải thừa nhận nguyên tắc tự do và bình đẳng.
Theo nghĩa thông thường, dân chủ được sử dụng để chỉ một dạng chính quyền
mà tại đó các quyết định được đưa ra theo ý kiến của đa số công dân thông qua một
quy trình bầu cử công bằng hoặc một quy trình lựa chọn ngẫu nhiên.15
Dựa vào chế độ chính trị, các giá trị văn hóa, truyền thống, tính cách dân tộc
và định hướng phát triển kinh tế - xã hội của từng quốc gia, các nhà nghiên cứu đã
đưa ra nhiều cách tiếp cận khác nhau về dân chủ. Nói một cách tóm tắt, chúng ta có
ba cách tiếp cận cơ bản về dân chủ:

14

Từ điển Bách khoa toàn thư:
/>ZD1leGFjdCZrZXl3b3JkPUQlYzMlODJOK0NIJWUxJWJiJWE2&page=1.
15
Ngô Huy Cương: Dân chủ và pháp luật dân chủ, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2006, tr. 31.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 13

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa

Việt Nam
 Xuất phát từ nguồn gốc quyền lực, dân chủ là chính quyền của nhân dân,
nhân dân chính là cội nguồn của quyền lực (government by people), quan
điểm này được hình thành từ thời Hy Lạp cổ đại.
 Xuất phát từ mục đích của dân chủ, dân chủ là chính quyền hành động
nhân danh và vì lợi ích của nhân dân, đây là kiểu mẫu dân chủ của Hoa Kỳ
với thông điệp của Tổng thống Abraham Lincohn năm 1863: Chính quyền
dân chủ là chính quyền của dân, do dân, vì dân (Government of the people,
by the people, for the people).
 Tiếp cận từ thủ tục thành lập chính phủ, một Chính phủ dân chủ là chính
phủ được thành lập theo phương thức cạnh tranh (Democracy as
government established by competition). Luận điểm này được luật gia nổi
tiếng người Áo Hans Kelsen phân tích và trình bày khá cụ thể trong tác
phẩm “Sự hình thành của các nền dân chủ”. Cho đến nay, luận điểm này
đã trở thành một quan điểm phổ biến và được chia sẻ rộng rãi bởi các tổ
chức quốc tế và chính phủ nhiều quốc gia trên thế giới.16
Ở Việt Nam, khi bàn về khái niệm dân chủ là gì, các nhà khoa học cũng đề
xuất khá nhiều ý kiến:
 Ý kiến thứ nhất cho rằng, dân chủ là sản phẩm của quan hệ giai cấp, vì dân
chủ chỉ ra đời khi xã hội xuất hiện giai cấp, khi mà một cá nhân, tổ chức
được nhân dân giao quyền, đến một mức nào đó họ trở nên lạm quyền, thực
hiện những hành vi ảnh hưởng đến quyền lợi của nhân dân. Dân chủ là chế
độ nhà nước mà để tạo điều kiện cho người dân đứng lên đấu tranh giành
quyền lợi khi quyền lợi của họ bị ảnh hưởng, tránh sự lạm quyền tất yếu
của giai cấp cầm quyền.
 Ý kiến thứ hai cho rằng, dân chủ không chỉ là một vấn đề chính trị hay xã
hội, mà xét theo bề sâu chính là một vấn đề văn hóa. Bởi thế, xử lý vấn đề
dân chủ không thể tách rời khỏi việc xử lý mối quan hệ truyền thống – hiện
đại trong văn hóa. Theo đó, dân chủ là phải biết lắng nghe ý kiến của số
đông và của từng cá nhân một cách bình đẳng, không bị áp đặt ý kiến của

lãnh đạo, quyết định phải dựa trên ý kiến của đa số và vì lợi ích chung.

16

Nguyễn Xuân Tùng, Trang tin điện tử Bộ tư pháp: Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong
tiến trình dân chủ hóa tại Việt Nam,
/>[truy cập ngày 10/12/2011].

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 14

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
 Ý kiến thứ ba cho rằng, dân chủ cần được xem xét theo nhiều khía cạnh,
nhưng với nghĩa chung nhất, phổ biến nhất, dân chủ là quyền lực thuộc về
nhân dân.
 Ý kiến thứ tư cho rằng, dân chủ là một hình thức nhà nước mà ở đó thừa
nhận quyền ngang nhau của dân cư trong việc xác định cơ cấu nhà nước và
quản lý xã hội.17
Tóm lại, vấn đề dân chủ là vấn đề phức tạp, có nội dung rộng lớn và luôn luôn
mới, gắn liền với những tiến bộ về lịch sử và văn hóa của nhân loại. Để hiểu rõ bản
chất, nội dung và tính chất của dân chủ, phải xem xét nó dưới nhiều góc độ, khía
cạnh khác nhau: là sản phẩm của quan hệ giai cấp; là hình thức nhà nước, hình thức
tổ chức và thực hiện quyền lực xã hội; là một hệ thống các quyền tự do và trách
nhiệm của công dân được quy định bởi hiến pháp và pháp luật; là nguyên tắc tổ
chức toàn thể xã hội và với tư cách là một chế độ chính trị.

Tuy tiếp cận vấn đề dân chủ dưới nhiều góc độ khác nhau, nhưng chung quy
lại các ý kiến đều thống nhất ở luận điểm: Dân chủ là quyền lực thuộc về nhân dân.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đưa ra một định nghĩa hết sức giản dị nhưng vô cùng
hàm súc về dân chủ: “Dân chủ là dân làm chủ và dân là chủ”, “Dân chủ là chìa
khóa của mọi tiến bộ và phát triển”.18
Như vậy, dù xem xét dân chủ dưới góc độ nào thì về bản chất, nội dung, tính
chất và khuynh hướng phát triển của dân chủ là hoàn toàn phụ thuộc vào chỗ quyền
lực chính trị thuộc vào tầng lớp nào, giai cấp nào trong xã hội đó.
1.2.1.2. Bản chất của dân chủ
Dân chủ là một giá trị chung của nhân loại. Lịch sử cho thấy dân chủ được
xem như một lời kêu gọi cách mạng chống lại những chế độ phi dân chủ, độc đoán,
chuyên quyền. Trong chế độ phi dân chủ thì một người hay một nhóm người nắm
quyền quyết định các vấn đề có ảnh hưởng tới toàn bộ cộng đồng theo ý chí của
mình. Như vậy, lợi ích của cộng đồng và cá nhân thành viên của nó không có gì
được bảo đảm. Còn trong chế độ dân chủ đích thực, nhân dân quyết định hay mọi
người đều có quyền tham gia một cách thực chất vào quy trình ra quyết định hay
thiết kế chính sách. Mọi người đều có quyền lực ngang nhau trong việc quyết định
17

Trần Hậu Thành: Dân chủ và mối quan hệ giữa Nhà nước pháp quyền với dân chủ, Tạp chí Dân chủ và
pháp luật, số 10 - 2000, tr. 9.
18
Trần Hậu Thành: Dân chủ và mối quan hệ giữa Nhà nước pháp quyền với dân chủ, Tạp chí Dân chủ và
pháp luật, số 10 - 2000, tr. 9.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 15

SVTH: Lê Hoàng Phúc



Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
các vấn đề nào đó, giải pháp được lựa chọn là đa số chiếm ưu thế. Vì vậy: Bản chất
của dân chủ chính là nhân dân có quyền quyết định các vấn đề của cộng đồng, của
nhà nước.
1.2.1.3. Nguồn gốc dân chủ
Thuật ngữ “dân chủ” xuất hiện ở Hy lạp vào khoảng cuối thế kỷ thứ VI trước
công nguyên. Nền dân chủ của người Hy Lạp là một chế độ dân chủ sớm nhất được
minh chứng bằng các tư liệu lịch sử. Bằng chứng rõ ràng nhất là thuật ngữ dân chủ
đã được người Hy Lạp cổ đại sáng tạo ra.
Nền dân chủ Hy Lạp được xây dựng trong các thành bang. Nguyên tắc chủ yếu
của nền dân chủ này là việc tuyển chọn bởi số đông. Tất cả những người đàn ông
được biểu quyết về tất cả những công việc của chính quyền. Trong khi đó phụ nữ,
trẻ em, nô lệ, người nước ngoài hoặc người thuộc các chủng tộc khác không có
quyền tham dự biểu quyết.19
Hội nghị công dân là cơ quan quyền lực tối cao của nhà nước, cứ khoảng 10
ngày họp một lần. Trong những kỳ họp ấy, mọi công dân đều có quyền thảo luận và
hội nghị đi đến quyết định những vấn đề lớn của đất nước như chiến tranh và hòa
bình, giám sát các cơ quan nhà nước, bầu những quan chức cao cấp của nhà nước,
xét duyệt những việc quan trọng nhất. Hầu hết các chức vụ cao cấp của nhà nước do
hội nghị công dân bầu bằng phương pháp bỏ phiếu hay biểu quyết. Hội nghị công
dân còn có quyền ban hoặc tước quyền công dân, cung cấp lương thực cho thành
phố…20
Trong khoảng thời gian tồn tại của hình thức dân chủ ở Hy Lạp với chính
quyền thuộc về đa số, thì tại La Mã xuất hiện chế độ cộng hòa quý tộc. Nhưng trong
tổ chức bộ máy nhà nước La Mã có Đại hội nhân dân là cơ quan đại diện cho nhân
dân. Theo luật pháp mọi công dân đều có quyền ứng cử vào các chức vụ của bộ
máy nhà nước.21 Bên cạnh đó, theo giáo sư người Mỹ Robert A. Dahl thì thuật ngữ

"Republic” mô tả chế độ cộng hòa La Mã được ghép lại bởi hai từ Latinh là “res"
(sự vật) và “publicus” (đưa ra một cách rộng rãi), do đó có nghĩa tổng quát là sự vật
thuộc về nhân dân nên cũng được xem là một hình thức dân chủ.

19

Bách khoa tri thức: Chế độ dân chủ chủ nô Hy Lạp, />[truy cập ngày 16/12/2011].
20
Giáo trình: Lịch sử nhà nước và pháp luật thế giới, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2003, tr. 34.
21
Giáo trình: Lịch sử nhà nước và pháp luật thế giới, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2003, tr. 43.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 16

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
Có thể kết luận rằng nền dân chủ xuất hiến sớm nhất trong lịch sử xã hội loài
người là ở Hy Lạp và La Mã cổ đại. Từ đây các yếu tố của dân chủ được định hình
và từng bước được bổ sung, hoàn thiện cho đến ngày nay trở thành một quy luật
mang tính tất yếu cho sự phát triển của nhân loại.
1.2.1.4. Tính tất yếu của dân chủ
Xu hướng của thế giới ngày nay là không ngừng tăng cường dân chủ, tôn trọng
các quyền của cá nhân thiểu số. Một trong những biện pháp đó là việc mở rộng dân
chủ và dân chủ hóa đời sống xã hội.
Dân chủ tất yếu được sinh ra, thì cũng tất yếu được đòi hỏi trong bất kỳ cộng

đồng nào và không ngừng nâng cao. Nếu như nhà nước dân chủ chủ nô là nhà nước
phục vụ cho tầng lớp chủ nô; nhà nước phong kiến là nhà nước mà quyền lực chủ
yếu tập trung vào tay của vua, chúa; nhà nước tư sản mà sự phát triển thoái hóa của
chúng là chủ nghĩa Phát Xít bị lên án thì nhà nước xã hội chủ nghĩa, nhà nước tiến
bộ với quyền lực chủ yếu thuộc về đa số nhân dân. Quá trình thay thế nhà nước này
bằng một nhà nước khác tiến bộ hơn do mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan
hệ xã hội là tất yếu thì quá trình dân chủ hóa trong xã hội cũng không gì khác hơn là
sự tất yếu. Vì thế, Đảng ta đã vạch ra mục tiêu theo những tầng nấc từ thấp tới cao
trong việc xây dựng đất nước là “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ,
văn minh” được đề cập trong Văn kiện đại hội Đảng lần thứ X. Đến cương lĩnh bổ
sung phát triển năm 2011,22 Đảng ta đã có một sửa đổi quan trọng đó là chuyển từ
“dân chủ” lên trước từ “công bằng” một lần nữa chứng minh cho luận điểm vừa
nêu: “Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.
Tuy nhiên, nhận thức về dân chủ và dân chủ hóa đời sống xã hội không phải là
công việc dễ dàng và phụ thuộc vào từng quốc gia. Nhà luật học Harold Hongju
Koh khẳng định: “Chắc chắn, dân chủ hóa là cuộc đấu tranh phức tạp và lâu dài,
mà nó không tới một cách dễ dàng. Chính quyền “của dân” không thể bị ép buộc từ
bên ngoài. Đúng hơn là các nước nhất thiết phải đi tới dân chủ bằng con đường
riêng của mình”.23

22

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011),
được thông qua tại Đại hội Đảng lần thứ XI, diễn ra từ ngày 12 đến ngày 19 tháng 01 năm 2011.
23
Ngô Huy Cương: Dân chủ và pháp luật dân chủ, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2006, tr. 20.

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 17


SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
1.2.1.5. Phân loại dân chủ
Có nhiều tiêu chí khác nhau để phân loại dân chủ
 Dựa vào kiểu nhà nước, ta có:
 Dân chủ chủ nô
Là nền dân chủ phục vụ cho tầng lớp chủ nô còn đông đảo nhân dân không
được xem là người mà chỉ là nô lệ, là công cụ phục vụ cho lợi ích của tầng lớp chủ
nô.
 Dân chủ tư sản
So với dân chủ chủ nô, dân chủ tư sản có bước phát triển cao hơn, mặc dù thừa
nhận các quyền tự do dân chủ của nhân dân nhưng thực chất các quyền dân chủ chủ
yếu tập trung vào tay giai cấp tư sản.
 Dân chủ xã hội chủ nghĩa
Là bước phát triển cao của nền dân chủ, nơi mà nhà nước là của nhân dân, do
nhân dân và vì nhân dân, nhà nước không chỉ là của một thiểu số tầng lớp giàu có
trong xã hội mà còn là nhà nước của đông đảo tầng lớp nhân dân lao động, phục vụ
và bảo vệ quyền lợi cho người lao động.
 Căn cứ và hình thức biểu hiện ý chí của nhân dân, có thể chia dân chủ
thành:
 Dân chủ trực tiếp: là hình thức dân chủ mà trong đó người dân thể hiện ý
chí một cách trực tiếp không thông qua người đại diện. Nội dung này sẽ
được người viết trình bày cụ thể ở Mục 1.3. Ví dụ: điều 53, Hiến pháp năm
1992 sửa đổi, bổ sung năm 2001 quy định: “Công dân có quyền tham gia
quản lý nhà nước và xã hội, tham gia thảo luận các vấn đề chung của cả
nước và địa phương, kiến nghị với cơ quan nhà nước, biểu quyết khi nhà

nước tổ chức trưng cầu ý dân.”
 Dân chủ đại diện: còn được gọi là dân chủ gián tiếp, trong đó nhân dân
không trực tiếp thể hiện ý chí của mình mà ý chí đó được thực hiện thông
qua người đại diện của họ. Ví dụ: điều 6, Hiến pháp năm 1992 sửa đổi, bổ
sung năm 2001 quy định: “Nhân dân sử dụng quyền lực nhà nước thông
qua Quốc hội và Hội đồng nhân dân là những cơ quan đại diện cho ý chí
và nguyện vọng của nhân dân, do nhân dân bầu ra và chịu trách nhiệm
trước nhân dân.”

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 18

SVTH: Lê Hoàng Phúc


Đề tài: Dân chủ trực tiếp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
1.2.2. Dân chủ xã hội chủ nghĩa
Theo các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin, dân chủ xã hội chủ nghĩa là
nền dân chủ hướng tới thực hiện và bảo vệ dân chủ cho đa số, dân chủ cho quần
chúng lao động. C.Mác nói, chế độ dân chủ xã hội chủ nghĩa “là sự tự quản của
nhân dân”, ở mọi nơi mà “không phải con người tồn tại vì pháp luật mà pháp luật
tồn tại vì con người”. Phát triển luận điểm trên của C.Mác, Lênin đã chỉ ra rằng, đặc
trưng của dân chủ vô sản là làm cho đại đa số quần chúng lao động bị áp bức và bóc
lột trước đây thực sự tham gia công việc quản lí nhà nước, làm cho người lao động
có thể thực sự hưởng thụ những thành quả văn hóa, văn minh của nhân loại.
Theo quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh thì: “Chủ nghĩa xã hội là tất cả mọi
người, các dân tộc ngày càng ấm no”; “Chủ nghĩa xã hội trước hết nhằm làm cho
nhân dân lao động thoát nạn bần cùng, làm cho mọi người có công ăn việc làm,

được ấm no và sống một đời hạnh phúc”.24 Người còn nói rõ: “Dân chủ là của quý
báo nhất của nhân dân”, tức là nhân dân là người chủ; “Bao nhiêu lợi ích đều vì
dân, bao nhiêu quyền hạn đều của dân, quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân”.
Kế thừa quan niệm của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, Cương
lĩnh của Đảng nhấn mạnh: “Toàn bộ tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị
nước ta trong giai đoạn mới là nhằm xây dựng và từng bước hoàn thiện nền dân
chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân…”. Đại hội VIII tiếp
tục khẳng định: “Xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa là một nội dung cơ bản
của đổi mới hệ thống chính trị của nước ta”.25
Như vậy: dân chủ xã hội chủ nghĩa là nền dân chủ mà người dân là chủ nhà
nước, nắm quyền lực nhà nước để phục vụ trước hết cho lợi ích của nhân dân có thể
thấy dân chủ xã hội chủ nghĩa có những đặc trưng cơ bản sau:
 Một là, với tư cách là chế độ nhà nước được sáng tạo bởi quần chúng nhân
dân lao động dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản, dân chủ xã hội chủ
nghĩa đảm bảo mọi quyền lực thuộc về nhân dân.
 Hai là, nền dân chủ xã hội có cơ sở kinh tế là chế độ công hữu về những tư
liệu sản xuất chủ yếu của toàn xã hội.
 Ba là, trên cơ sở của sự kết hợp hài hòa lợi ích cá nhân, lợi ích tập thể và
lợi ích của toàn xã hội, nền dân chủ xã hội chủ nghĩa có sức động viên, thu
24

Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, t. 10, tr. 17, 97, 317.
Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà
Nội, 1996, tr. 44.
25

GVHD: Ths. Huỳnh Thị Sinh Hiền

Trang 19


SVTH: Lê Hoàng Phúc