BỘ Y TẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC DƯỢC HÀ NỘI
****************

Tinh dầu và dược liệu có tiềm năng
khai thác tinh dầu ở Việt Nam

Học Viên: Nguyễn Thị Hằng
Mã học viên: 1411029
Lớp: Cao học 19

HÀ NỘI - 2014

1


Mục lục
Lời mở đầu..............................................................................................................................
2
Phần I. Đại cương về tinh dầu...............................................................................................
3
1. Định nghĩa..................................................................................................................
2. Thành phần cấu tạo....................................................................................................
3. Chế tạo tinh dầu.........................................................................................................
4. Tác dụng sinh học và ứng dụng của tinh dầu trong y học..........................................
4
Phần II. Một số dược liệu chứa tinh dầu có tiềm năng khai thác ở Việt Nam.................
.5
1. Cây quế Việt Nam.....................................................................................................
.5
2. Cây Hồi.....................................................................................................................

.7
3. Cây Dó bầu................................................................................................................
.9
4. Cây Tràm gió.............................................................................................................
13
5. Cây Gừng..................................................................................................................
14
6. Cây sả chanh.............................................................................................................
15
Phần III. Kết luận và đề xuất................................................................................................
17
1. Kết luận......................................................................................................................
17
2. Đề xuất.......................................................................................................................
17

2


Tài liệu tham khảo.................................................................................................................
.18

Lời mở đầu
Nằm tại một vị trí tự nhiên hiếm có, khí hậu có nhiều nét độc đáo và đa dạng,
Việt Nam được ưu đãi với hệ thống sinh thái phong phú, đa dạng về chủng loại các
cây dược liệu với hơn 12 nghìn loài thực vật, trong đó có gần 4 nghìn loài có công
dụng làm thuốc được xếp vào loại quý hiếm trên thế giới như: Sâm ngọc linh, Sâm
vũ diệp, Tam thất hoang, Bách hợp, Thông đỏ, Vàng đắng, Hoàng liên ô rô, Hoàng
liên gai, Thanh thiên quỳ, Ba gạc Vĩnh Phú… Theo số liệu thống kê được từ năm
2001, số loài có chứa tinh dầu trong hệ thực vật nước ta gồm 657 loài thuộc 357 chi

và 114 họ (chiếm 6,3% tổng số loài, 15,8% tổng số chi, 37,8% tổng số họ). Do vậy
Việt Nam có nguồn tài nguyên thực vật chứa tinh dầu rất tiềm năng.
Mặc dù tồn tại trong thực vật với hàm lượng rất ít nhưng do được sử dụng
rộng rãi trong công nghệ dược phẩm, mỹ phẩm, công nghệ sản xuất nước hoa…
nên tinh dầu có giá trị kinh tế khá lớn. Ở nhiều địa phương, do đặc điểm hệ thực vật
mà việc trồng và chiết xuất tinh dầu cung cấp cho thị trường trong và ngoài nước
trở thành tiềm lực phát triển kinh tế chủ đạo. Tuy nhiên, hiện nay một số khu vực
có tiềm năng
Bài tiểu luận xin được đề cập đến 2 vấn đề chính như sau:
- Đại cương về tinh dầu.
- Những dược liệu có tiềm năng khai thác tinh dầu ở Việt Nam.

3


Phần I. Đại cương về tinh dầu
1. Định nghĩa
Tinh dầu là một hỗn hợp của nhiều thành phần, thường có mùi thơm, không tan
trong nước, tan trong các dung môi hữu cơ, bay hơi được ở nhiệt độ thường và có
thể điều chế từ thảo mộc bằng phương pháp cất kéo hơi nước.
2. Phân loại tinh dầu theo cấu trúc hóa học
Theo cấu trúc hóa học, có thể chia làm 4 loại tinh dầu:
- Các dẫn chất của monoterpen: Myrcen, lymonen, α- pinen, β-pinen, geraniol,
linanol, nerol…
- Các dẫn chất của sesquiterpen: zingiberen, curcumen, nerolidol,…
- Các dẫn chất có nhân thơm: eugenol, p-cymen, thymol…
- Các hợp chất có chứa nitơ (N) và lưu huỳnh (S): mythyl isothiocyanat, alicin….
3. Các phương pháp thu tinh dầu
- Phương pháp cất kéo hơi nước.
- Phương pháp chiết xuất bằng dung môi.

- Phương pháp ướp.
- Phương pháp ép.

4


4.

Tính chất lý hóa của tinh dầu

* Thể chất: Đa số là chất lỏng ở nhiệt độ thường, một số thành phần ở thể rắn:
Menthol, borneol, camphor, vanilin, heliotropin.
* Màu sắc: Không màu hoặc vàng nhạt. Do hiện tượng oxy hóa màu có thể sẫm lại.
Một số có màu đặc biệt: Các hợp chất azulen có màu xanh mực
* Mùi: Đặc biệt, đa số có mùi thơm dễ chịu, một só có mùi hắc, khó chịu (tinh dầu
giun).
* Vị: cay, một số có vị ngọt: Tinh dầu quế, hồi.
* Bay hơi được ở nhiệt độ thường.
* Tỷ trọng: Đa số nhỏ hơn 1. Một số lớn hơn 1: Quế, đinh hương, hương nhu.
Tỷ lệ thành phần chính (aldehyd cinnamic, eugenol) quyết định tỷ trọng tinh dầu.
Nếu hàm lượng các thành phần chính thấp, những tinh dầu này có thể trở thành nhẹ
hơn nước.
* Độ tan: Không tan, hay đúng hơn ít tan trong nước, tan trong alcol và các dung
môi hữu cơ khác.
* Độ sôi: Phụ thuộc vào thành phần cấu tạo, có thể dùng phương pháp cất phân
đoạn để tách riêng từng thành phần trong tinh dầu.
* Năng suất quay cực cao, tả tuyền hoặc hữu tuyền.
* Chỉ số khúc xạ: 1,4500 - 1,5600
* Rất dễ oxy hoá, sự oxy hoá thường xảy ra cùng với sự trùng hiệp hoá, tinh dầu sẽ
chuyển thành chất nhựa.

* Một số thành phần chính trong tinh dầu cho các phản ứng đặc hiệu của nhóm
chức, tạo thành các sản phẩm kết tinh hay cho màu, dựa vào đặc tính này để định
tính và định lượng các thành phần chính trong tinh dầu.
5. Tác dụng sinh học và ứng dụng của tinh dầu trong y học
- Tác dụng trên đường tiêu hoá
- Tác dụng kháng khuẩn và diệt khuẩn
- Tác dụng kích thích thần kinh trung ương
- Tác dụng diệt ký sinh trùng: Trị giun, sán, diệt ký sinh trùng sốt rét
- Rất nhiều tinh dầu có tác dụng chống viêm, làm lành vết thương, sinh cơ v.v.. khi
sử dụng ngoài da.

5


Ngoài ra tinh dầu còn được sử dụng phổ biến trong y học cổ truyền, qua các
bài thuốc từ rất lâu đời.

Phần II. Những dược liệu có tiềm năng khai thác
tinh dầu ở Việt Nam
Do đặc trưng khí hậu và thổ nhưỡng khác nhau, hệ thực vật ở Việt Nam phân
bố rất phong phú và đa dạng. Trong đó, nhiều cây cho tinh dầu phân bố tập trung
theo vị trí địa lý như: Hồi (phân bố chủ yếu ở các tỉnh vùng núi phía Bắc như Lạng
Sơn, Quảng Ninh, Cao Bằng), quế (Yên Bái, ….
Phần này, tôi xin trình bày một số dược liệu có tiềm năng khai thác tinh dầu ở
Việt Nam
1. Cây Quế Việt Nam
Tên khoa học: Cinnamomum cassia J. S. Presl, 1825, thuộc họ Long não –
Lauraceae.
* Đặc điểm thực vật: Cây gỗ, cao 10 – 20m. Lá mọc so le có cuống ngắn, dài nhọn
hoặc hơi tù,có ba gân hình cung. Hoa trắng. Quả hạch hình trứng.

* Phân bố:
Quế phân bố chủ yếu ở Quảng Ninh, Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Bắc
Giang, Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang, Tuyên Quang, Hà Tây, Ninh Bình, Thanh
Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Khánh Hoà, Bà
Rịa-Vũng Tàu. Trong đó có 4 vùng trồng quế tập trung là: Yên Bái, Quảng Ninh,
Thanh Hoá - Nghệ An và Quảng Nam - Quảng Ngãi.
6


Yên Bái là tỉnh có diện tích quế khá lớn, gần 30.000 ha, tập trung chủ yếu ở
một số huyện như Văn Yên (16.000 ha), Trấn Yên (6.600 ha), Văn Chấn (gần
5.000 ha). Định hướng đến năm 2015, diện tích quế toàn tỉnh đạt khoảng 40.000 ha,
được quy hoạch ở các huyện Văn Yên (24.700 ha), Trấn Yên (8.500 ha), Văn Chấn
(6.600 ha). Chất lượng tinh dầu quế Yên Bái thuộc loại tốt nhất cả nước.
* Trồng trọt và khai thác: Trồng bằng hạt. Thu hoạch vào hai vụ tháng 4-5 và 9-10.
Hiện tại, trên địa bàn tỉnh Yên Bái có 08 nhà máy chiết xuất tinh dầu quế quy
mô lớn với tổng công suất 700 tấn/năm đặt ở các huyện có diện tích quế tập trung
như: Công ty TNHH Hương liệu Việt Trung đặt tại xã Quy Mông, huyện Trấn Yên
xây dựng bằng vốn nước ngoài, công suất 100 tấn sản phẩm/năm; Công ty TNHH
Thương mại Xuất nhập khẩu Đạt Thành có 02 nhà máy đặt tại xã Đông Cuông và
Hoàng Thắng, huyện Văn Yên, tổng công suất 100 tấn/năm; Công ty cổ phần Nông
lâm sản thực phẩm Yên Bái đặt nhà máy tại xã Sơn Lương, công suất 60 tấn/năm;
Công ty TNHH Trường An có 02 nhà máy đặt tại xã Phong Du Hạ, công suất 170
tấn/năm,... Ngoài ra còn có hơn 200 cơ sở chưng cất tinh dầu quế quy mô nhỏ lẻ hộ
gia đình, sản lượng mỗi năm từ 300 - 800 kg/01 cơ sở.

Ảnh 1. Thu hoạch Quế ở Yên Bái
* Thành phần hoá học:
7



Hàm lượng tinh dầu trong vỏ quế khá cao (1,0-4,0%), còn trong lá và cành non
thường thấp (0,3-0,8%). Tinh dầu từ vỏ có màu vàng nâu nhạt, sánh, vị cay, thơm,
ngọt, nóng, nặng hơn nước; với thành phần chính là (E)-cinnamaldehyd (70-95%);
ngoài ra còn khoảng 100 hợp chất khác. Tinh dầu từ lá quế thường có màu nâu đậm
và thành phần chủ yếu cũng là(E)- cinnamaldehyd (60-90%). Hàm lượng (E)cinnamaldehyd quyết định chất lượng của tinh dầu quế. Tinh dầu quế thương phẩm
trên thị trường thế giới đòi hỏi hàm lượng (E)-cinnamaldehyd trong khoảng 7595% (ISO: >80% (E)-cinnamaldehyd). Ngoài tinh dầu, trong vỏ quế còn chứa
tanin, chất nhựa, đường, calci oxalat, coumarin và chất nhầy…
* Công dụng của tinh dầu quế:
• Giảm lượng đường trong máu và điều trị bệnh tiểu đường loại 2.
• Giảm cholesterol.
• Trợ giúp tiêu hóa.
• Điều trị tiêu chảy.
• Chữa cảm lạnh thông thường.
• Giảm đau viêm khớp.
• Tăng cường trí nhớ và chức năng nhận thức.
• Điều trị đau răng.
• Loại bỏ hơi thở hôi.
• Chữa đau đầu và chứng đau nửa đầu.
Theo số liệu khảo sát của Hoàng Cầu (2005) về 75 hộ gia đình trồng quế tại bản
Khe Lơ (xã Yên Sơn – Văn Yên – Yên Bái), trong thời gian từ 1993-1994 thu nhập
trung bình từ quế đạt 10 triệu đồng/hộ/năm (bình quân hộ thu nhập cao: 20 triệu
đồng/năm, bình quân hộ thu nhập thấp: 6 triệu đồng/năm).
Đến năm 1998, diện tích rừng quế ở nước ta đạt khoảng 61.820 ha (trong đó có
19.743 ha có thể khai thác) với trữ lượng ước tính khoảng 29.000-30.000 tấn vỏ.
Cũng năm 1998, sản lượng quế vỏ đã khai thác đạt 2.867 tấn. Hàng năm Việt Nam
xuất khẩu khoảng 1.500-2.000 tấn vỏ và 5-7 tấn tinh dầu quế.
Cây quế không những có giá trị kinh tế cao mà còn góp phần bảo vệ thiên
nhiên, môi trường sinh thái, giữ đất, giữ nước ở những vùng đồi núi dốc, bảo tồn và
phát triển sự đa dạng các nguồn gen quý của cây bản địa, đồng thời góp phần quan

trọng giúp nhiều hộ nông dân xóa đói giảm nghèo và vươn lên làm giàu.
2. Cây Hồi
* Tên khoa học: Illicium verum. Họ Hồi: Illiciaceae

8


* Đặc điểm thực vật: cây cao 6 –
10m. Cành mọc thẳng tạo cho cây
dạng thon gọn và tán lá hẹp. Lá
mọc sole nhưng thường mọc sít
vào nhau tạo vòng giả, từ 4 – 6 lá.
Lá thon dài hoặc hình bầu dục.
Hoa có thể nhiều màu: trắng, trắng
hồng, hồng, tím hồng. Quả đại,
thường có 8 đại dính vào một trục
và tỏa tròn thành hình sao.
* Phân bố: Hồi được coi là đặc sản
của tỉnh Lạng Sơn. Ngoài ra còn
trồng ở Bắc Kan, Quảng Ninh, Lào
Cai…
* Trồng trọt và thu hái: Hồi được
trồng bằng hạt, được khi thác 2 vụ:
vụ chính vào tháng 8-9, vụ phụ từ
tháng 11 đến tháng 2 năm sau. Sản
lượng khoảng 5000 – 6000 tấn Hồi
khô/năm.

Ảnh 2. Cây hồi


Ảnh 3. Hoa hồi khô

* Thành phần hóa học:
- Quả có chứa tinh dầu 8 -9%. Quả mới thu hoạch có thể chứa 10 – 15%.
- Tinh dầu quả Hồi, tên thương phẩm Star anis oil, là chất lỏng màu vàng nhạt, có
mùi đặc biệt, vị ngọt. Thành phần chính chủ yếu là trans anethol (85-90%)
- Lá có chứa tinh dầu 0,56-1,73%. Tinh dầu lá có hàm lượng anethol xấp xỉ tinh
dầu quả.
- Hạt chứa chất béo.
* Công dụng:
- Quả Hồi có tác dụng giúp tiêu hóa, lợi sữa, giảm đau, giảm có bóp nhu động ruột,
dùng để trị ỉa chảy, nôn mửa…
- Tinh dầu Hồi có tác dụng tương tự như dược liệu. Ngoài ra tinh dầu còn dùng để
tổng hợp hormone estrogen.
- Dùng làm gia vị và hương liệu cho rất nhiều sản phẩm trong kỹ nghệ thực phẩm
màu.

9


- Hiện nay tinh dầu Hồi còn được sử dụng để chiết xuất acid Shikimic là nguyên
liệu để tổng hợp Tamiflu, là thuốc đặc trị các bệnh cúm, nhất là cúm A/H1N1,
H5N1, H3N2; Chế biến các loại thuốc xoa bóp, nội tiết, tiêu hóa.
Hồi là một trong những cây đặc sản có giá trị kinh tế cao của tỉnh Lạng Sơn.
Cây Hồi phân bố trong một vùng sinh thái hẹp của thế giới, chỉ trồng được ở một
phần diện tích của tỉnh Quảng Tây, Vân Nam, Hải Nam của Trung Quốc và một
phần diện tích của tỉnh Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Kạn, Quảng Ninh của Việt Nam.
Hồi ở Lạng Sơn có chất lượng tinh dầu tốt nhất thế giới và nổi tiếng với tên gọi
“Hồi xứ Lạng”. Lạng Sơn đã trồng được 33.400 ha rừng Hồi chiếm 71% tổng diện
tích rừng Hồi của cả nước. Sản lượng quả Hồi (hoa Hồi) khô đạt trên 6.500 tấn

trong năm 2010, đem lại giá trị xuất khẩu khoảng 600 - 650 tỷ đồng/năm, đây là
một trong những sản phẩm xuất khẩu chủ lực của tỉnh Lạng Sơn.
Người dân trồng Hồi luôn ý thức được giá trị kinh tế của cây Hồi hơn hẳn
nhiều cây trồng khác. Giá của 1 kg hoa Hồi hiện nay gấp khoảng 10 lần gạo và gấp
15 lần ngô. Mặt khác, vốn đầu tư ít, chỉ phải trồng một lần nhưng thu hoạch cả trăm
năm, ít bị sâu bệnh phá hoại, người dân có nhiều kinh nghiệm trong việc trồng,
chăm sóc, thu hái và bảo quản Hồi.
Sở Khoa học và Công nghệ Lạng Sơn đã hợp tác với Viện Khoa học lâm
nghiệp Quảng Tây - Trung Quốc trong 3 năm (2010 - 2012) để nghiên cứu và
chuyển giao khoa học kỹ thuật nhằm nâng sản lượng hoa hồi của tỉnh Lạng Sơn lên
gấp 3 lần sản lượng hiện nay.
3. Cây Dó bầu
Những năm trước đây, người dân không rõ hiệu quả kinh tế từ cây dó bầu
(cây dó) như thế nào, chỉ thấy nhiều lái buôn thường về một số địa phương để thu
mua vỏ cây với giá rẻ từ 5.000 đồng đến 7.000 đồng/kg để xuất bán sang Trung
Quốc. Việc bà con khai thác ồ ạt đã làm ảnh hưởng đến môi trường sinh thái, diện
tích cây dó giảm sút. Sau khi công nghệ chiết xuất tinh dầu từ cây dó bầu được
Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam nghiên cứu thành công và đưa vào sản xuất
thử nghiệm ở một số tỉnh, cùng với sự phổ biến, tuyên truyền rộng rãi việc phát
triển cây dó theo chủ trương của Chính phủ, người dân đã dần hiểu ra giá trị kinh tế
của cây dó. Từ đó, trên khắp các tỉnh, người dân đã đầu tư trồng và khôi phục diện
tích cây dó. Cây dó có nhiều tác dụng như: tạo trầm; chiết suất tinh dầu; làm đồ gỗ
mỹ nghệ, phong thủy; lá cây làm trà. Trong đó, việc chiết xuất tinh dầu là cho hiệu
quả kinh tế cao và thiết thực nhất.

10


Ảnh 4. Cây dó bầu non.
* Tên khoa học: A. agallocha Roxb. Họ: Trầm - Thymelaeaceae

* Tên khác: Trầm, kỳ nam, rà hương.
* Đặc điểm thực vật: Dó bầu là một loại cây gỗ thường xanh, cao 20 – 30 m, đường
kính thân đạt 60 – 80 cm, thân thường thẳng, đôi khi có rãnh dạng lòng máng; bạch
gốc cao tới 2 m; vỏ ngoài nhẵn, màu nâu xám, thịt vỏ màu trắng có nhiều chất xơ
(celluloz), nứt dọc lăn tăn, dễ bóc và tước ngược từ gốc lên; cành mảnh, cong queo,
màu nâu nhạt, có lông hoặc nhẵn, tán thưa. Lá đơn, mọc cách (so le); cuống lá dài 4
– 6 mm; phiến lá hình trứng, bầu dục thuôn đến mác thuôn, kích thước 8 – 15 x 2,5
– 9 cm, mỏng như giấy hoặc dai gần như da, mặt trên màu lục bóng, mặt dưới nhạt
hơn và có lông mịn; gốc lá thon nhọn dần hay tù.
* Phân bố: Trầm hương sinh trưởng rải rác trong rừng thường xanh ẩm nhiệt đới,
nguyên sinh hoặc thứ sinh trên đỉnh dông, trên sườn núi hoặc trên đất bằng ở độ
cao 50 – 1.000 m (-1.200 m) so với mặt biển. Ở nước ta, Trầm hương thường phân
bố rải rác trên sườn núi có độ dốc nhỏ, thoát nước. Trong quần xã của Trầm hương
thường gặp các cây gỗ lớn: Táu (Hopeaspp.), Huỳnh (Tarrieta sp.), Gụ mật
(Sindora siamensis Teysm. Ex Miq.)… Đôi khi cũng gặp Trầm hương mọc trong
rừng thứ sinh cùng các loài Thánh thất (Ailanthus triphysa (Dennst) Alst.), Mò
lưng bạc (Cryptocarya metcalfiana Allen), Bưởi bung (Acronychia
laurifolia Blume), Mít nài (Artocarpus asperula) và Ràng ràng (Ormosia sp.)…
* Trồng trọt và thu hái: Cho đến nay việc nhân giống vẫn chủ yếu bằng hạt. Cây dó
bầu sau khi trồng khoảng 4 – 5 năm tuổi thì bắt đầu ra hoa kết trái. Tùy vào điều
kiện thời tiết của mỗi vùng mà thời gian ra hoa có khác nhau. Ở miền Trung

11


Việt Nam, cây bắt đầu ra hoa vào tháng 3 và trái chín vào tháng 7 dương lịch.
Nhưng ở miền Nam, thời gian ra hoa là tháng 2, trái chín tháng 5 – 6 dương lịch.
* Nguồn gốc tạo trầm hương từ cây dó bầu: Gỗ cây dó bầu có khả năng hình thành
một loại sản phẩm đặc biệt gọi là Trầm hương, do cây bị một loại bệnh gây ra bởi
tác động bên ngoài. Loại gỗ này tỏa ra mùi thơm và khi thả xuống nước thì chìm vì

vậy mà có tên là trầm hương. Vì “trầm” theo chữ Hán có nghĩa là chìm, còn
“hương” có nghĩa là mùi thơm.
Căn cứ vào sự hóa nhựa nhiều hay ít mà có những sản phẩm như: Tóc,
Trầm hương và Kỳ nam.
a./ Tóc: có nguồn gốc từ chữ “tok” của người Campuchia, đó là do sự biến
đổi chất gỗ bên ngoài, thường dùng để làm nhang.
b./ Trầm hương: do sự phân hóa không trọn vẹn của các phần tử gỗ, gỗ ít
tẩm nhựa hơn, màu nâu hay có sọc đen, nhẹ, nổi được trong nước, dùng để chưng
cất tinh dầu.
c./ Kỳ nam: (nghĩa là điều kỳ diệu của phương nam); do sự biến đổi hoàn
toàn của các phần tử gỗ – Các phần tử gỗ thoái hoá, biến dạng, mất mộc tố chứa
một chất nhựa thơm – có màu nâu đậm hay đen, nặng chìm trong nước, vị đắng.
Thường hình thành ở phần lõi gỗ.
* Tính chất lý hóa của tinh dầu trầm hương
Tinh dầu trầm hương là chất lỏng sánh, nhớt, dẻo, có màu vàng hoặc màu hổ
phách đậm, mùi thơm dịu của trầm. Bằng khứu giác ta cảm thấy tinh dầu trầm có
mùi thơm tương tự như mùi tinh dầu hương lau và tinh dầu đinh hương. Nó được
dùng làm chất định hương, giữ cho hương thơm lâu và dậy mùi trong công nghiệp
hương liệu. Một số kết quả phân tích của Thụy Sỹ đã cho biết, thành phần chủ yếu
của tinh dầu trầm hương gồm các agarofuranoid, các sesquiterpenoid của nhóm
chất eudesman, eremophilan, valencan và vetispiran.
Khi chưng cất, các thành phần chính của tinh dầu thường bốc hơi ở nhiệt độ
cao (khoảng 200oC). Nghiên cứu các mẫu trầm hương thương phẩm khác nhau từ
Ấn Độ đã cho thấy thành phần hóa học của chúng cũng rất khác nhau.
- Nhóm nghiên cứu của Ishihara và cộng sự năm 1993 đã nghiên cứu phân tích 4
mẫu trầm hương lấy từ 4 khu vực khác nhau trên lãnh thổ Việt Nam, tất cả các mẫu
tinh dầu thu được khi được phân tích bằng phổ GC/MS đều cho thấy chúng có chứa
rất nhiều các sesquiterpen và chromon.
* Công dụng của tinh dầu trầm hương
Tinh dầu trầm có giá trị đặc biệt, được dùng trong công nghệ chế biến các loại

chất thơm, các loại nước hoa cao cấp, đắt tiền. Mùi của trầm vừa phản phất mùi của

12


tinh dầu đinh hương, vừa có mùi thơm của hoa hồng. Các hoá mỹ phẩm có chứa
tinh dầu trầm rất được ưa chuộng, đặc biệt ở khu vực Trung Đông và Ấn Độ.
Lớp vỏ trong ánh bạc ở thân cây có thể bóc được từng mảng lớn, phẳng và
bền. Đây cũng là sản phẩm quý mà trước đây các tín đồ tôn giáo ở Ấn Độ, Sumatra
(Indonesia) đã dùng làm giấy sao chép kinh thánh hoặc may các bộ quần áo sang
trọng và gói bọc thi hài.
Trong y học cổ truyền ở nước ta, Trầm hương được coi là vị thuốc
quý, hiếm, có vị cay, tính hơi ôn, vào 3 kinh tỳ, vị và thận; có tác dụng giáng khí,
nạp thận, bình can, tráng nguyên dương; được dùng chủ yếu để chữa các bệnh đau
ngực, bụng, nôn mửa, bổ dạ dãy, hen suyễn, lợi tiểu, giảm đau, trấn tĩnh, hạ sốt,
cấm khẩu và khó thở.
Trong y học ở phương Tây, ở Ấn Độ và Trung Quốc, hương trầm được sử
dụng để điều trị bệnh ung thư, đặc biệt là với bệnh ung thư tuyến giáp trạng.
Y học cổ truyền Trung Quốc coi Trầm là vị thuốc có tác dụng chữa các
bệnh đau bụng, tiêu chảy, hoen suyễn, kích dục, tráng dương và tiêu hoá tốt.
Nền y học dân tộc Thái Lan lại dùng Trầm để điều trị các bệnh tiêu chảy,
lợi tiểu, hạ sốt, chống nôn, bổ huyết và trợ tim.
Hương trầm được dùng để thắp xua muỗi và côn trùng có hại.
Dăm gỗ trầm cũng được sử dụng vào nhiều mục đích khác nhau, đặc biệt là
chữa bệnh thấp khớp, bệnh đậu mùa, bệnh đau bụng và dùng cho phụ nữ sau khi
sinh con.
Nước sắc từ gỗ trầm nghe nói là có tác dụng kháng khuẩn, đặc biệt là với
các loại khuẩn Mycobacterium tuberculosis và Shigella flexneri.
Gỗ từ những cây trầm hương không bị bệnh thường nhẹ, có thể dùng là
đóng gỗ, làm gỗ dán và làm cánh cửa ở trường hợp chịu tải nhẹ.

* Giá trị kinh tế của trầm hương
Trầm hương là sản phẩm đặc biệt của tự nhiên, trên thế giới Trầm luôn là
loại hàng quý, hiếm và đắt giá. Giá mua bán Trầm hương được tính theo kg tùy
thuộc vào chất lượng, trầm hương loại 1 từ 800 -1.200 USD, lên 7.000 - 8.000
USD; các loại khác cũng có mức tăng từ 10 đến 15 lần. Tinh dầu trầm hương hiện
nay tùy theo chất lượng, xuất xứ và công nghệ sản xuất, có mức chào bán từ 5.000
đến 80.000 USD/lít. Theo ước tính của Liên hiệp Khoa học sản xuất tinh dầu –
hương liệu – mỹ phẩm Việt Nam thì trong những năm từ 1980 đến 1990, khối
lượng Trầm hương các loại đã bị khai thác và xuất khẩu từ nước ta cũng vào
khoảng 300 tấn. Trong đó có 2.000 kg Trầm từ loại 1 – 4, trị giá chừng 1,5 triệu đô
la Mỹ và 300.000 kg Trầm loại 5 – 9, trị giá khoảng 4,5 triệu đô la Mỹ; đặc biệt là
200 kg Kỳ nam loại 1 – 3, trị giá 0,5 triệu đô la Mỹ và tới 2.800 kg Kỳ nam loại 4 –
8, trị giá 2,52 triệu đô la Mỹ.

13


4. Cây tràm gió
* Tên khoa học: Melaleuca cajuputi. Họ Sim: Myrtacaea
* Đặc điểm thực vật: Cây gỗ cao 2
– 3m. Vỏ màu trắng dễ róc. Lá mọc
so le, phiến lá dày, gân hình cung.
Hoa nhỏ màu vàng ngà, mọc thành
bông ở đầu cành. Quả nang, tròn, có
nhiều hạt.
* Phân bố: Tập trung niều ở các
tỉnh phía Nam: Quảng Bình, Long
An, Hậu Giang…
* Trồng trọt và khai thác: Tràm
trồng bằng hạt, có khả năng tái sinh

cao. Khai thác quanh năm nhưng
vào mùa mưa hàm lượng tinh dầu ít
hơn mùa khô.
- Bộ phận dùng: Cành mang lá
Ảnh 5. Tràm gió
* Thành phần hóa học:
- Lá có chứa tinh dầu. Dược điển VN III quy định hàm lượng tinh dầu không dưới
1%.
- Tinh dầu Tràm là chất lỏng màu vàng nhạt, mùi dễ chịu, thành phần chính bao
gồm 2 loại sau:
α- Terpineol ……. …………… 5% – 12%
Eucalyptol……………………42% – 52%
* Công dụng của tinh dầu tràm
Hoạt chất α- Terpineol chiết xuất từ tinh dầu tràm có tính sát trùng (diệt khuẩn,
nấm và siêu vi) tốt, do đó α- terpineol là một nguyên liệu quý để bào chế nhiều loại
thuốc bôi xức trực tiếp hoặc dầu khí dung bay hơi.
Nhiều nghiên cứu khoa học cho thấy α- Terpineol có rất nhiều ưu điểm:
- Không độc với con người ở liều có tác dụng kháng khuẩn,
- Có thể dùng cho mọi lứa tuổi, kể cả trẻ em và trẻ sơ sinh,
- Có tác dụng sát trùng khá rộng trên vi khuẩn, nấm và siêu vi,
- Theo nghiên cứu cấp Bộ Y tế, thực hiện tại Viện Pasteur TP Hồ Chí Minh, 2008
của Hãng dược phẩm OPDIS PHARMA thì hoạt chất α-terpineol có tác dụng ức
chế diệt cả hai vi rút cúm A H5N1 và A H1N1.
14


- Nguyên liệu α- Terpineol (Tiêu chuẩn dược điển Anh) dùng làm thuốc đã được
Bộ Y tế cấp mã số đăng ký sản xuất VNA-2686-99 .
- Từ năm 2008, Bộ Y tế đã cho phép đưa dầu tràm vào Danh mục thuốc thiết yếu
để Kiểm soát bệnh địa phương (local diseases control) trong chương trình Chăm

sóc sức khoẻ ban đầu.
Cây tràm có khá nhiều ở nước ta, dầu tràm quá quen thuộc với người Việt
Nam từ nông thôn đến tỉnh thị. Trong dầu tràm có chứa dược chất αTerpineol, đặc biệt trong tràm hoang dại vùng Thừa Thiên Huế hàm lượng
chất này rất rất cao đến 12-14%. Đây là một dược liệu quý để bào chế rất
nhiều dược phẩm tốt, thích hợp cho nhiều căn bệnh và lại có thể sử dụng rộng
rãi cho nhiều độ tuổi, người lớn, trẻ em.
Thiết nghĩ, nếu được khai thác sử dụng hợp lý, hiệu quả thì đây là một nguồn
dược liệu dồi dào, một nguồn thu nhập tốt cho nông dân những vùng đồi rú đất bạc
màu cằn cỗi.
5. Cây Gừng
* Tên khoa học: Zingiber officinale. Họ Gừng: Zingiberaceae
* Đặc điểm thực vật: Cây thảo, sống lâu
năm, cao 0,6 – 1m. Lá mọc so le, không
cuống, hình mác dài, có mùi thơm. Trục hoa
xuất phát từ gốc, dài khoảng 20cm. Hoa màu
vàng, thân rễ mập, phồng lên thành củ.
* Phân bố: Gừng được trồng khắp nơi ở Việt
Nam
* Trồng trọt và thu hoạch: Gừng được trồng
bằng các nhánh của thân rễ có mang mầm.
Trồng vào mua xuân, thu hoạch khi cây bắt
đầu lụi.
* Bộ phận dùng: Toàn thân. Gừng tươi,
Gừng khô, gừng đã chế biến, tinh dầu gừng,
nhựa dầu gừng.

* Thành phần hóa học:

15


Ảnh 6. Cây gừng và củ gừng


- Gừng chứa tinh dầu (2-3%), nhựa dầu (4,2 - 6,5%), Chất béo (3%) và chất cay:
Zingerol, Zingeron…
- Tinh dầu gừng là chất lỏng không màu hoặc màu vàng nhạt. Thành phần chủ yếu
của tinh dầu là hợp chất hydrocarbon sesquiterpenic: Zingiberen (35,6%),
arcurcumen (17,7%) …
- Nhựa dầu gừng có chứa khoảng 20 – 25% tinh dầu và 20 – 30% các chất cay.
* Công dụng:
- Gừng khô, tinh dầu gừng và nhựa gừng dùng làm chất thơm trong kỹ nghệ thực
phẩm và kỹ nghệ pha chế đồ uống.
Hàng năm toàn thế giới sản xuất khoảng 30 tấn tinh dầu gừng và 150 - 300
tấn nhựa dầu gừng. Các nước sản xuất tinh dầu và nhựa dầu chính: Ấn Độ và Trung
Quốc. Các nước tiêu thu chính: USA, Canada, Anh, Đức.
6. Cây sả chanh
* Tên khoa học: Cymbopogon citratus Stapf.
* Đặc điểm thực vật và phân bố
Cây thảo sống nhiều năm, thân rễ sinh nhiều chồi bên tạo thành bụi xoè đều
ra xung quanh, mỗi bụi có thể gồm 50 – 200 tép. Cây cao 1 – 2m, bẹ lá và chồi thân
thường có màu tía đến trắng xanh. Phiến lá thuôn dài, kích thước 50 – 100 x 0,5 – 2
cm. Cụm hoa to dài đến 60 cm, có 4 – 9 đôt, gồm nhiều bông nhỏ.
Sả Chanh được trồng nhiều ở các nước Nam Mỹ như Achentina, Brazin, Honduras,
Guatemala, Liên Bang Nga, Bắc Australia, Ấn Độ, Bănglades, Việt Nam và các
nước Đông Nam Á.
* Trồng trọt và thu hoạch
Sả Chanh được nhân giống bằng các tép sả, được chọn lọc từ các bụi sả 1,5 – 2,5
năm tuổi. Có thể trồng xen với cây cao su hoặc cà phê.
Sáu tháng sau khi trồng có thể thu hoạch. Hiệu suất tinh dầu tính trên lá tươi
khoảng 0,20 – 0,28%. Ở Việt Nam hiệu suất đạt đến 0,45 – 0,55% trong mùa khô,

nếu tính trên nguyên liệu để khô có thể đạt 0,8 – 0,9%. Năng xuất tinh dầu năm đầu
75 kg/ha, những năm sau tăng dần, có thể đạt đến 200kg/ha. Có thể khai thác 4 – 6
năm, sau đó phải trồng lại.
Sản lượng hàng năm khoảng 650 tấn (1986). Các nước sản xuất chính là Achentina,
Brazin, Guatemala, Honduras.
* Thành phần hoá học
16


Hàm lượng tinh dầu: 0,46 – 0,55%
Tinh dầu sả Chanh là chất lỏng màu vàng nhạt, mùi thơm của sả, với các hằng số:
d20: 0,8986, nD20: 1,4910, D20: - 620. Thành phần chính của tinh dầu là citral
(bao gồm citral a và citral b) 65 - 86%.
Sả C. citratus trồng ở Trảng Bôm (Việt Nam) có hàm lượng citral trong tinh dầu là
80%.
Một điểm đặc trưng cho tất cả các loài sả là trong tinh dầu có chứa methytheptenon
với hàm lượng 1 - 2% làm cho tinh dầu sả có mùi rất đặc trưng của sả.
Công dụng
Tinh dầu sả chanh dùng chủ yếu để chiết xuất citral, là nguyên liệu để tổng hợp
vitamin A, một lượng nhỏ dùng trong kỹ nghệ xà phòng, nước hoa, chất thơm cho
thực phẩm.
Sả vốn là một cây dễ trồng và nhanh cho thu hoạch. Một ha trồng sả thâm
canh cao từ năm thứ hai trở đi có thể thu được 320-350 tấn lá/năm, chưng cất được
từ 280 –300 kg tinh dầu sả, giá bán bình quân 80 000- 90 000 đ/kg. Hiện nay, rất
nhiều địa phương đã nhân rộng mô hình trồng sả giúp tăng thu nhập và cung cấp
nguyên liệu cho thị trường xuất khẩu tinh dầu sả chanh ra thế giới, tuy nhiên vẫn
còn ở quy mô nhỏ, lẻ, chưa có quy hoạch, định hướng cụ thể.
7. Một số dược liệu khác
Ngoài các dược liệu đã được phân tích ở trên, Việt Nam có thế mạnh phát
triển rất nhiều dược liệu chứa tinh dầu khác như hương nhu, bạc hà, hoắc hương,

thanh cao… Với điều kiện khí hậu nóng ẩm nhiệt đới, thuận tiện cho việc trồng trọt
và thu hoạch với năng suất cao. Tuy nhiên cần có chính sách khuyến khích nông
dân từng địa phương phát triển trồng cây dược liệu, hướng dẫn cách chăm sóc,
nhân giống và tìm được đầu ra ổn định.

Phần III. Kết luận và đề xuất
1. Kết luận
17


Có thể thấy rằng, tiềm năng dược liệu khai thác tinh dầu của nước ta hết sức
đa dạng và phong phú. Điều kiện tự nhiên ưu ái cho Việt nam một hệ sinh thái đa
dạng nguồn dược liệu nói chung và nguồn dược liệu chứa tinh dầu nói riêng. Nhờ
đó đã thu hút nhiều nhà khoa học thuộc các ngành hoá thực vật, nông dược học, tài
nguyên, công nghệ sinh học tham gia nghiên cứu. Điều này được chứng minh bởi
nhiều loại tinh dầu đã được chiết xuất, tổng hợp từ dược liệu trong nước có chất
lượng cao, giá trị xuất khẩu lớn và sử dụng nhiều trong dược phẩm, mỹ phẩm.
Lợi ích nhiều mặt thu được từ nguồn tài nguyên tinh dầu trong nước thực sự
là lớn lao. Song thực trạng hiện nay, nạn phá rừng tràn lan, khai thác dược liệu bừa
bãi, cũng như chưa có quy hoạch phát triển nguồn dược liệu chưa tinh dầu trong
nước (đa phần là nhân dân dùng theo kinh nghiệm), đang làm cho nguồn dược liệu
này bị hạn chế đáng kể trong việc chiết xuất tinh khiết các loại tnh dầu để có giá trị
cao. Hơn nữa việc chiết xuất tinh khiết cũng khó có thể cho kết quả tốt khi việc
trông trọt và thu hái và chế biên vẫn còn tự phát, thủ công, khiến cho hàm lượng
tinh dầu trong dược liệu bị giảm sút đáng kể.
Bên cạnh đó, những dược liệu chứa tinh dầu có giá trị cao lại đang bị nước
ngoài thu mua với tốc độ và số lượng lớn, nhận thức trong nhân dân chưa cao khi
chỉ thấy cái lợi trước mắt đã tạo nên hiện tượng "chảy máu dược liệu" nói chung và
nguồn tinh dầu tự nhiên nói riêng xảy ra từ nhiều năm nay.
2. Đề xuất

Cần phải có những nghiên cứu cụ thể về từng loại tinh dầu để đưa ra quy
trình chiết xuất cụ thể từ đó phát triển hơn nữa các loại tinh dầu thiên nhiên.
Nhà nước phải đề ra chính sách cụ thể để phát triển nguồn dược liệu chứa
tinh dầu trong nước, đặc biệt là những dược liệu chứa tinh dầu có giá trị cao.
Đi liền với đó là việc đầu tư nghiên cứu cũng như phát triển quy mô lớn, tìm
đầu ra tiêu thự những sản phẩm tinh dầu trong và ngoài nước.

Tài liệu tham khảo
1. Tài nguyên Thực vật có tinh dầu ở Việt Nam. Tập I & II (Lã Đình Mỡi – Chủ
biên)

18


2. Đề tài NCKH cấp Bộ: Nghiên cứu phát triển cây hồi làm nguyên liệu sản xuất
acid shikimic và khai thác tinh dầu (PGS.TS Nguyễn Thượng Dong - chủ nhiệm đề
tài).
3. "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam", GS.TS. Đỗ Tất Lợi, Nhà xuất bản Y
học.
4. "Dược liệu học" tập II, chủ biên PGS.TS. Phạm Thanh Kỳ. Nhà xuất bản Y học.
5. "Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam", Viên Dược liệu (2004), Nhà
xuất bản Khoa học kỹ thuật.
6. (Bộ môn Dược liệu, Trường Đại học Dược Hà Nội)
7. (Website về y học cổ truyền)

19