Trường đại học sư phạm hà nội 2
Khoa ngữ văn

Nguyễn thị ngọc hiếu

Nhân vật vua chúa
trong hoàng lê nhất thống chí

Khoá luận tốt nghiệp đại học
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Hà nội 2007

1


Lời cảm ơn!

Trong quá trình nghiên cứu đề tài: Nhân vật vua chúa trong Hoàng Lê
nhất thống chí, em đã nhận được sự giúp đỡ của Ban chủ nhiệm khoa Ngữ
Văn, các thầy cô giáo trong tổ Văn học Việt Nam - Trường Đại học sư phạm
Hà Nội 2. Em xin gửi tới các thầy cô lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất,
đặc biệt là cô Nguyễn Thị Nhàn, người đã tận tình giúp đỡ em hoàn thành khoá
luận tốt nghiệp này.

Xuân Hoà, tháng 5 năm 2007
Sinh viên

Nguyễn Thị Ngọc Hiếu

2

Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan khoá luận này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi,
chưa từng được công bố trong bất kì công trình nghiên cứu nào khác. Nếu sai
tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.

Xuân Hoà, tháng 5 năm 2007
Sinh viên

Nguyễn Thị Ngọc Hiếu

3


Mục lục
Mở đầu

5

1. Lý do chọn đề tài
2. Lịch sử vấn đề
3. Phạm vi và mục đích nghiên cứu
4. Phương pháp nghiên cứu.
Nội dung.

5
6
9
10

11

Chương 1: Tác giả và tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí
1.1. Tác giả
1.2. Tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí
1.2.1. Thể loại tác phẩm
1.2.2.Bối cảnh lịch sử - cơ sở hiện thực của tác phẩm
1.2.3. Giá trị tác phẩm
Chương 2: Nhân vật vua chúa trong Hoàng Lê nhất thống chí

11
11
14
14
15
17
19

2.1. Tìm hiểu chung về nhân vật
19
2.1.1. Khái niệm nhân vật
19
2.1.2. Vai trò của nhân vật trong tác phẩm tự sự
20
2.1.3. Phân loại nhân vật
21
2.2. Nhận xét chung về nhân vật vua chúa trong Hoàng Lê nhất thống chí22
2.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật vua chúa trong
Hoàng Lê nhất thống chí


23

2.3.1. Nghệ thuật kết cấu
2.3.1.1. Mối quan hệ giữa nhân vật với hoàn cảnh
2.3.1.2. Nghệ thuật xây dựng tình huống giàu kịch tính
2.3.1.3. Mối quan hệ giữa nhân vật với nhân vật
2.3.2. Các biện pháp nghệ thuật khắc hoạ nhân vật
2.3.2.1. Nghệ thuật miêu tả nhân vật
2.3.2.2. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ
2.3.2.3. Nghệ thuật lựa chọn giọng điệu trong tác phẩm
Kết luận.

24
24
29
32
36
36
39
45
50

Tài liệu tham khảo.

52

4


Mở đầu

1. Lý do chọn đề tài
A.Tônxtôi đã chỉ ra rằng, tiểu thuyết về đề tài lịch sử nhất nhất không
được biến thành một thứ ghi chép thời sự lịch sử. Đấy là một cuốn tiểu thuyết,
một cuốn sách về cuộc sống, về tính cách, về con người về những sự kiện
, rằng ở đấy, nhà văn phải đóng góp vào lịch sử ý đồ của mình(1). Làm
được điều đó, văn phái họ Ngô đã sáng tạo Hoàng Lê nhất thống chí, một tác
phẩm nghệ thuật độc đáo. Tác phẩm đánh dấu một bước tiến quan trọng - Nhà
văn rút dần khỏi phương thức tư duy nghệ thuật kiểu trung đại.
Luôn giữ thái độ khách quan khi kể về các sự việc, sự kiện lịch sử, ngòi
bút của Ngô gia đã tái hiện chân thực vận mệnh xã hội, đất nước. Họ đặc biệt
thành công khi xây dựng hệ thống nhân vật đa dạng, phong phú. Mỗi nhân vật
như những mảnh khảm lớn nhỏ trong toàn cảnh của bức tranh xã hội ấy. Không
nhân vật nào giữ vai trò chi phối toàn bộ cốt truyện, nhưng khi xâu chuỗi và kết
nối chúng lại với nhau, ta sẽ thấy các nhân vật vua chúa là hệ thống nhân vật
trung tâm, làm xương sống cho toàn tác phẩm. Các nhân vật tối thượng ấy tác
động trực tiếp đến vòng quay thăng trầm của lịch sử xã hội đương thời, cũng
như con đường phát triển chung của lịch sử dân tộc.
Chọn đề tài nghiên cứu Nhân vật vua chúa trong Hoàng Lê nhất thống
chí, người viết mong muốn đóng góp phần hiểu biết khiêm tốn của mình về
một trong những khía cạnh thành công của tác phẩm. Đồng thời qua đó làm rõ
tư tưởng, tình cảm của tác giả trước những đối tượng được miêu tả trong tác
phẩm, nhằm làm sáng rõ chủ đề của nó.
Hơn nữa, xưa nay, chưa có một công trình nghiên cứu nào riêng biệt về
nhân vật vua chúa được tiến hành một cách hệ thống và toàn diện. Đó là điều
kiện để chúng tôi tiếp tục thực hiện công việc tìm hiểu trong khoá luận này.

(1) Trích theo A.Xâytlin. Lao động nhà văn, tập I. Nxb Văn học. H, 1967. Tr 312

5



Hoàng Lê nhất thống chí là tác phẩm tiêu biểu cho văn xuôi tự sự Việt
Nam thời trung đại được trích giảng trong nhà trường trung học phổ thông. Vì
thế, nghiên cứu về nhân vật vua chúa là công việc thiết thực giúp chúng tôi có
cái nhìn sâu sắc, toàn diện hơn tác phẩm, cũng như năng lực phân tích đoạn
trích. Qua đó, việc truyền đạt cho học sinh có sức thuyết phục để các em tiếp
thu giá trị đích thực của tiểu thuyết này.
2. Lịch sử vấn đề.
Trong văn xuôi chữ Hán của văn học dân tộc, trước và sau Hoàng Lê
nhất thống chí, không có một tác phẩm thứ hai nào có qui mô to lớn và đạt
nhiều thành công như vậy(1). Đó là công trình nghệ thuật độc đáo của Ngô gia
văn phái, điểm hội tụ tinh hoa văn xuôi tự sự Việt Nam trung đại. Bản thân sự
thành công và độc đáo của tác phẩm là nguyên nhân cuốn hút bạn đọc tìm hiểu
khám phá.
Trong phần lịch sử vấn đề này chúng tôi điểm qua tình hình nghiên cứu
chung về tác phẩn Hoàng Lê nhất thống chí và vấn đề khoá luận quan tâm.
2.1. Hướng nghiên cứu chung về Hoàng Lê nhất thống chí.
Nghiên cứu chung Hoàng Lê nhất thống chí có khá nhiều công trình của
các tác giả tiêu biểu như: Kiều Thu Hoạch, Phạm Luận, Lê Trí Viễn, Đỗ Đức
Dục, Trần Đình Sử, Nguyễn Lộc, Nguyễn Đăng Na
Mặc dù được nghiên cứu trong khoảng thời gian khác nhau song Hoàng
Lê nhất thống chí được các công trình tập chung vào một số vấn đề sau:
Về thể loại, hầu hết các ý kiến cho rằng, Hoàng Lê nhất thống chí là tác
phẩm tự sự lịch sử viết theo lối tiểu thuyết chương hồi.
Về tác giả, Hoàng Lê nhất thống chí là công trình sáng tạo tập thể của
Ngô gia văn phái. Ngô Thì Chí viết bảy hồi đầu, Ngô Thì Du viết bảy hồi tiếp
theo và Ngô Thì Thiến viết ba hồi cuối.

(1) Nguyễn Lộc. Văn học Việt Nam (nửa cuối thế kỷ XVIII hết thế kỷ XIX). Nxb GD, H. 1997. Tr 258


6


Vấn đề nội dung tư tưởng, đa số ý kiến khẳng định: Hoàng Lê nhất thống
chí có tư tưởng hoài Lê và phản ánh hiện thực rộng lớn của xã hội phong kiến
Việt Nam ba mươi năm cuối thế kỷ XVIII, đầu thể kỷ XIX. Đó là sự sụp đổ
triều Lê - Trịnh và sự vùng lên mãnh liệt của nhân dân, đỉnh cao là khởi nghĩa
Tây Sơn.
Về thành công nghệ thuật, Hoàng Lê nhất thống chí là đỉnh cao của tiểu
thuyết chương hồi Việt Nam trung đại. Nó đánh dấu bước phát triển văn xuôi tự
sự dân tộc. Thành công nổi bật nhất là Ngô gia xây dựng được thế giới các nhân
vật phong phú, đa dạng, với hình ảnh trung tâm là các vua chúa - những yếu
nhân làm nên lịch sử.
2.2. Hướng nghiên cứu nhân vật vua chúa trong Hoàng Lê nhất thống
chí.
Vấn đề nhân vật vua chúa trong Hoàng Lê nhất thống chí, cho đến nay
chưa có một công trình nghiên cứu riêng biệt nào, giới nghiên cứu thường dừng
lại ở các công trình có liên quan tới đề tài chúng tôi đang tìm hiểu không
nhiều. Một số công trình tiêu biểu như sau:
Phạm Luận. Lịch sử văn học Việt Nam, tập 3. Nxb Giáo dục 1978.
Lê Trí Viễn. Trong Lời giới thiệu Hoàng Lê nhất thống chí. Nxb Giáo
dục. H, 1978.
Phạm Tú Châu. Đọc lại Hoàng Lê nhất thống chí. Tạp chí Văn học số
2, 1979.
Đỗ Đức Dục. Tính cách điển hình trong Hoàng Lê nhất thống chí, Tạp
chí Văn học số 9. 1986.
Nguyễn Lộc. Văn học Việt Nam (nửa cuối thế kỷ XVIII - hết thế kỷ
XIX).Nxb Giáo dục. H, 1997.
Trần Đình Sử. Thi pháp Văn học trung đại Việt Nam. Nxb Đại học Quốc
gia Hà Nội, 2005.


7


Nguyễn Đăng Na. Đặc điểm Văn học Việt Nam trung đại, Những vấn đề
văn xuôi tự sự, Nxb Giáo dục 2007.
Từ phân tích và hệ thống các tài liệu, chúng tôi rút ra một số kết luận về
hướng nghiên cứu chung của các tác giả trên khi tìm hiểu về nhân vật vua chúa
trong Hoàng Lê nhất thống chí như sau:
Các tác giả tập trung ngòi bút khá nhiều vào việc tìm hiểu chân dung giai
cấp thống trị qua hình tượng các nhân vật vua Lê - chúa Trịnh và vẻ đẹp người
anh hùng Nguyễn Huệ.
Trong cuốn giáo trình Văn học Việt Nam, nửa cuối thế kỷ XVIII hết
thế kỷ XIX (Nxb Giáo dục 1997), từ trang 242 đến 258 (chương năm). Nguyễn
Lộc đã phân tích tái hiện chân dung một số nhân vật vua chúa tiêu biểu và đánh
giá Một xã hội vua chúa như thế, quan lại như thế nên cương thường đảo lộn,
con người đối với nhau không còn tình nghĩa, chỉ có thù hằn mọi giá trị tinh
thần đều sụp đổ. Bên cạnh đó, tác giả phân tích tìm hiểu sức mạnh của phong
trào Tây Sơn và hình ảnh đẹp của Nguyễn Huệ
Kiều Thu Hoạch qua Lời giới thiệu trong tác phẩm Hoàng Lê nhất
thống chí (Nxb Kim Đồng, 2006) đưa ra các đánh giá nhận xét có giá trị. Dưới
ngòi bút hiện thực sắc bén của các tác giả, những nhân vật lớp trên của xã hội
phong kiến không còn là những thần tượng thiêng liêng tôn quí Bên phủ
Liêu, chúa chẳng ra chúa; trong triều đình, vua chẳng ra vua. Khi đánh giá về
phong trào Tây Sơn, ông cho rằng Mặc dầu đứng ở phía đối lập, song ngọn bút
của tác giả đã giành nhiều sự chân trọng đối với lực lượng Tây Sơn mà tiêu biểu
là người anh hùng Nguyễn Huệ. ở đây, nhân vật Nguyễn Huệ bao giờ cũng
xuất hiện như một người anh hùng kiệt xuất của thời đại.
Đặc biệt phân tích sắc sảo là các công trình của Nguyễn Đăng Na. Tiêu
biểu là cuốn Đặc điểm văn học trung đại, Những vấn đề văn xuôi tự sự (Nxb

Giáo dục, 2007) từ trang 90 đến 124. ở đây, Nguyễn Đăng Na đã đưa ra cách

8


tiếp cận nhân vật trên nhiều bình diện một cách thuyết phục nhất, qua đó giúp
độc giả nắm bắt được chân dung các nhân vật và tư tưởng của Ngô gia.
Các tác giả cũng tập trung ngòi bút vào thành công nghệ thuật xây dựng
nhân vật, trong đó hình tượng trung tâm là các nhân vật vua chúa
Đỗ Đức Dục qua bài viết Tính cách điển hình trong Hoàng Lê nhất
thống chí (Tạp chí văn học số 9 - 1986) cho rằng: điều đặc sắc nhất của
Hoàng Lê nhất thống chí là ở sự mô tả những nhân vật, những tính cách.
Cuốn Thi pháp văn học trung đại Việt Nam (Nxb Đại học Quốc Gia Hà
Nội 2005) từ trang 300 đến 308, Trần Đình Sử có nhận xét về nghệ thuật xây
dựng nhân vật: nhân vật được miêu tả bằng âm mưu, lời đối thoại, bằng cử chỉ,
tiếng cười, tiếng khóc, rất cô đọng.
Ngoài ra các bài viết của Phạm Luận, Phạm Tú Châu, Lê Trí Viễn cũng
xoay quanh hai vấn đề này.
Tóm lại, nhân vật vua chúa trong Hoàng Lê nhất thống chí là vấn đề
không mới, nhưng nó chưa được nghiên cứu một cách hệ thống, nhiều vấn đề
chưa được đề cập, tiêu biểu là một số nhân vật ít xuất hiện: vua Nguyễn ánh,
Nguyễn Nhạc, Quang Toản Các nhân vật thường được nhìn nhận dưới góc độ
nội dung xã hội là chính. Những ý kiến của tiền bối có tính gợi mở định hướng
quí giá để chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài này.
3. Phạm vi và mục đích nghiên cứu
3.1. Tư liệu
Khoá luận tiến hành khảo sát trong phạm vi văn bản: Hoàng Lê nhất
thống chí - Ngô gia văn phái. Kiều Thu Hoạch dịch. Nxb Kim Đồng 2006.
Ngoài ra trong quá trình sử lý đề tài, chúng tôi còn so sánh với một số
tác phẩm tiêu biểu khác.

3.2. Phạm vi và mục đích nghiên cứu
Đề tài giới hạn tìm hiểu vấn đề cơ bản trong Hoàng Lê nhất thống chí:
Nghệ thuật xây dựng nhân vật vua chúa trong Hoàng Lê nhất thống chí.

9


Khoá luận nhằm khẳng định thành công về nghệ thuật xây dựng nhân vật
vua chúa trong Hoàng Lê nhất thống chí và góp phần làm sáng rõ giá trị của tác
phẩm.
Khoá luận nhằm rèn luyện tư duy nghiên cứu khoa học giúp ích việc
giảng dạy sau này.

4. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp nghiên cứu loại hình.
- Phương pháp hệ thống.
- Phương pháp so sánh.
- Kết hợp các thao tác khác: Phân tích, bình giảng

10


Nội dung
Chương 1

Tác giả và tác phẩm Hoàng lê nhất thống chí
1.1. Tác giả
Trong bộ sách của Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí nổi lên
như một kiệt tác, tập đại thành của nền văn xuôi chữ Hán(1) Việt Nam trung
đại. Đó là công trình nghệ thuật độc đáo được tập thể các tác giả thuộc dòng

Ngô Thì cùng tham gia sáng tạo và hoàn thiện. Họ đều là người làng Tả Thanh
Oai, huyện Thanh Oai, Tỉnh Hà Sơn Bình (nay là Hà Tây). Họ nổi tiếng với
truyền thống nghiên cứu, sáng tác văn chương ở nước ta những thế kỷ trước.
Theo sự phân tích của B.Riptin, Hoàng Lê nhất thống chí là cuốn tiểu
thuyết lịch sử, hơn nữa là lịch sử đương thời. Tác giả của nó là chứng nhân
trong dòng chảy lịch sử ấy. Họ trực tiếp viết về những điều mắt thấy tai nghe
trong tác phẩm, khiến các sự việc diễn ra trở lên chân thực, giàu sức thuyết
phục. Tuy nhiên, xoay quanh việc xác định chính xác tên tác giả chủ yếu trong
dòng họ Ngô Thì tham gia viết tiểu thuyết này, có nhiều ý kiến khác nhau. Từ
kết quả xưa nay, ta có kết luận: Tác giả Hoàng Lê nhất thống chí là Ngô Thì
Chí, Ngô Thì Du và Ngô Thì Thiến. Trong đó, Ngô Thì Chí chắc chắn là tác giả
của bảy hồi mở đầu, còn mười hồi sau đó, có thể Ngô Thì Du viết tiếp bảy hồi,
Ngô Thì Thiến hoàn thiện nốt ba hồi.
Trước hết là Ngô Thì Chí. Ông có tên chữ Học Tốn, hiệu Uyên Mật, là
con trai thứ hai của Ngô Thì Sỹ, em Ngô Thì Nhậm - một mưu sỹ lỗi lạc của
vua Quang Trung. Hiện chưa thấy tài liệu nào ghi rõ năm sinh năm mất của
ông, nhưng căn cứ vào dấu ấn để lại qua các sáng tác, ta có thể xác định ông
(1) Đặng Thanh Lê, Hoàng Hữu Yên, Phạm Luận. Văn học Việt Nam, Nửa cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX.
Nxb Giáo dục 1999, tr 90

11


sinh vào khoảng 1752 hoặc 1753 và mất 1788. Dưới thời Lê Chiêu Thống, ông
đã làm tới chức Thiêm thư bình chương tỉnh sự.
Về quan điểm và lập trường chính trị, Ngô Thì Chí là một trung thần của
nhà Lê, một nho sĩ chống Tây Sơn từ đầu đến cuối. Cả cuộc đời, dù có lúc
bệnh nặng nhưng nghĩ đến nghĩa vua tôi trong cơn nguy biến, ông vẫn
nguyện đeo bệnh tật để dấn bước(1) trên con đường khuông phò cỗ xe chính
trị đang nghiêng đổ của Lê Chiêu Thống. Ông dày tâm sức cùng vua nghĩ sách

lược trung hưng và được vua trọng dụng, tin dùng Có thể nói, thù địch với
Tây Sơn và đứng bên trận tuyến của nhà Lê là quan điểm chính trị rõ ràng của
quan thiêm thư bình chương Học Tốn.
Về sáng tác văn chương, với lối viết trong sáng, giản dị, chân thành tự
nhiên, mạch lạc (Phạm Tú Châu), Ngô Thì Chí đã sáng tác nhiều tác phẩm có
giá trị như : Học Phi thi tập và Học Phi văn tập trong Ngô gia văn phái, Chi
ngôn tiểu thoại tự (một tập Tạp ghi những điều tai nghe mắt thấy), một số văn
sách đề ra đường lối kháng chiến dâng vua lê (Trung hưng sách) và việc tế lễ
(Hào môn khoa sơ) Đặc biệt thành công phải kể đến là Hoàng Lê nhất thống
chí - Tác phẩm làm nên tên tuổi của ông, bởi ông đã kịp phản ánh trong đó vài
ba khía cạnh chủ yếu của cuộc cách mạng đương thời. Bắt đầu viết tiểu thuyết
này vào cuối 1786 khi Nguyễn Huệ tiến quân ra Bắc phò Lê diệt Trịnh, Ngô
Thì Chí đã có cái nhìn, dự cảm tinh nhạy tuyệt vời của người cầm bút để chế
ngự mọi thiên kiến của bản thân, nhìn thẳng vào sự thật. Từ đó tác giả phản
ánh trực tiếp hiện thực lịch sử đương thời một cách sâu sắc, có ý nghĩa xã hội thẩm mĩ cao. Bảy hồi đầu, tác giả giữ một thái độ đối lập với xã hội thời Lê
mạt. Đối với vị anh hùng áo vải, thủ lĩnh quân Tây Sơn, tác giả tỏ ra có cảm
tình rõ rệt (Phạm Tú Châu).
Để nhìn nhận và đánh giá về tác giả này một cách đúng đắn, người
nghiên cứu phải đặt thế giới quan của ông trong thời điểm lịch sử đang diễn
(1) Hồi thứ mười một, Tr 343

12


tiến, mọi hỗn loạn của những sự kiện đang xô đẩy, va đập vào nhau, mọi xu thế
xã hội đan cài nhau, mọi tín điều chủ chốt của Nho giáo đang đổ vỡ trước hiện
thực vĩ đại và khắc nghiệt có như thế mới tìm được cái nhìn toàn diện và
đúng về vai trò lịch sử, cũng như vai trò trong văn học của Ngô Thì Chí.
Người kế tục xuất sắc sự nghiệp dở dang của Ngô Thì Chí là Ngô Thì Du.
Ông viết bảy hồi tiếp theo của cuốn tiểu thuyết. Ngô Thì Du sinh năm 1772 và

mất năm 1840, có tên chữ là Trưng Phủ, hiệu là Văn Bác. Ông là con Ngô Thì
Đạo, cháu gọi Ngô Thì Sĩ (thân sinh ra Ngô Thì Chí) bằng bác ruột.
Xuất thân trong gia đình quan chức nhỏ, Ngô Thì Du có điều kiện học
tập. Tuy học giỏi nhưng không dự thi nên ông chẳng đỗ đạt gì. Sau khi cha mất,
ông trở về sinh sống ở quê. Năm 1812, Gia Long xuống chiếu cầu hiền tài, ông
ra giúp nước và được bổ làm Đốc học Hải Dương. Vốn không ham mê đường
quan chức, nên làm quan chưa đầy năm năm, ông đã tìm cách lui về sống một
cuộc sống thanh nhàn và sáng tác văn chương ở quê hương.
Là nhân chứng của buổi giao thời, trong sáng tác của mình, Ngô Thì Du
đã thể hiện một nỗi cảm khái sâu sắc trước cuộc đời chìm nổi. Cùng với lối
nghệ thuật được coi là sáng sủa và chân thật, ông để lại cho đời hai tác phẩm có
giá trị đáng kể là: Trưng Phủ thi văn tập và Hoàng Lê nhất thống chí.
Theo các nhà nghiên cứu, Ngô Thì Thiến là người có vai trò hoàn thiện ba
hồi cuối của tác phẩm. Nhưng điều này không thấy ghi trong gia phả. Hơn nữa,
tài liệu viết về ông quá sơ sài.
Như vậy, vấn đề tác giả của Hoàng Lê nhất thống chí còn có nhiều ý kiến
tranh luận khác nhau, song chiều hướng chung đều thừa nhận : Tác phẩm là ánh
sáng rực rỡ bởi những thành tựu do tài nghệ thuật mà Ngô gia đã tạo dựng
được. Họ khá thống nhất với nhau trong tư tưởng và bút pháp thể hiện để tạo
nên mạch chảy liên hoàn tương xứng giữa các phần trong tiểu thuyết. Tuy hai
hồi cuối hơi đuối và lạc lõng nhưng Hoàng Lê nhất thống chí vẫn xứng đáng

13


được xem là tác phẩm làm rạng danh cho dòng họ Ngô Thì ở mọi thời đại khác
nhau.
1.2. Tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí
1.2.1. Thể loại tác phẩ
Với nhan đề Hoàng Lê nhất thống chí, Ngô gia mặc nhiên khẳng định tác

phẩm của mình là sử không phải là văn. Bởi lẽ, Chí là một trong ba lối viết sử
của thể kỷ truyện (Bản ký - liệt truyện - chí ). Song, khi đọc ta không khỏi
ngạc nhiên nhận thấy rằng, tác phẩm này không thuộc loại hình lịch sử. Mà
thuộc loại hình văn chương; chẳng những thế, mà nó còn là tác phẩm văn
chương đặc sắc(1). Vấn đề đặt ra là: tại sao lại có mâu thuẫn này,mâu thuẫn
này cần được lí giải thế nào để xác định cho đúng thể loại của tác phẩm?.
Trong quan niệm của xã hội trung đại, sáng tác văn vần và tiểu thuyết là
thứ hạng thấp, ít có giá trị, chỉ có thơ ca, văn chương lịch sử mới được tôn vinh.
Vì lẽ đó, họ Ngô Thì không thừa nhận mình viết tiểu thuyết là điều dễ hiểu. Khi
thẩm bình Hoàng Lê nhất thống chí, hầu hết các nhà nghiên cứu có tên tuổi
như: Kiều Thu Hoạch, Nguyễn Đăng Na, Trần Đình Sử đều khẳng định, đây
là tác phẩm tự sự lịch sử viết theo lối tiểu thuyết chương hồi, một thể loại có
xuất xứ từ nền văn học Trung Quốc vào thế kỷ II và thịnh hành vào thế kỷ XIV
- XV.
Trước hết là tác phẩm tự sự lịch sử, Hoàng Lê nhất thống chí lấy đề tài
lịch sử để phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống trong không
gian, thời gian, qua các sự kiện, biến cố xảy ra Qua đó, biểu hiện tư tưởng và
tình cảm của tác giả.
Tiểu thuyết được triển khai theo hình thức chương hồi. Mỗi hồi chứa
đựng một số sự kiện chính. Nhan đề mỗi hồi là hai vế đối nhau tóm lược nội
dung sự kiện.
(1) Nguyễn Đăng Na. Đặc điểm Văn học Việt Nam trung đại, những vấn đề văn xuôi tự sự. Nxb Giáo dục,
2007, tr 88.

14


Hoàng Lê nhất thống chí thuần tuý là sáng tác của Ngô gia. Đặc biệt
hơn, đó còn là tác phẩm viết về lịch sử đương thời. ở đó, người cầm bút đồng
thời phải đảm nhận vai trò quan trọng: Một nhân chứng lịch sử; tác giả và nhân

vật tham gia vào cốt truyện để diễn tả những điều mình đã và đang trải qua.
Hoàng Lê nhất thống chí là đỉnh cao của tiểu thuyết chương hồi Việt
Nam thời trung đại. Tác phẩm ra đời đánh dấu bước trưởng thành vượt bậc của
nền văn xuôi tự sự dân tộc. Từ đây, văn xuôi tự sự đủ sức phản ánh những vấn
đề lịch sử - xã hội rộng lớn với tầm khái quát hoá cuộc sống trên quy mô toàn
quốc. Trước đó, Thiên Nam liệt truyện chỉ là bức phác hoạ cuộc nội chiến Lê Mạc những năm 1533-1593, hay Nam triều công nghiệp diễn chí là bức tranh
huynh đệ tương tàn của chiến cuộc Nam - Bắc triều trong ngót một thế kỷ, thì
Hoàng Lê nhất thống chí là bức tranh hoành tráng tổng hợp một thời kì bão táp
của dân tộc với phong trào Tây Sơn, một cuộc khởi nghĩa quét sạch thù trong
giặc ngoài, thống nhất đất nước.
1.2.2 Bối cảnh lịch sử - Cơ sở hiện thực của tác phẩm
Viết về đề tài lịch sử xã hội, hơn nữa còn là lịch sử đương thời, các tác
giả của Hoàng Lê nhất thống chí đã chọn cho mình các sự kiện và nhân vật lịch
sử làm nguồn cảm hứng sáng tác, làm phương tiện để biểu đạt sâu sắc ý đồ và
tư tưởng nghệ thuật. Muốn tiếp cận tác phẩm, trước hết ta cần tìm hiểu bối cảnh
xã hội - cơ sở hiện thực của nó.
Nền chung cho tác phẩm là lịch sử xã hội Việt Nam nửa cuối thế kỷ
XVIII đầu thế kỷ XIX, cụ thể là từ khi Trịnh Sâm say mê cô thị tỳ họ Đặng
1776 đến khi vua Gia Long đánh bại phong trào Tây Sơn 1802. Trong khoảng
thời gian đó, những biến cố lịch sử lớn có ý nghĩa thời đại đã dồn dập diễn ra.
Chế độ phong kiến Việt Nam rơi vào tình trạng khủng hoảng sâu rộng và
bế tắc. Bộ máy chính quyền sâu mọt, suy yếu đã mất khả năng tự vệ trước sức
mạnh bùng lên của phong trào quần chúng và các thế lực ngoại xâm. Nội bộ

15


giai cấp phân hoá dữ dội đã sinh ra một mớ bòng bong của những tập đoàn bè
phái tranh chấp, chém giết lẫn nhau giành cương vị bá chủ thiên hạ.
Mặt khác, mâu thuẫn gay gắt giữa nông dân và giai cấp thống trị tất yếu

dẫn đến khởi nghĩa nông dân thế kỷ XVIII. Phong trào phát triển liên tục, có
sức mạnh như vũ bão trên phạm vi toàn quốc. Đặc biệt cuộc khởi nghĩa Tây Sơn
không những tiêu diệt tập đoàn phong kiến chúa Nguyễn trong Nam, lật đổ
triều đình Lê - Trịnh ngoài Bắc, mà còn đánh tan năm vạn quân Xiêm, rồi hai
mươi vạn quân xâm lược Mãn Thanh trong chớp nhoáng, bảo vệ độc lập cho
dân tộc, thống nhất nước nhà. Đó là biểu tượng đẹp đẽ nhất về sức mạnh tinh
thần và lực lượng vật chất của quần chúng nhân dân trong lịch sử phong kiến
Việt Nam.
Phong trào nông dân khởi nghĩa không những làm giai cấp phong kiến
thống trị kinh hồn khiếp vía mà làm cho hệ tư tưởng chính thống và nền văn
hoá phục vụ giai cấp ấy khủng hoảng rồi phá sản hoàn toàn. Những đạo nghĩa:
quân - thần, phu - phụ, phụ - tử, bằng - hữu, huynh - đệ, tóm lại là tam cương
ngũ thường của Nho giáo bị suy yếu.
Trong xã hội rộng lớn với bao biến động thăng trầm, bao bức xúc nội tại
ấy, Hoàng Lê nhất thống chí ra đời như một nhu cầu tất yếu của thời đại. Nó
phản ánh chân thực, sinh động, sâu sắc vận mệnh toàn xã hội, toàn đất nước
trong thời kỳ giông tố. Tác giả Hoàng Lê nhất thống chí ý thức rất rõ mình là
nhà văn không phải nhà sử học, họ không chỉ dùng thể tài của văn học để viết,
mà còn viết với một cảm hứng văn học thực sự, để sáng tác ra bộ tiểu thuyết
vừa có giá trị văn học vừa có giá trị lịch sử độc đáo.
1.2.3. Giá trị tác phẩm
Hoàng Lê nhất thống chí là cuốn tiểu thuyết đặc sắc của văn học Việt
Nam đi vào đề tài lịch sử đã vượt qua phạm trù văn học chức năng để trở thành
tác phẩm văn học đích thực.

16


Trước hết, Hoàng Lê nhất thống chí dựng nên bức tranh rộng lớn, phức
tạp, chân thực, sinh động của đất nước ta khoảng hơn 30 năm cuối thế kỉ XVIII

và mấy năm đầu thế kỷ XIX. Tác phẩm tạo ra được không khí lịch sử, đi sâu
vào bản chất lịch sử, nêu nên được quá trình suy vong không thể cứu vãn nổi
của tập đoàn phong kiến thống trị, sự lớn mạnh của phong trào Tây Sơn và cuộc
sống của nhân dân trong thời loạn.
Xã hội Việt Nam trong Hoàng Lê nhất thống chí là xã hội hỗn loạn, trật
tự phong kiến đảo điên. Chân dung giai cấp thống trị được khắc hoạ muôn hình
muôn vẻ. Những thần tượng tôn quý trở thành những bức biếm hoạ, xấu xa.
Quan lại dung tục bất tài, tranh quyền đoạt lợi. Tất cả là dấu hiệu báo trước sự
sụp đổ không gì cứu vãn nổi của chế độ phong kiến sau này.
Đối lập hình ảnh bi hài ấy là hình tượng sáng ngời của người anh hùng
áo vải và nghĩa quân Tây Sơn. Họ mang sức mạnh của thời đại để làm sứ mệnh
của lịch sử - quét sạch rác rưởi ứ đọng cản trở bước tiến của dân tộc, thống nhất
nước nhà.
Cuộc sống của nhân dân tuy không được tập trung miêu tả nhưng sự
khốn đốn và tai ương họ phải chịu cũng được thể hiện rõ nét. Có áp bức có đấu
tranh, họ trở thành mầm mống sức mạnh trong lòng xã hội.
Đằng sau bức tranh xã hội được phản ánh chân thực, Hoàng Lê nhất
thống chí còn thể hiện giá trị nhân văn sâu sắc. Đồng thời đó còn là biểu hiện
đẹp về tinh thần yêu nước và tự hào dân tộc của các tác giả dòng họ Ngô Thì.
Bên cạnh giá trị nội dung tư tưởng là thành công nghệ thuật của tác
phẩm. Với ngòi bút phóng khoáng điêu luyện, các tác giả đã kết hợp tài tình
chân lý nghệ thuật và chân lý lịch sử.
Xây dựng không gian nghệ thuật rộng lớn, tác giả có điều kiện tung
hoành, lựa chọn, thâu tóm các sự kiện nhân vật lịch sử vừa liên quan đến vận
mệnh dân tộc, vừa tiêu biểu cho cả một thời đại.

17


Đó là thành công trong nghệ thuật xây dựng thế giới nhân vật; những đặc

sắc của bút pháp thể hiện; giọng điệu nghệ thuật linh hoạt Đó là thành công
đặc sắc trong thời gian nghệ thuật của tác phẩm. Ngô gia đã đưa tiểu thuyết
chương hồi Việt Nam thoát dần lối tư duy trung đại, tiến gần đến lối tiểu thuyết
cận hiện đại.
Mặc dù còn có những hạn chế nhất định xong điều đó không làm mờ đi
ánh sáng rực rỡ bởi những thành tựu do tài năng nghệ thuật mà Ngô gia đã tạo
dựng được(1).

(1) Nguyễn Đăng Na. Đặc điểm Văn học Việt Nam trung đại, những vấn đề văn xuôi tự sự. Nxb Giáo dục,
H.2007. tr 90.

18


Chương 2

Nhân vật vua chúa
trong Hoàng Lê nhấ thống chí

2.1. Tìm hiểu chung về nhân vật
2.1.1. Khái niệm nhân vật
Nhân vật luôn được coi là yếu tố trung tâm của tác phẩm văn học, là nơi
để nhà văn thể hiện tư tưởng thẩm mĩ của mình. Tuy nhiên, nhân vật văn học
mang tính ước lệ, không phải bản dập như nó vốn có ở ngoài đời. Nhân vật
được xây dựng trên nhiều quan điểm, nhiều bình diện và nhiều cấp độ khác
nhau.
Qua tìm hiểu các tài liệu tham khảo, chúng tôi thấy một số định nghĩa cơ
bản về nhân vật được các nhà nghiên cứu đưa ra như sau:
Nhân vật văn học là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn
học.(1)

Nhân vật văn học là khái niệm dùng để chỉ hình tượng các cá thể con
người trong tác phẩm văn học - cái đã được nhà văn nhận thức, tái tạo, thể hiện
bằng các phương tiện riêng của nghệ thuật ngôn từ(2).
Nhân vật là yếu tố cơ bản nhất trong tác phẩm văn học, tiêu điểm để
bộc lộ chủ đề và đến lượt mình nó lại được các yếu tố có tính chất hình thức của
tác phẩm tập trung khắc hoạ. Nhân vật do đó là nơi tập trung giá trị tư tưởng
nghệ thuật của tác phẩm văn học(3).
Nhân vật văn học không chỉ là con người, những con người có tên hoặc
không tên được khắc họa sâu đậm hoặc thoáng qua trong tác phẩm, mà còn có
(1) Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi. Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb ĐHQG HN, 2000. Tr202.
(2) Trần Đình Sử. Lí luận văn học, tập 2. Nxb Đại học SP, 2006. Tr 73
(3) Đỗ Đức Hiểu, Nguyễn Huệ Chi, Phùng Văn Tửu. Từ điển văn học, tập 2. Nxb KH - XH. 1984, Tr 186

19


thể là sự vật hoặc loài vật khác, ít nhiều mang bóng dáng tính cách của con
người, được dùng như những phương thức khác nhau để biểu hiện con người.(1)
Có nhiều định nghĩa khác nhau về nhân vật, với các mặt ưu điểm riêng.
Nhưng nếu chỉ quan niệm nhân vật là con người trong tác phẩm thì chưa đủ.
Bởi nhân vật là yếu tố, đối tượng có sức khái quát lớn. Đối tượng có thể là con
người - Con người có tên cụ thể như: Tấm, Cám, Thuý Kiều, Kim Trọng, Chí
Phèo, A Phủ, Mị hoặc có thể là con người không tên như: thằng bán tơ (trong
Truyện Kiều của Nguyễn Du), chị vợ nhặt (trong Vợ nhặt của Kim Lân)
Cũng có khi là con vật, đồ vật trong truyện cổ tích, thậm chí là những hiện
tượng như thời gian trong truyện ngắn Shêkhôp, chiến tranh trong Chiến tranh
và hoà bình
Từ nhận định trên, tựu chung lại, chúng tôi hiểu, nhân vật là con người
(tồn tại ở nhiều dạng thức khác nhau) được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm
văn học, nhằm thể hiện tư tưởng chủ đề của tác phẩm, dụng ý nghệ thuật của

nhà văn.
2.1.2. Vai trò của nhân vật trong tác phẩm tự sự
Trong tác phẩm văn học, đặc biệt là trong tiểu thuyết, nhân vật giữ vai
trò quan trọng. Nó là mắt xích cơ bản xâu chuỗi, kết dính các biến cố, sự kiện
và là công cụ để nhà văn triển khai tư tưởng chủ đề. Khi nhân vật xuất hiện,
hiện thực cuộc sống không còn tồn tại như một khái niệm khô khan, trừu tượng
mà trở nên cụ thể, rõ ràng để người đọc tưởng tượng, khám phá và suy ngẫm.
Ta có thể khái quát ba vai trò chính của nhân vật trong tác phẩm như sau:
Nhân vật là phương tiện để nhà văn khái quát hiện thực.
Nhân vật là phương tiện cốt yếu để thực hiện tư tưởng của tác phẩm.
Đặc biệt, nhân vật là phương tiện có tính thứ nhất, quyết định hình thức
của tác phẩm. Việc lựa chọn chi tiết, ngôn ngữ, kết cấu, các biện pháp nghệ
thuật thể hiện đều liên quan đến nhân vật.
(1) Hà Minh Đức. Lý luận văn học, Nxb Giáo dục. H, 2000, Tr 129.

20


2.1.3. Phân loại nhân vật
Có nhiều cách phân loại nhân vật khác nhau. Có thể phân loại dựa vào
tính cách nhân vật và lý tưởng xã hội thẩm mỹ của nhà văn; có thể dựa vào vai
trò của nhân vật trong tác phẩm; cũng có thể dựa vào thể loại văn học theo cách
chia của Aritxtôt
ở đây, chúng tôi xem xét cách phân loại theo tiêu chí dựa vào vị trí và
vai trò của nhân vật đối với nội dung và hình thức của tác phẩm. Theo tiêu chí
này, xưa nay, giới nghiên cứu chia nhân vật làm ba loại: nhân vật chính, nhân
vật trung tâm, nhân vật phụ.
Nhân vật chính là nhân vật giữ vai trò then chốt trong việc tổ chức và
triển khai tác phẩm. Loại nhân vật này xuất hiện trong các tình huống và xung
đột. Số lượng nhiều hay ít tuỳ thuộc vào ý đồ sáng tạo của nghệ sỹ.

Nhân vật trung tâm cũng đồng thời là nhân vật chính, quyết định phần
lớn tới việc bộc lộ chủ đề và tư tưởng của tác phẩm. Nhân vật này không chỉ
tham gia vào các tình tiết xung đột, mà còn đóng vai trò tổ chức kết nối những
xung đột nhỏ thành xung đột lớn.
Nhân vật phụ là nhân vật đóng vai trò thứ yếu, có thể xuất hiện ít hoặc
thoáng qua trong tác phẩm. Nhân vật phụ vừa có ý nghĩa làm rõ tính cách, số
phận nhân vật chính vừa có ý nghĩa tương đối độc lập.
2.2. Nhận xét chung về nhân vật vua chúa trong Hoàng lê nhất thống
chí
Hoàng Lê nhất thống chí giống như một cuốn phim tài liệu lịch sử đồ
sộ, đã ghi chép một cách trung thành và sâu sắc những biến cố có ý nghĩa của
thời đại

(1)

. Dõi theo tác phẩm chúng ta gặp một thế giới những con người có

thực đi lại, nói năng, khóc cười, thắng bại như họ đã và đang tồn tại. Thế giới
đó là hệ thống 400 nhân vật, đại diện khá đầy đủ cho các tập đoàn người, các

(1) Nguyễn Lộc. Văn học Việt Nam (nửa cuối thế kỷ XVIII hết thế kỷ XIX). NXB Giáo dục 2004, tr 250

21


xu thế chính trị, các tầng lớp xã hội. ở đó già có - trẻ có, trai có - gái có, thành
trị có - nông thôn có, Việt Nam có - Trung Hoa có, Triều đình có - dân gian có,
văn quan có - võ tướng có, hào hoa phong nhã có - dung tục bỉ ổi có, quân tử có
- tiểu nhân có, anh hùng cái thế có - luồn cúi đê hèn có(1). Tất cả hợp thành
hạt nhân cơ bản cấu thành lên bộ tiểu thuyết lịch sử theo lối chương hồi - một

kiệt tác trong nền văn xuôi chữ Hán Việt Nam.
Trong cấu trúc các nhân vật, hệ thống các nhân vật vua chúa được xem là
tiêu điểm để Ngô gia thể hiện sâu sắc nội dung, tư tưởng thẩm mỹ của mình.
Tuy xuất hiện với số lượng khiêm tốn so với thế giới nhân vật trong tác phẩm
(13/400), nhưng lại là con số đáng kể trong một giai đoạn giông tố của dân tộc.
Hệ thống nhân vật đó giữ vai trò quan trọng trong việc tổ chức và triển khai tác
phẩm. Họ là các nhân vật chính, các yếu nhân gần như quyết định tới số phận
lịch sử.
Trong số 13 nhân vật xuất hiện, có những nhân vật được tác giả khắc họa
sắc nét để biểu đạt một tư tưởng, chủ đề chính của tác phẩm. Đó là chúa Trịnh
và vua Lê, người anh hùng áo vải Nguyễn Huệ. Nguyễn ánh tuy xuất hiện
trong phần cuối tác phẩm, nhưng giữ vai trò kết thúc một thời kỳ lịch sử, với sự
thống nhất đất nước Nam Bắc một nhà. Ngoài ra, các nhân vật khác như chúa
Nguyễn Phúc Thuần, vua Tây Sơn (Nguyễn Nhạc, Quang Thiệu, Quang Toản),
vua Thanh dù không xuất hiện nhiều, nhưng góp phần bổ sung hoàn thiện diện
mạo vua chúa, làm sáng tỏ thêm giá trị tư tưởng chung của tác phẩm.
Như vậy, xét từ vị trí, vai trò của từng nhân vật, khi khảo sát, chúng tôi tìm
hiểu tập trung vào các nhân vật sau: nhân vật vua Lê, chúa Trịnh để lý giải cho
sự sụp đổ của các tập đoàn phong kiến như một tất yếu lịch sử; các nhân vật
triều Tây Sơn, với hình tượng trung tâm là người anh hùng áo vải Nguyễn Huệ Quang Trung, để thấy sức mạnh kết tinh cộng đồng và sứ mệnh lịch sử lớn lao

(1) Nguyễn Đăng Na. Sđd, tr 95

22


(cách mạng dân chủ, dân tộc); vua Nguyễn (Nguyễn ánh) để nhìn nhận đúng
vai trò thống nhất thiên hạ, kết thúc gần một phần tư thế kỷ cát cứ phân tranh.
2.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật vua chúa trong Hoàng Lê nhất
thống chí

Nguyễn Đăng Na đã khẳng định nhân vật là một trong hai hạt nhân cơ
bản cấu thành loại hình tự sự. Không có nhân vật thì chẳng có gì mà kể, cũng
nghĩa là không có cốt truyện(1). Như vậy, sự thành công trong nghệ thuật xây
dựng nhân vật là yếu tố đầu tiên dẫn đến thành công chung trong một tác phẩm.
Hoàng Lê nhất thống chí là một bộ tiểu thuyết độc đáo cả về hai mặt văn
học và sử học. Khi độc giả đón nhận tác phẩm từ góc độ văn chương nghệ
thuật, thì điều đặc sắc của Hoàng Lê nhất thống chí là ở sự mô tả những nhân
vật, những tính cách con người(2) đa dạng, sinh động và sắc nét. Trong thế giới
gần 400 nhân vật, tác giả khắc họa nổi bật hình tượng đế vương và các chúa tể
thiên hạ. ở đây, người đọc không chỉ bắt gặp họ như những danh nhân lịch sử,
mà còn bắt gặp những con người bằng xương bằng thịt, có đời sống nội tâm
phức tạp và có số phận cụ thể trong tổng hoà các mối quan hệ xã hội(3). ở các
mức độ nào đó, họ được các nghệ sĩ xây dựng đạt tính điển hình, điển hình cho
một giai cấp trong một thời đại nhất định. Để có được thành công này, Ngô gia
đã sử dụng tài tình các yếu tố nghệ thuật cần thiết. Họ đặt nhân vật của mình
vào các hoàn cảnh và tình huống giàu kịch tính để nhân vật tự bộc lộ tính cách,
số phận. Đồng thời, không để cho những tính cách ấy cứng nhắc, chết yểu, nhà
văn đã kết hợp linh hoạt các biện pháp nghệ thuật khắc hoạ khiến nhân vật hiện
lên sinh động và thật hơn con người thật ở ngoài đời.
2.3.1.Nghệ thuật kết cấu
Trong tác phẩm văn học, kết cấu là sự tạo thành và liên kết các bộ phận
trong bố cục của tác phẩm, là sự tổ chức sắp xếp các yếu tố, các chất liệu tạo
(1) Nguyễn Đăng Na. Sđd, tr 95
(2) Đỗ Đức Dục. Tính cách điển hình trong Hoàng Lê nhất thống chí, Tạp chí văn học số 9.1986
(3) Kiều Thu Hoạch. Hoàng Lê nhất thống chí, lời giới thiệu. Nxb Kim Đồng 2006, Tr 11

23


thành nội dung của tác phẩm trên cơ sở đời sống khách quan và theo một chiều

hướng tư tưởng nhất định(1). Nghệ thuật xây dựng kết cấu nhân vật có nghĩa là
nhà văn lấy nhân vật làm trung tâm với việc sắp xếp hệ thống nhân vật đó như
thế nào; quan hệ giữa chúng ra sao; chúng được đặt trong hoàn cảnh môi trường
và tình huống cụ thể nào để tự bộc lộ tính cách và số phận?.
Trong Hoàng Lê nhất thống chí, nhân vật vua chúa được xây dựng thông
qua nghệ thuật kết cấu.
2.3.1.1. Mối quan hệ giữa nhân vật với hoàn cảnh
Đây là một trong những biện pháp khắc hoạ nhân vật quan trọng của tiểu
thuyết. Bởi con người tất yếu xuất phát từ một môi trường xã hội nhất định
(Lê Nin). Trong môi trường ấy, con người nhận thức được bản chất cốt yếu của
cuộc sống và biểu hiện mối quan hệ biện chứng qua lại với hoàn cảnh.
Trong Hoàng Lê nhất thống chí, các tác giả đặt nhân vật của mình vào
môi trường xã hội rộng lớn. đó là xã hội thời kỳ khủng hoảng trầm trọng, toàn
diện của chế độ phong kiến Việt Nam. Cương thường đạo lí hầu như bị đảo lộn,
bị lay chuyển đến tận gốc. Trong hoàn cảnh hỗn loạn đó tất yếu bộc lộ nhiều
tính cách số phận khác nhau: kẻ luồn cúi, đê hèn, vô tích sự có; anh hùng cái
thế có; tội nhân lịch sử có; vĩ nhân có; kẻ tham vọng, ích kỷ, lộng quyền có;
người cương trực, trí dũng, cơ mưu có; cái bi có; cái hùng có Nhiều tính cách
và số phận nhân vật được xây dựng đạt tới mức điển hình, điển hình trong hoàn
cảnh điển hình.
Các bậc đế vương và chúa tể thiên hạ Bắc Hà là những nhân vật đầu tiên
xuất hiện trong vòng quay định mệnh ấy. Tính cách và số phận của họ bộc lộ rõ
nét, sinh động, uyển chuyển do họ có hoàn cảnh phải tranh giành quyền bá
chủ.
Trịnh Sâm từ tài năng của bậc Thánh chúa đã dần sinh ra bụng kiêu căng
xa xỉ mặc ý vui chơi thoả thích: khi hoàn cảnh đất nước thay đổi, bốn
(1) Hà Minh Đức (Chủ biên). Lý luận văn hoc. Nxb Giáo dục 1993, Tr 119

24



phương yên ổn, kho đụn đầy đủ,(1) thiên hạ thái bình, chúa lao vào ăn chơi
hưởng lạc, đam mê sắc dục đến mù quáng, đánh mất đi sự tỉnh táo và uy quyền
để điều hành chính sự. Tính cách, đạo đức và số phận Trịnh Sâm thay đổi khi
chúa sủng ái Đặng Thị Huệ. Sâm để ả lộng quyền, coi thường phép nước. Chính
những việc làm, sự suy thoái đạo đức, lối sống của chúa có tác động mạnh mẽ
trở lại làm lịch sử thay đổi. Trong phủ chúa, nội bộ lục đục, các phe phái hình
thành tranh quyền đoạt lợi. Xã hội không còn yên ổn thái bình, nuôi mầm đại
loạn. Như vậy, khi xây dựng hình tượng nhân vật Trịnh Sâm, tác giả đã đặt
nhân vật này vào mối quan hệ đa chiều với hoàn cảnh. Trong mối quan hệ đó,
tính cách, lối sống, số phận và vai trò của Trịnh Sâm được biểu hiện rõ nét, vừa
là kết quả của hoàn cảnh này, vừa là nguyên nhân dẫn đến hoàn cảnh xã hội
khác.
Sau khi Trịnh Sâm qua đời, hai số phận Trịnh Cán và Trịnh Tông bị cuốn
vào vòng xoáy chính trị đảo điên. Trong thời điểm đất nước hỗn loạn, các phe
phái chém giết nhau giành quyền bá chủ, hai nhân vật được ngòi bút Ngô gia
khắc hoạ sắc nét, gây nhiều ấn tượng: Trịnh Cán trở thành nạn nhân đáng
thương của hoàn cảnh với số phận bi thảm, Trịnh Tông trở thành con rối trong
tay kiêu binh với số phận bi hài. Đặc biệt là Trịnh Tông. Trong hoàn cảnh dở
khóc dở cười trên ngôi chúa, Tông không quyền lực trong tay, không được coi
trọng, nhưng vẫn cố bám trụ. Điều đó xuất phát từ tham vọng bá vương của
người bất tài, ích kỉ. Mọi hành động việc làm của Tông chỉ là chạy theo sau
hoàn cảnh. Hoàn cảnh đẩy tới đâu, số phận biết tới đó. Làm chúa Tông không
kiểm soát được thế kiêu binh phải chấp nhận cho chúng hoành hành. Khi Tây
Sơn ra Bắc phò Lê chúa bỏ chạy sợ hãi, rồi kết thúc số phận bằng cái chết bi
thảm trong tay kẻ loạn thần. Không cần bình phẩm và giới thiệu rõ từng khía
cạnh tính cách số phận vị chúa này, tác giả chỉ đặt Trịnh Tông vào hoàn cảnh

(1) Hồi thứ nhất, Tr 14


25