1
CON NGI
NG LC VÀ MC TIÊU CA PHÁT TRIN


GS.Tng Lai
I. CON NGI

1. Con ngi là ai

a.  gii đáp câu hi muôn thu y, đã có không ít cách tr li. Song cho
đn nay, t duy ca loài ngi vn cha ngng tìm tòi vì ngi ta cha tha mãn
vi bt c cách gii đáp nàp. Phi chng vì th, đã tng có nhà th, bng th,đa ra
ý tng rng, đt ra mt cách hi khác vi câu hi muôn thu đó có th làm sáng
lên con đng ngi. Hi và tr li “ta vì ai” thay cho câu hi “ta là ai” thì “ngn
gió siêu hình” thi tt mi ngn nn s bin thành “vn triu chi xanh” tràn đy
sc sng, S huyn hoc ca hình tng th đã làm m đi cách ln tránh câu tr li.
Câu hi vn còn nguyên đó. Chuyn vì ai không th thay th cho câu tr li ta là ai.
Con ngi là gì, con ngi t đâu đn, và ri con ngi s đi đn nhng chân tri
nào? T duy khoa hc không th ln tránh khái nim.

b.Trc tiên, không h có con ngi tru tng. Con ngi bao gi cng là
“con ngi này” theo cách din đt rt hàm súc ca Hegel. Còn vi C.Mác, con
ngi phi đc xem xét trong tính lch s c th. Mun tìm hiu bn cht con
ngi thì phi dõi theo toàn b tin trình phát trin ca nó trong lch s hình thành
và phát trin Phi lý gii vn đ con ngi cn c vào đi sng hin thc ca nó,
trong đó rt quan trng là cung cách làm n hng ngày, là vic sn xut ra ca ci
vt cht, ch không th theo nhng suy nghim m h.

c. Aristote cho rng “con ngi là đng vt xã hi”, nhng phi đn cui

th k XIX, Ch. Darwin mi ch ra đc con ngi là khâu cui cùng ca chui tin
hóa vt cht trên hành tinh Trái đt. Ph ngghen da vào thành tu khoa hc th k
XIX đ đa ra quan đim “lao đng là nguyên nhân chuyn hóa cui cùng đ
vn thành ngi”. Adam Smith đa ra lun đim “lao đng là ngun gc duy
nht ca mi ca ci”, da vào lun đim đó, Franklin đa ra đnh ngha “con
ngi là mt thc th bit ch to công c” .Vi vic đa lao đng vào trong tìm
hiu bn cht ngi, t Hegel tr đi, trit hc đã vn dng nhng thành tu ca kinh
t chính tr hc đ c gng tr li câu hi v con ngi bng lun đim tuyt vi ca
Hegel “con ngi là thc th t sinh thành nên chính mình”
C.Mác đã tng cho rng s v đi ca George Wilhem Friedrich Hegel là đã
“coi s t sn sinh ca con ngi nh mt quá trình”. Ch rõ ra đc nh vy vì
Hegel đã bit “ nm ly bn cht ca lao đng” và lý gii con ngi hin thc nh
là “kt qu lao đng ca bn thân con ngi” .  tránh nhng suy đoán m h,
C.Mác đã lu ý, khi nói đn lao đng thì phi “gi đnh lao đng di hình thc
mà ch riêng con ngi mi có mà thôi” 1. ó là vic s dng và ch to công c
(t liu lao đng) mà C.Mác xác đnh đó chính là “thc đo s phát trin sc lao

2
đng ca con ngi” 2, đng thi cng là đc trng tiêu biu cho mt thi đi. Mà
chính vì vy, cng là đc trng cho mt trình đ t duy.

d. Con ngi trc tip là mt thc th t nhiên, nhng bng hot đng thc
tin, con ngi tr thành chính mình. Thut ng “trc tip”cn hiu  bình din trit
hc ch không theo ngha thông thng. Là sn phm ca t nhiên và xã hi, con
ngi va thích ng vi t nhiên và xã hi va ci to chúng. Quá trình con ngi
thích ng và ci to t nhiên và xã hi cng là quá trình con ngi hoàn thin bn
thân mình. T nhiên-xã hi-con ngi, đy là th hoàn chnh hp thành th gii
ca con ngi. Trong th hoàn chnh y, con ngi là trung tâm và là lý do tn ti
ca th hoàn chnh y. S thng nht gia con ngi vi t nhiên là nh hot đng
thc tin ca con ngi, mà h qu ca nó là con ngi tìm cách thích ng và ci

to t nhiên. T nhiên không còn là trc quan na mà là thành tu lý lun ca thc
tin ca con ngi vi t cách là mt thc th xã hi.

e. Ly phm trù thc tin thay cho phm trù tha hóa [ca Hegel], C.Mác
đã xác đnh nn tng lý lun đ sau này V.Lênin khng đnh “quan đim v đi
sng,v thc tin phi là quan đim th nht và c bn v nhn thc”3 .
Quan đim thc tin đã vch ra phng pháp ci to hin thc “nu hoàn
cnh nh hng đn con ngi thì phi làm cho hoàn cnh tr nên hoàn cnh
có tính ngi”. Bi vì, “con ngi to ra hoàn cnh đn mc nào thì hoàn cnh
cng to ra con ngi đn mc y ” 4. Phng pháp có mt ý ngha ht sc ln
trong hot đng thc tin. Bi l , theo Hegel, “tòan b trit hc nói chung, đu
đc thâu tóm thành phng pháp”.
S phù hp gia thay đi hoàn cnh vi hot đng ca con ngi cng tc
là vi s t bin đi ca con ngi, không gì khác, chính là thc tin, tc là quá
trình con ngi s dng các phng tin, công c vt cht, sc mnh vt cht và
tinh thn ca mình tác đng vào t nhiên và xã hi phù hôp vi nhu cu tn ti và
phát trin ca chính mình. Quá trình làm cho hoàn cnh tr nên hoàn cnh có tính
ngi cng chính là quá trình con ngi t hoàn thin bn thân mình. Phm trù
ngi đánh du mt ct mc quyt đnh trong tin trình t duy ca con ngi, ca
lch s ngi.

2. Cá nhân.
a. Lch s toàn th gii, nói theo C.Mác, là s sáng to con ngi thông qua
lao đng ca con ngi.  bui ban đu ca lch s, con ngi cha có ý thc v
tính cá th. Con ngi ch xut hin nh là cá nhân sau mt quá trình lch s nht
đnh. Chính vì th, có th nói lch s loài ngi là mt quá trình ngi, do con
ngi to ra. Cho nên, lch s là nht nguyên. Nhng nht nguyên không theo ý
ngha ca qyt đnh lun máy móc, mà là mt tin trình phc tp vi nhng bc
thng trm cha đng nhiu bí n phi liên tc khám phá. Hành trình khám phá y
cng là hành trình con ngi t khám phá chính mình, điu mà Xôcrat dòi hi “Con

ngi, hãy t nhn thc chính mình”. Trong hành trình y, mi bc tin lên đu
phi tr giá đt. ó là cái giá ca cuc đu tranh gia tt và xu, gia thin và ác,
gia chính và tà, ánh sáng xua dn bóng ti.


3
b.  thi nguyên thy, con ngi sng da vào t nhiên và khip s sc
mnh t nhiên T vic th cúng “vt linh” (totem, ting Anh ) đn nhng nghi l
“ma thut” (magic), con ngi dn tin lên khi vic th cúng “vt linh” nhng ch
cho vic th cúng “thn thánh”, tc là sc mnh t nhiên đc “ngi hóa”, du
thi gian đu con ngi cha ý thc đc nh th. Có th xem đy là khâu trung
gian chuyn tip con ngi và thn thánh, mà thn thánh đc con ngi to dng
theo hình nh ca chính mình, theo đó, con ngi tng bc, tng bc thc hin
s t khng đnh chính mình.
Trên ý ngha y, “cá nhân” manh nha xut hin t ngay trong lòng xã hi c
đi ch không phi đi đn s ra đi ca ch ngha t bn mi có cá nhân. Nhng
yu t nhân vn đc ny n trong xã hi c đi. Sc mnh t nhiên đc “ngi
hóa” trong “thn thánh ca con ngi, do con ngi to dng nên”, đ ri “thn
thánh” đc thay bng “thng đ toàn trí, toàn nng” vi s hình thành t duy
tôn giáo.
Phân tích k li s thy, “thng đ toàn trí, toàn nng” cng ch là biu
tng “ngi hóa” khát vng ca con ngi ch không gì khác. y là cách con
ngi đc “thng đ hóa” nh đã tng đc “thn thánh hóa”. Con ngi to ra
“thng đ”ca mình đ có ch da tinh thn nhm đng đu vi t nhiên. Vì có
“thng đ” ca mình làm ch da, con ngi không còn quá s hãi trc t nhiên
khip đm và k bí. Con ngi ch còn khut phc trc “thng đ” ca mình. Bi
l, t nhiên cng b thng đ toàn trí toàn nng khut phc và chi phi. Cng t
cách lý gii y mà ngi ta cho rng, tôn giáo nguyên thy là mt phng cách đ
con ngi t khng đnh mình.
Th nhng, khi tr thành mt “th ch xã hi” vi s liên kt gia “thn

quyn” và “th quyn” to nên công c kép ca tng lp thng tr, thì tôn giáo li tr
thành mt sc mnh nô dch con ngi, đy ti s tha hóa ca con ngi. Bng s
tha hóa y, con ngi tìm thy  “tôn giáo là ting th dài ca chúng sinh b áp
bc”, t ch là s khng đnh ca con ngi vi tôn giáo nguyên thy, đã bin
thành s t ph đnh con ngi khi tôn giáo là sn phm ca s câu kt gia “th
quyn” vi “thn quyn”. Càng t ph đnh mình, càng t hin mình cho h o li
càng thy mình đc “cu ri” trong “cái bin kh mà tôn giáo là vòng hào quang
thn thánh”5 nh C.Mác đã tng phân tích . Chng nào con ngi vn còn b giày
vò bi nhng ni đau trn th v th cht và tinh thn, nht là ni đau tinh thn,
chng y con ngi vn cn đn “vòng hào quang thn thánh” y. Cng chính vì
th, tôn trng con ngi, phi tôn trng nim tin y ca con ngi khi mà cái “bin
kh” vn còn tràn ngp đi sng con ngi. “Nhân dân [ch có th] t b mt tình
cnh đang cn có o tng” nh C.Mác đòi hi khi mà cái “bin kh” y b thu hp
li ri mt đi vi sc mnh vt cht và tinh thn hin thc đc to ra đ sc làm
vic y.
Khi sc mnh hin thc y cha có, nu nhân danh lý tng gii phóng con
ngi mà li chà đp lên đi sng tâm linh ca con ngi chính là phn li ch
ngha nhân vn. Tôn giáo, và rng hn th, tín ngng là mt hin tng ngi,
mt biu th nhân bn, mt thc t xã hi rng ln và sâu xa, kt tinh chng nhng
tâm linh và tình cm, mà c nhn thc lý trí ca rt nhiu ngi. Tín nngng hoc
không tín ngng là mt quyn c bn ca con ngi, cn đc th ch hóa và thc
s tôn trng

4
Tôn giáo là mt sc mnh xây dng và mt đng lc tích cc ca cá nhân và
cng đng. o đc và chính sách khoan dung dung tôn giáo là mt nhân t quan
trng to nên s đng thun và c kt xã hi. “Ch ngha tôn giáo” cc đoan, bit
phái, cc quyn cùng vi s k th và xung đt tôn giáo là nhng nguyên nhân gây
mt n đnh, góp phn làm ny sinh ra nn khng b, phá hoi rt nghiêm trng. ó
là mt ni đau ca con ngi, ca loài ngi trên nhiu vùng rng ln ca các châu

lc ca hành tinh Trái đt này, “ngôi làng toàn cu” ngày càng tr nên gn gi và
nh bé.
Chính  đây càng phi thy cho sâu truyn thng khoan dung tôn giáo trong
đi sng tinh thn ca dân tc là mt đim ta cc ký quý báu. Tuy có lúc, có ni
cng đã tng ny sinh s k th tôn giáo và tín ngng xut phát t nhng nhn
thc sai lm ca ngi cm quyn và nhng ngi li dng tôn giáo đ thc hin
nhng ý đ khác, gây nên nhng hu qu tai hi, nhng nh truyn thng khoan
dung tôn giáo vn đã n sâu trong tâm thc ca dân tc mà hn ch đc nhng tai
hi đó.

c. Là sn phm ca lch s, con ngi đng thi cng là ch th sáng to
lch s. Mà lch s là s kt ni nhng giai đon trong s phát trin vô cùng tn ca
xã hi loài ngi đi t thp đn cao. Mi giai đon đu là tt yu, có lý do tn ti
trong thi đi vi nhng điu kin mà nó ra đi.  ri, trc nhng điu kin mi
cao hn, ny sinh và phát trin trong lòng nó, nó s mt lý do tn ti, buc phi
nhng ch cho giai đon mi cao hn.
Cái ci xay quay bng tay đa li xã hi có lãnh chúa, cái ci xay chy bng
hi nc đa li xã hi có nhà t bn công nghip. ng lc tin hóa ca lch s
nm trong con ngi, trong mi hot đng ca con ngi mà xét đn cùng, quyt
đnh nht là hot đng sn xut. Nn sn xut xã hi luôn luôn là là cái sân khu
ln, cái đa bàn u tiên, trên đó din ra mi quan h ca con ngi vi thiên nhiên,
quan h gia con ngi vi con ngi, tc là quan h xã hi. Chính nhng ngi
thit lp nên nhng quan h xã hi phù hp vi nng lc sn xut vt cht ca h
cng là nhng ngi thit lp nên nhng nguyên lý phù hp vi nhng quan h xã
hi y.
T th k XVI, ch ngha t bn ra đi, con ngi thoát ra khi đêm trng
trung c. ó là mt ct mc v đi trên hành trình con ngi đi tìm s gii phóng
chính mình khi nhng th lc đen ti. Khi đu t nc Ý, quê hng ca thi đi
phc hng, t cui th k XIV vi vic “tr v vi con ngi”. Tr v vi con
ngi nào? Tr v vi nhng yu t nhân vn ch ngha ca thi c đi đã tng b

đy lùi vào bóng đêm trung c, đ to ra bc nhy vt ln ca con ngi vi thi
đi phc hng . ó là thi đi cách mng v th gii quan ca con ngi, chính là
bc chun b cho cuc cách mng t sn Anh 1648  th k XVII, tuy không bo
lc và d di nh cách mng t sn  Pháp 1789 th k XVIII nhng đã làm bin
đi sâu xa xã hi nc Anh c v chính tr, kinh t , vn hóa, thúc đy cuc cách
mng công nghip, thúc đy t duy và thc tin dân ch .
T ch là “thân phn ti li và thp hèn” khi ngun t “ti t tông”, con
ngi kiêu hãnh đc làm ngi vi s xut hin nhng “con ngi khng l”: “ó
là mt cuc đo ln tin b ln nht mà t xa ti nay, loài ngi đã tri qua; đó là
mt thi đi cn có nhng ngi khng l và đã sinh ra nhng con ngi khng l :

5
khng l v nng lc suy ngh, v nhit tình và tính cách, khng l v mt có lm
tài, lm ngh và v mt hc thc sâu rng. Nhng ngi đã đt c s cho nn thng
tr hin đi ca giai cp t sn có th đc coi, bt c là nhng ngi nh th nào
nhng quyt không phi là nhng ngi có tính hn ch t sn” nh Ph.
ngghen đã tng phân tích rt đúng. 6
ây là đim ta cn thit đ hóa gii nhng cc đoan, máy móc và thô thin
trong cách gii thích v giai cp tính và nhân tính.
Cùng vi s ra đi ca ch ngha t bn, nguyên lý ch ngha cá nhân thay
th cho nguyên lý quyn uy ca thi trung c đã tng đè nng trên thân phn con
ngi, đa s t khng đnh ca cá nhân con ngi bc vào mt giai đon mi
mà khó có mt giai đon nào trong lch s có th so sánh ni. Mãi cho đn gn nm
th k sau, vi th k XXI, vn đ gii phóng cá nhân mi đc đt ra mt cách
quyt lit và mnh m do nhng tin đ mi đc to ra.
Cá nhân, s t khng đnh có quy mô ngày càng rng ln, đn mc bao
trùm toàn th gii, mt “th gii ni mng toàn cu”, trong đó mi cá nhân đi din
vi c th gii và c th gii đi din vi mi cá nhân. iu y không h làm gim
bt đi ý ngha ca bc khi đu nói trên trong hành trình ca con ngi đi tìm s
gii phóng cho mình.


d. Ch ngha t bn “đã to ra nhng lc lng sn xut nhiu hn và đ s
hn lc lng sn xut ca tt c các ch đ trc kia gp li”. Và qu tht, “có
th k nào trc đây li ng đc rng có nhng lc lng sn xut nh th vn
tim tàng trong lao đng xã hi” 7 ,C.Mác là ngi đã đánh giá rt cao vai trò ca
ch ngha t bn trong lch s. Nhng chính ông li đã đt mt ming st nung đ
vào gia b mt ca ch ngha t bn, hn sâu mt du n không sao ty sch đc,
do nhng nghch lý mà ch ngha t bn gây ra cho loài ngi.
Ca ci vt cht đy p do xã hi t bn sn sinh ra vn không sao bù đp
đc cho ni kh ca thân phn con ngi trong xã hi, đc bit là lp ngi đông
đo nm di đáy ca hình tháp, đc m rng ra cho thân phn nhng con ngi 
các nc chm phát trin ti châu Á, châu Phi, châu M La-tinh. Cho dù có mt s
tht không th chi cãi là đi sng ca ngi nghèo nhiu ni đã đc ci thin
phn nào t s tng lên ca sn phm xã hi mà h góp phn to ra ngày càng nhiu
hn.
Song điu y không sao lp đc cái h sâu ngn cách ngày càng rng ra
gia mt thiu s ngi nm trong tay ngun ca ci to ln ca xã hi vi đi đa s
ngi nghèo kh bng lao đng ca mình đã góp phn to ra ngun ca ci y. Cái
h ngn cách gia các nc giàu và các nc nghèo, gia đô th và nông thôn, gia
các vùng lãnh th vn ngày càng doãng ra. Trong vòng 100 nm, mc tiêu dùng ca
loài ngi nói chung đã tng 16 ln, trong đó, 20% s ngi giàu nht đã tiêu dùng
86%, còn 20% s ngi nghèo nht ch đc có 1,3% trong tng tiêu dùng ca th
gii. Mc tiêu dùng ca ngi dân châu Phi gim 20% so vi 25 nm trc đây.
Nc M có thu nhp bình quân đu ngi cao nht th gii, li là nc có t l
ngi nghèo ln nht trong các nc t bn.
S bt công ghê gm do phân hóa giàu nghèo ngày càng tng gia các loi
quc gia và các hng ngi là vt nh do ch ngha t bn to nên, cng là ni ti
nhc ca con ngi.

6

Cùng vi s tng lên nhanh chóng ngun ca ci vt cht, sc tàn phá môi
trng sng trên hành tinh ngày càng cht hp này cng tng lên theo cp s nhân
Cùng vi s tàn phá môi trng, sinh thái , nhng t nn xã hi có tính toàn cu
ngày càng nhc nhi, mà vic khc phc đã vt quá kh nng ca tng quc gia.

e. Nhng thành tu k diu ca cuc cách mng khoa hc và công ngh đã
ghi nhn nhng ct mc quan trng trên hành trình con ngi tìm đng gii phóng
cho mình. c bit là trong hn ba thp k cui th k XX bc sang th k XXI,
nhng tri thc mà loài ngi có đc đã nhiu hn toàn b nhng tri thc tích ly
trong lch s ca hn 4 triu nm t khi có con ngi trên trái đt. Nhng thành tu
y đã khin cho khoa hc và công ngh không nhng tr thành mt lc lng sn
xut trc tip mà còn thâm nhp vào mi dng hot đng ca con ngi, tr thành
sc mnh bên trong ca mi nhân t tin b, nhân lên gp bi kh nng tim n ca
con ngi. Chính nhng thành tu y đã là nhân t quyt đnh giúp ch ngha t
bn t điu chnh đ có th tn ti và phát trin trc áp lc đu tranh ca giai cp
công nhân và qun chúng lao đng trong xã hi t bn và phong trào gii phóng dân
tc.
Mc du nhng thành qu ca cuc cách mng khoa hc và công ngh đc
phân phi rt bt công và loài ngi ch mi vn dng đc ch mt phn không ln
thành qu đó, song nh Nobert Wiener , vn đc xem là cha đ ca ngành điu
khin hc, đã nhn đnh : “chúng ta đang làm bin đi môi trng ca ta đn tn
gc r đn mc ri ta phi bin đi chính mình mi tn ti đc trong môi
trng đó”. Môi trng đó cha đy nhng yu t bin đng, không n đnh và
không tiên đoán đc. Con ngi phi thng xuyên đánh giá và kim đnh li tri
thc c, gii pháp c đ có nhng tri thc mi, gii pháp mi cho tình hình đã thay
đi, đó là mt đòi hi sng còn.
Th k XXI, th k ca s khai thác nhng tim nng cc ln ca b não
đang m ra mt chân tri mi cho con ngi.

f. Bi kch mà con ngi phi gánh chu chính là trên hành trình gii phóng

cho mình, nhng cái mà con ngi giành đc tuy vô cùng to ln song vn còn
cách quá xa khát vng ca h. Chính vì th, mà đã ny sinh ra không ít nhng nôn
nóng mun “đt cháy giai đon” nhm đy nhanh hn các bc đi đn mc tiêu. Và
h ly ca s nôn nóng duy ý chí mang nng tính cht không tng y là cái giá đt
phi tr ca bit bao tâm huyt và không thiu nhng hy sinh ln lao.
Bi kch càng thm thía hn khi vi nhng trái tim càng đp mãnh lit, cái
đu càng ln nhng suy t, thì cái giá loài ngi phi tr cho nhng nôn nóng ch
quan y li càng ln. ó chính là khúc bi tráng ca con ngi trên hành trình tìm
đng gii phóng cho chính mình. Hành trình y tng vang di nhng “hùng ca”
song cng đy ry nhng “ai ca”. Nhng đó li chính là s tin hóa ca lch s.
Và đó cng là bin chng ca lch s. Trong quá trình tin hóa y, nhng
gìá tr do con ngi to ra s đc bo tn và phát trin. ó chính là vn hóa. Vn
hóa chính là ngn la thiêng chiu sáng hành trình ca con ngi đi tìm nhng chân
tri mi trong s phát trin vô cùng tn ca lch s ngi. ó cng chính là quá
trình t phát trin ca con ngi.


7















Con ngi trong nhn thc ca trit hc và khoa hc hin đi có th vn
tt trong 10 đim sau đây:
* Tác gi ca lch s, đng lc mnh nht ca phát trin
* Sn phm ca chính mình
* S hu c bn nht.
* Vn (t bn) ln nht
* Tài nguyên tái to có tim nng vô tn
* Công ngh cao nht
* S thng nht cht sinh vt và cht xã hi
* S tng hp ý thc, tim thc và vô thc, hu lý và ngoi lý
* S hài hòa nhân cách xã hi và bn sc cá nhân, trí tu sáng
to, tình cm cao c và tâm hn t do
* Mc tiêu t thân cao nht, đu tiên và cui cùng.

















II. CON NGI VIT NAM


8
1. ng bên b bin ông quanh nm sóng v, con ngi Vit nam vn đã
đc th thách. “Có cng mi đng đc đu gió”. Bán đo hình ch S n ngc
đón gióThái Bình Dng vi nhng cung phong phn n bt thng cp đi
không ít nhng ân hu mà thiên nhiên đã hào phóng ban tng. Nhng truyn thuyt
v “con rng, cháu tiên”, Lc Long Âu C đem con lên rng xung bin m mang
b cõi, nhng Sn Tinh Thy Tinh , nhng Thành Gióng…thm đm cht liu hin
thc v sc mnh, khát vng và bn lnh ca con ngi Vit Nam. Con ngi t
thi hang đng xa xa cách đây hàng triu nm đã khai sn, phá thch, ci to đm
ly, đi theo các dòng sông đ tìm đt sng ti các vùng châu th phì nhiêu, vùng
trung du mu m, men theo vùng dyên hi tin dn v phng nam, phát c đp
b, thau chua ra mn, lp vùng đt mi  đng bng sông Cu Long to dng nên
non sông gm vóc ca T quc Vit Nam hôm nay. Con ngi Vit Nam vi bn
lnh ca mình vn gn bó vi cng đng làng xã, vi quê hng đt nc đã to
dng cho mình mt bn sc riêng. Bn sc dân tc và bn sc ca cá nhân tng
ngi. “ã là mt ngi thì phi có cái riêng ca con ngi, không th có con
ngi siêu hình. Không th phá đn v con ngi. Không còn cái riêng ca con
ngi na thì xã hi s mt ht ý ngha, mt c s” 8 . Cái riêng và cái chung y
đu phi đc trân trng nuôi dng và phát trin. Gia đình, làng và nc là cái
nôi nuôi dng con ngi Vit Nam, tính cng đng và ch ngha nhân vn “ngi
ta là hoa ca đt”đã hun đúc nên ct cách ca con ngi Vit Nam và nn vn hóa
Vit Nam. Con ngi ln lên t nn vn hóa y và nn vn hóa y ngày càng phong
phú nh vào s vun đp ca các th h Vit Nam trong trng k dng nc và gi
nc.
Con ngi Vit nam y, vi bàn tay và khi óc ca mình đã to dng nên
đt nc giàu đp ca mình, và chính non sông ca T quc đã hun đúc nên tâm

hn và khí phách ca con ngi Vit Nam, hình thành bn sc cho dân tc mình
trong đó có cái riêng ca tng con ngi, đó chính là bn sc vn hóa Vit Nam

2. Không ch “đng đu gió”, con ngi trên bán đo hình ch S này li
đng vào ngã t ca con đng giao lu quc t, t n  dng xuyên sang
Thái bình Dng.
Cho nên “trin miên binh la” là s phn lch s dành cho dân tc này. êm
dài ca nghìn nm Bc thuc không th tiêu dit sc sng ca dân tc. Sc qut
khi k l và tài thao lc gi nc ca con ngi Vit Nam đã bao ln chin
thng, và dân tc Vit Nam đn th k XI đã dõng dc tuyên b “Nam quc sn hà
Nam đ c, Tit nhiên đnh phn ti thiên th, Nh hà nghch l lai xâm phm, Nh
đng hành khan th bi h.”. “Sách tri” [Thiên th], tht ra là ý chí và khí phách
ca con ngi Vit quyt xác lp ch quyn đt nc và đc lp dân tc. Gi bài
th y, tng truyn ca Lý Thng Kit trên sông Nh nguyt, là bn “Tuyên
ngôn c lp” ln th nht có cái lý rt thuyt phc.
Và thi đi H Chí Minh, đy ti đnh cao truyn thng qut khi y vi
Cách mng Tháng Tám 1945, cuc kháng chin ln th nht vi iên Biên Ph
1954, cuc kháng chin ln th hai vi đi thng Mùa Xuân 1975, đã nói lên sc
mnh và khát vng ca con ngi Vit Nam.


9
3. “Vn hóa là si ch đ xuyên sut toàn b lch s ca dân tc, nó làm
nên sc sng mãnh lit, giúp cng đng dân tc Vit Nam vt qua bit bao sóng
gió và thác ghnh tng chng không th vt qua đc, đ không ngng phát trin
và ln mnh, vit nên nhng trang s l lùng bi tính kiên cng trong hon nn,
bi khí phách hào hùng trong gi nc và dng nc”9
Trong phn kt thúc “Tng tp hi ký” ca Võ Nguyên Giáp, có mt đon
đi thoi thú v gia tác gi vi Rôbt Mc Namara, mt trong nhng kin trúc s
ca chin tranh xâm lc Vit Nam :

“Trong cun hi tng ca ngài có mt điu mà tôi cho là đúng. ó là M
đánh Vit Nam mà không hiu gì v lch s, đa lý, vn hóa, phong tc, tp quán v
con ngi Vit Nam, dân tc Vit Nam nói chung và nhng ngi lãnh đo Vit
Nam nói riêng. Chúng tôi có mt nn vn hóa vng bn, có mt hc thuyt quân s
đc đáo và đc th thách trong lch s. Vì vy mà chúng tôi đã thng.
Ông Mc Namara đáp : Vâng, đúng nh vy 10 ”.
Vit Nam là mt nc “vn xng vn hin đã lâu”. “Vn hin”, vn hóa và
hin tài, là nhân t đu tiên phân đnh v th ca mt quc gia đc lp, tip đó mi
đn lãnh th, phong tc và triu đi theo quan đim ca Nguyn Trãi, anh hùng dân
tc, danh nhân vn hóa th gii.
Xut hin cách đây 5 th k, quan đim y hin đi, vì đó là mt hng s
xuyên lch s. Bn lnh và ct cách ca con ngi Vit Nam, sc mnh và v đp
ca con ngi Vit Nam đc hun đúc nên t bn sc và truyn thng vn hóa y.
Tinh hoa ca dân tc, ca con ngi Vit Nam là  đy.

4. Làng xã là mô hình xã hi và vn hóa truyn thng.
a. Nhng giá tr vn hóa ca dân tc ch yu đc hun đúc và gìn gi trong
vn hóa làng. Là mt đn v xã hi và chính tr có chc nng bo v nhng li ích
thit thc ca ngi dân, ca cng đng, làng xã cng là cái cung nhau nuôi dng
vn hóa dân tc. Có khi, nc mt nhng làng thì vn còn. “Còn” trong ý ngha b
máy thng tr xâm lc không sao vn khp và nm cht đc mi sinh hot ca
làng. “Cái làng Vit Nam là ni đã din ra s hình thành ca vn hóa, vn minh
Vit Nam ngay t bui ban đu và hin nay vn là ni mà vn hóa, vn minh Vit
Nam bo lu đc nhiu giá tr truyn thng hn c trên con đng tin lên phía
trc…là vùng vn hóa quan trng vào bc nht [làng ca đng bng sông Hng]
ca nc ta”.11
Th nhng, cng chính mô hình làng xã y li nuôi dng s thin cn và
th cu, mt trái ca tm huân chng bc l rt rõ và không d khc phc. “Trng
thái kinh t t cp, t túc là cái c s ca vn hóa đình tr và bo th ca ta ngày
xa. Vn hóa y gm nhng phong tc tp quán khin cho ngi nhà quê trong bao

nhiêu đi  trong cnh khn cùng ht sc mà vn nhn ni chu đng đc” 12 .

b. H thng làng xã khép kín và t tr vn có tác dng ln trong t chc
chng ngoi xâm, chng li nh hng vn hóa ngoi lai và âm mu đng hóa, bo
v vn hóa truyn thng. ng thi, cng chính h thng y kìm hãm s phát trin
ca sn xut, kìm hãm s giao lu, duy trì nn kinh t gia trng t cung t cp
không sao chuyn ni sang kinh t hàng hóa. Cho nên, mc dù là mt nc có nn
nông nghip phát trin sm, đã tng là mt nc sn xut lúa go và cng đã tng

10
xut cng go, nhng cho đn nay, sn xut nông nghip ca ta vn còn  trình đ
thp so vi nhiu nc trong khu vc và th gii.

c. Lch s dng nc, m nc và gi nc ca ông cha ta là t đt t Hùng
Vng, vùng rng núi và trung du, tin v châu th sông Hng, sông Mã, ri men
theo duyên hi, tin v vnh Thái Lan.
ã đành da vào s cu to hình th ca th liên hoàn núi sông đ m nc
là mt s ràng buc khách quan ca lch s, song ra đn mép nc ca Thái Bình
Dng mà vn không có đc cái can trng xông pha sóng nc, vi hn 3000
km b bin mà không có đc nhng đi thng thuyn vt đi dng thì qu là
“có vn đ”!
Cung cách làm n ca làng tiu nông, li sng tiu nông có đc s cn
cù, nhn ni đi lin vi s an phn mà thiu s táo bo dám mo him phiêu lu
đ lp nghip. “Gic mng tiu nông” ru ng con ngi trong tâm lý an c lc
nghip mà ngi s xê dch đi thay. Ch cn “còn ao rau mung còn đy chum
tng” là đã có th ung dung nhìn ngm s đi. Ngay c khi có nhu cu giao lu,
trao đi “nht cn th, nh cn giang” thì ngi ta vn không quen đc vi cái
cnh “go ch nc sông”. Ngh buôn, ngh th công tuy kim ra tin song vn
không bng đc “nông vi bn”, “cy cày vn nghip nông gia”. Con ngi d
bng lòng vi cái hin có, d tha hip, ngi “rút dây thì đng rng”, t an i

“tránh voi chng xu mt nào”, ngi “sinh s thì s sinh” cho nên ch trng
“cm sôi nh la”, “mt điu nhn là chín điu lành”.

d. Cái đã có, cái hin có vn quen thuc và có uy lc vì nó mang tính n
đnh. c bit là cái đã có ca xã hi c truyn đc trm tích li trong sut chiu
dày lch s, hàng nghìn nm không có my đi thay v k thut sn xut. Cái đã có
to thành mt lp váng dày đc trên mt nc ao tù.
Cái làng tiu nông vi nn kinh t t cung t cp đã đn đ hoàn chnh,
khép kín. Vì vy, các ngành ngh th công dù đt đn đ tinh xo và chim mt t
l khá cao vì phn ln ngi nông dân đu làm ngh ph th công nhng vn là
“ngh ph” và ch là t sn t tiêu  cái ch làng hay ch phiên tháng hp vài ln.
Cho đn th k XVIII vn cha xut hin ni thành th vi t cách là trung
tâm công thng nghip. Thm chí ngay kinh thành Thng Long bui y cng ch là
cái ch phiên ln mà thôi.

e. Li sng đô th theo ý ngha đích thc ca nó cho đn đu th k XX vn
cha hình thành đc  ngay nhng trung tâm gi là đô th ca nc ta.
Tâm lý “trng nông, c thng” vn gi th ch đo trong mi cung cách
ng x dù ngi ta sng  làng quê hay  “k ch”. Cái sc nng ca “đt l quê
thói”, nhìn  khía cnh tiêu cc ca nó, chính là th xing xích v t tng.Tâm lý
“trâu ta n c đng ta” ngn chn s đi mi, vn xa, nhng khát vng gii phóng
cá nhân đ t đt mình vào nhng điu kin mi kích thích và phát huy nng lc
mi, c v s sáng to.
Hng c và tp quán ca làng quê c truyn là nhng b lut thành vn
và không thành vn, mt mt giúp gìn gi bo lu nhng giá tr thun phác và tt
đp ca vn hóa làng xã, nhng mt khác li khuôn mi cá nhân là thành viên ca

11
cng đng làng xóm, ca h thng thân tc vào nhng li mòn quen thuc ca cung
cách làm n và cung cách sng Chính cái b lut thành vn và không thành vn

ca t chc cng đng làng xã đã giám sát con ngi rt cht, không cho đi chch
khi con đng mòn mà ông cha đã đi, mt “bin tu” ca đip khúc đo đc hc
Khng Mnh “k, thut , vô ci”, ni tip, làm theo, không thay đi mà nhiu bc
thc gi tác đng đn tâm lý xã hi. Mc du mt s thc gi thi xa xa y đã có
nhng t tng, tác phm và vic làm “vt quá bn b Khng Mnh” , có cht
sáng to và tính nhân vn cao c song cng không đ mnh đ chuyn đi đc
tâm lý xã hi y. “Hng c, l làng đã to nên môi trng xã hi và vn hóa,
khuôn thc cho cuc sng ca dân làng”13
Cái xã hi nông nghip lc hu kéo dài trin miên, không my đi thay v
k thut sn xut, không chuyn ni sang sn xut hàng hóa y đã sn sinh và lu
gi nhng nét tiêu cc trong tính cách con ngi Vit Nam, điu y bc l rõ khi
đt nc đi vào giai đon công nghip hóa và hin đi hóa.

g. Cung cách làm n và thói quen ng x ca xã hi tiu nông luyn cho con
ngi li t duy “nng nht cht b” và khuyn khích s “khéo tay, hay làm”, rõ
ràng theo cách nhìn thông thng thì đó là nhng thói quen tt ca con ngi “hay
lam hay làm”, “cn cù, nhn ni”, mt nét ca đc hnh mà các bc cha m mun
rèn dy cho con cháu. Nhng, t mt cách tip cn khác, có th thy rng, cng
chính nét “đc hnh” y s kìm gi con ngi trong khuôn kh c, thói quen c, tp
quán c mà xa l vi s canh tân, không dám vt b thói quen đã thành np sng,
không dám vt b cách làm c , np t duy quen thuc đ vn xa hn, chí ít là
cng đt đc nng sut lao đng cao hn.
Nng sut quá thp ca sn xut nông nghip lc hu “tay làm hàm nhai”,
“vt mi b ming”, “git gu vá vai” không to ra đc thng d, không có đc
tích ly! Vì, ch “nng nht cht b” thì không th có ci tin k thut, đi mi
công ngh. Cách ngh và cách làm y dn đn cái logic ca li ng x “bt bát, mát
mt ” trong s t bng lòng “cm ba bát, áo ba manh, đói không xanh, rét không
cht”, th là đc!
Mt khi mà nng sut lao đng quá thp, ngi ta buc phi t thích nghi, t
an i đi vi mt nhu cu cc k hn hp “tht cá là hng hoa, tng cà là gia

bn”. Chng nhng th, còn t ngy bin đ che lp mt s tht đói nghèo bng
mt trit lý quái g : “sng v m m, ai sng vì c bát cm”. Nhng tht ra đy li
là s phn ánh mt trng thái tâm lý bt lc và t huyn v mt th gii bên kia theo
kiu “sng gi, thác v”.

h. Rõ ràng là, “khéo tay hay làm” thì ch có th dn ti ch ngha kinh
nghim.  cao mt chiu “trm hay không bng tay quen”, tc là tán dng ch
ngha kinh nghim mà khc t s tìm tòi, sáng to và t hc hi nhm nâng cao
hiu bit, đu t cho trí tu. Cung cách y không th không dn đn s bo th, trì
tr, ch tp cho con ngi đi theo mt li mòn quen thuc, c v cho li suy ngh
“c nga quen đng c”.
Chính cái ch ngha kinh nghim y dn đn trit lý “ông by mi phi
hc ông by mt”, cng c vng chc cái trt t “lão quyn” đ duy trì phng
châm “sng lâu lên lão làng”. ó là mt lc cn ghê gm vì nó bóp cht mi khát

12
vng ca lp tr mun thoát ra cnh “ao tù nc đng”. Trit tiêu mi khát vng
chc thng lp bèo dày đc trên mt nc ao tù y đ khi thông dòng chy. Nn
vn minh lúa nc dm chân ti ch trong c chiu dài lch s đã v v, ru ng con
ngi trong “gic mng tiu nông”!

i. Thc dân Pháp xâm chim thuc đa, vic đu tiên h làm là chim đt,
khai thác đn đin, va li dng đc nhân công r mt vn có kinh nghim sn
xut nông nghip không phi mt nhiu công ca đu t đào to ngh, d đt mc
đích thu li nhanh. Vì th, “đi công nghip” cha phi là đim u tiên. Mt khác,
chính Pasquier, toàn quyn ông Dng li hiu rt rõ cái đc đim “làng Vit
Nam”: “mt t chc phc tp nh th, d bo nh th,mt t chc mà trong đó
không bao gi thy có mt viên k mc nào hành đng đn đc c, mt t chc đã
tn ti theo truyn thng t rt xa xa, t chc đó chúng ta không nên đng chm
ti, ko làm dân chúng bt bình, x s ri lon”. Bi vy, cuc đo ln xã hi tiu

nông đu tiên là vic thc dân Pháp xâm lc, du nhp nn vn minh phng Tây
vào Vit Nam, có nhng tác đng, trc ht là  các vùng đô th và khu vc“trc
tr”, còn nói chung, vi cái làng ca nông thôn Vit Nam thì tác đng y cha
nhiu.
Sc sng ca làng quê c truyn tuy b kìm hãm bi nhng tp tc h bi và
tiêu cc ca li sng tiu nông đã trình bày  trên, nhng không vì th mà không
thy đc rng “không mt khúc đng nào là không nhc li s nghip gian
nan tin th ca t tiên ta đ m rng hy vng cho tng lai. Cái vn hóa ca t
tiên ta đã gây dng trong hai nghìn nm đ sinh trng gia nhng điu kin t
nhiên ác lit  x này, tt phi có sinh khí mnh m lm.”.14 Nhn đnh y ca
hc gi ào Duy Anh trong “Vit Nam vn hóa s cng” xut bn nm 1938 đc
chng minh ch my nm sau đó. “Cái sinh khí mnh m lm” y đã bng phát,
trào dâng nh nc v b vi Cách Mng Tháng Tám 1945.

5. Vi Cách mng Tháng Tám, con ngi Vit Nam, dân tc Vit Nam
bc sang mt bc ngot lch s. ây là cuc cách mng xã hi đu tiên trong lch
s đa con ngi Vit Nam vào v th làm ch đt nc đc lp ca mình.
C dân tc bng tnh dy, ào lên nh nc v b, cùng chung vai gánh
nng lch s, bo v nc Cng hòa Dân ch non tr ca mình. Và s th thách ca
lch s tht là khc nghit. C dân tc trin ht gân sc, khí lc đ chng tr s phn
công quyt lit ca k thù, “thà hy sinh tt c ch nht quyt không chu làm nô
l”, “không có gì quý hn đc lp t do”.
Ba mi nm chin đu, t ngày 23.9.1945 Nam b kháng chin, cho đn
đi thng Mùa Xuân ngày 30.4.1975 con ngi Vit Nam ca thi đi H Chí
Minh đã hoàn thành trn ven s nghip gii phóng dân tc, thng nht đt nc.(
y là cha k cuc chin tranh biên gii).

a.Ba mi nm chin tranh, s th thách tht là khc lit. Cái giá phi tr
cho đc lp t do đng nhiên phi là quá ln. K thù đã không t mt th đon dã
man, tàn khc nào.  đi phó vi mt sc mnh vt cht khng khip nh vy, sc

mnh tinh thn ca con ngi Vit Nam cng phi chuyn thành sc mnh vt cht
đ đ đánh bi k thù. Cha bao gi trí tu Vit Nam, khí phách Vit Nam li đc

13
th thách và phát huy đn đnh cao nh vy đ va huy đng đn mc cao nht ý
chí và sc mnh ca c dân tc, va tranh th đc sc mnh quc t tip sc cho
Vit Nam đánh thng k thù. H Chí Minh và nhng hc trò xut sc ca Ngi đã
bit lèo lái con thuyn cách mng vt qua bao thác ghnh đ cp bn thng li.

b. Nhng ri, nhng sai lm phi tr cho h ly ca ch ngha giáo điu
phn Mác, áp đt mô hình lý lun Stalinít và Maoít vào xã hi Vit Nam, làm chm
bc phát trin ca dân tc, khin cho đt nc t đnh cao ca thng li lâm vào s
khng hong b tc. Tuy đã bt dy đc vi i Mi, nhng ba mi nm sau
1975, Vit Nam vn phi chu thân phn ca mt nc nghèo, kém phát trin đ
bc vào qu đo ca th gii mi.
Bài hc y khin cho con ngi Vit Nam tnh ng và ln lên vi ý chí t
lc, t cng dám t mình quyt đnh vn mnh ca chính mình và dân tc mình
vi mt t duy đc lp và sáng to, không cam chu b l thuc và áp đt. C lúc
nào chúng ta đc lp và sáng to, lúc y cách mng thng li, lúc nào nô l giáo
điu chu s áp đt ca bên ngoài, lúc y chúng ta tht bi. Cái cách rung đt,
chnh đn t chc, ci to t sn, công t hp doanh, chng “Nhân vn Giai
phm”… là nhng bài hc đau đn. Nhng ri, thuc đng dã tt, nhng bài hc y
làm cho con ngi ln lên.
Ln lên theo ngha con ngi Vit Nam dày dn và trng thành, thm thía
s cnh báo ca V.I Lênin : “ i vi mt ngi cách mng chân chính thì mi
nguy him ln nht, thm chí có th là mi nguy him duy nht là phóng đi tinh
thn cách mng, là quên mt nhng gii hn và nhng điu kin ca mt s vn
dng có kt qu và tha đáng nhng phng pháp cách mng…Nhng ngi cách
mng chân chính ch s b dit vong [ không phi là hiu theo ngha h b tht bi
bên ngoài, mà là hiu theo ngha s nghip ca h b phá sn bên trong ], nu nh,

nhng lúc đó thì nht đnh h s b dit vong, h mt ht đu óc tnh táo và tng
tng rng bt k trong trng hp nào và trong tt c mi lnh vc hot đng,
cuc cách mng “v đa, th gii, thng li” cng đu có th và cn phi gii quyt
tt c mi vn đ bng phng pháp cách mng”15.
Cùng vi điu đó, con ngi Vit Nam cng thoát ra khi nhng o tng
u tr đ nhn ra rng : ng vng trên li ích ca dân tc, đc lp và ch đng
trong mi quyt sách, sáng to linh hot trong vn dng kinh nghim ca th gii đ
đi ti là bài hc mà hc phí phi tr là máu và nc mt Vit Nam. Bài hc y,
mi ngi Vit Nam đu phi ghi nh nm lòng.

c. Chin thng k thù đã gian kh, chin thng chính mình li càng gian kh
gp bi. ó là bài hc muôn thu song không phi lúc nào ngi ta cng tnh táo
nhn ra. Không him nhng mê đm vào nhng điu quái g mà khi bng tnh ra
đc, không th không t khip s cho chính mình : ti sao li có s mê đm k l
làm vy!
Thì đây, hãy đc li s phê phán “Ch ngha xã hi không tng” ca Ph.
ngghen : “Bin pháp gii quyt nhng vn đ xã hi còn nm kín trong quan h
kinh t cha phát trin, nên phi đcsn sinh ra t đu óc con ngi. Ch đ xã
hi ch biu hin toàn nhng khuyt đim, ty tr khuyt đim y là nhim v ca lý
tính t duy. iu cn thit là phi phát minh ra mt h thng mi hoàn thin hn,

14
đng thi dùng tuyên truyn và nu có th đc, thì dùng nhng thí nghim kiu
mu đ gán h thng y t bên ngoài vào xã hi. Nhng h thng xã hi mi y
ngay t đu đã không th không ri vào không tng;và nó càng đc quy đnh t
m bao nhiêu thì nó càng ri vào o tng thun túy by nhiêu” 16 S phê phán đó
tht là sâu sc. Nhng, oái om thay, có th s dng toàn b lun đim y ca
Ph.ngghen đ phân tích v mô hình xã hi ch ngha đc mnh danh là “ch
ngha xã hi khoa hc” đã đc áp đt trên đt nc ta.
Cuc khng hong kinh t và xã hi trm trng, kéo dài trc i hi VI,

thc cht là cuc khng hong v lý lun xây dng ch ngha xã hi, là s đ v
ca mt mô hình sai lm b áp đt vào mt đt nc va tri qua ngót na th k
chin tranh.
C.Mác đã tng phân tích : “S tha hóa ca con ngi, và nói chung bt c
quan h nào ca con ngi vi bn thân mình, đu ch đc thc ti hóa, ch đc
biu hin  các quan h ca con ngi vi nhng ngi khác” 17. Lý lun sai lm
đc áp đt đã làm tha hóa con ngi, khin cho nhng đu óc sáng to mun tìm
tòi đi mi li b truy chp là không trung thành vi ch ngha xã hi, là thiu vng
vàng, không kiên đnh lp trng vô sn. Thm chí, mt b óc ln ca ng nh
Tng bí th Lê Dun, tng đòi hi s đc lp sáng to trong t duy, không đc sao
chép ca nc ngoài, t Hi ngh Trung ng 6 khóa IV đã c v nhng tìm tòi đi
mi, cng “không đt phá ni đ dày ca bo th, giáo điu, x cng”.18
t nc chm phát trin chính là do con ngi cha vt lên đc chính
mình. Cái cn tính tiu nông đc bin tu và thng hoa trong ch ngha giáo điu
phn Mác li bc l nhng nhc đim c hu ca s trì tr, bo th và giáo điu,
làm thui cht nhng đu óc nng đng sáng to, đánh mt c hi ca phát trin. S
tha hóa còn biu hin  ch ngha c hi “la chiu đón ý, gió chiu nào xoay chiu
y” đ thu v cho cá nhân quyn, danh và li. S tha hóa y càng trm trng khi đã
nm đc quyn lc, dùng cái đc quyn va chim dng đc đ to ra đc li .
S tha hóa s dn đn bin cht hoàn toàn khi có khng hong v lý lun,
v ý thc h. Lúc đã đánh mt nim tin s dn đn tình trng mà V.I Lênin đã tng
ch ra khi lên án s thoái hóa bin cht ca nhng đng viên cng sn đã không còn
tin gì vào lý tng ca mình, ct sao la th quyn uy nm đc đ sn sàng
“ngom mt ming ri chun”. ây chính là s đánh mt con ngi t hi nht.
Tuy nhiên, nh đã nói  trên, trong hành trình ca con ngi đi tìm s gii
phóng cho chính mình, mi bc tin lên đu phi tr giá đt. ó là cái giá ca cuc
đu tranh gia tt và xu, gia thin và ác, gia chính và tà, ánh sáng xua dn bóng
ti. Bao gi cng vy, cái mi phi t m đng đi ti thông qua quy lut ph đnh
ca ph đnh. Trên dòng sông cuc sng, rác ri và váng bn dn lên mt, song
quyt đnh tc đ và hng đi ca con sông vn là sc cun chy t bên di. Dòng

chy càng mnh, nht là  nhng đon nc xoáy, váng bn càng nhiu, tp vào hai
bên b, cng có th làm chm sc nc song không ngn đc dòng sông xuôi v
bin c.
Trong lch s dng nc và gi nc, trên bán đo hình ch S n ngc đón
sóng gió Thái Bình Dng, con ngi Vit Nam “chân cng đá mm”,“t thu
mang gm đi m cõi”, vn “ngàn nn thng nh đt Thng Long”, tâm th cùng
chung ngun ci là mt nét son rc r trong truyn thng vn hóa Vit Nam, đã c
kt h li. Vi bn lnh đc tôi luyn ni đu sóng ngn gió, con ngi Vit Nam

15
t xã Lng Cú Hà Giang mây vn gió núi cho đn xóm t Mi Cà Mâu nh
“ngón chân cái ca T quc cha khô bùn vn dm” hng nm vn bi ln ra bin,
đã vit nên nhng trang tht hào hùng trong lch s dân tc.
Con ngi Vit Nam y, qua tng thi đi lch s, đã luôn ngi sáng lên
nhng khuôn mt tht tiêu biu cho tinh hoa ca đt nc, cái mà ông cha ta gi là
“nguyên khí quc gia” cho “khí phách ca dân tc” t Bà Trng, Bà Triu cho đn
Trn Hng o, Nguyn Trãi, Quang Trung và ngi sáng lên vi H Chí Minh ca
th k XX đy th thách.
Trí tu Vit Nam va phi tp trung vào s nghip đánh gic gi nc song
cng đã hun đúc nên nhng tên tui sáng giá đã làm rng r nn vn hóa Vit Nam
vi nhng Chu Vn An, Tu Tnh, Hi thng Lãn Ông, Nguyn Bnh Khiêm ,
Phan Huy Chú, Lê Quý ôn, Nguyn Du… và nhng Tôn Tht Tùng, Trn i
Ngha, Trn c Tho, ào Duy Anh, T Quang Bu…
Tui tr Vit Nam luôn là ngun sinh lc bt tn ca dân tc, là xung lc
trong mi giai đon lch s, đm đng nhng nhim v nng n nht và luôn xng
đáng vi cha anh mình. T huyn thoi Thánh Gióng cht cha sc bùng phát mnh
m ca sc mnh Vit Nam và ý chí cu nc, khát vng đem sc tr cng hin cho
đt nc đc th hin trong khí phách Trn Quc Ton, Lý T Trng, Kim ng,
Võ Th Sáu và bit bao gng mt tr tiêu biu khác qua các thi k lch s khác
nhau, đã làm rng r truyn thng dân tc trong các cuc chin tranh gi nc và

trong xây dng đt nc.
Sc sông mãnh lit ca con ngi Vit Nam bùng lên mãnh lit trong các
cuc kháng chin cu nc th k XIII, XV, XVIII và các cuc kháng chin đánh
bi các đ quc xâm lc th k XX, trong đó có đi quân cha h nm mùi chin
bi. Sc sng y còn th hin trong nhng trn tr, tìm tòi, th nghim đ bung ra
khai phá con đng đi mi và phát trin đt nc.
ó chính là thiên anh hùng ca và bi ca v đi, nhiu dng cm, nhiu sáng
to, nhiu hy sinh. ó là biu hin ca hn thiêng dân tc, linh khí núi sông, là bn
lnh, ct cách và sc mnh Vit Nam.

III. NGUN NHÂN LC

1.Con ngi là ngun lc quyt đnh ca phát trin, song “ngun nhân
lc” không phi là “con ngi”.

a. Con ngi là ngun lc rt quan trng, nhng cái quan trng hn rt
nhiu, có th coi đây là“vn đ ca mi vn đ”: con ngi là mc tiêu ca toàn b
s nghip cách mng, mc đích ti thng ca phát trin. Phát trin là vô ngha
nu không ly con ngi, s gii phóng con ngi, hnh phúc ca con ngi làm
mc tiêu.

b. Nh đã phân tích  trên, trc tip là mt thc th t nhiên, con ngi tr
thành chính mình, “phm trù ngi” đánh du mt ct mc quyt đnh trong lch
s t duy, tách khi “phm trù vt”. Trong th hoàn chnh : “t nhiên-xã hi-con
ngi” trên hành tinh trái đt, thì con ngi là trung tâm và là lý do tn ti ca th

16
hoàn chnh y. Nu xem con ngi nh mt “ngun nhân lc” cng đng ngha h
thp con ngi, đa nó vào “phm trù vt”.
 mt trình đ t duy cn có, không cho phép s nhm ln đ đa đn s

ng x vi con ngi nh vi mt vt. iu này in du n lên ch trng, đng
li, lên nhng quyt sách và gii pháp và th hin rõ mc đích cui cùng ca sn
xut, ca phát trin kinh t là gì.
n gin ch là vì “con ngi là mt sinh vt có ý thc…Ch vì th hot
đng ca con ngi là hot đng t do…con ngi nhân đôi mình không ch v mt
trí tu nh xy ra trong ý thc na, mà còn nhân đôi mình mt cách hin thc, mt
cách tích cc và con ngi ngm nhìn bn thân mình trong th gii do mình
sáng to ra” 19. ng nht “con ngi” vi “ngun nhân lc”, chính là chp nhn
hoàn cnh thc hin s tha hóa ca lao đng và ca con ngi nh C.Mác đã tng
lên án : “hot đng đó thuc v ngi khác, hot đng đó là vic con ngi đánh
mt mình…Cái vn có ca súc vt tr thành chc phn ca con ngi, còn cái có
tính ngi thì bin thành cái vn có ca súc vt” 20, trong lúc chính chúng ta đã
thc hin mt cuc chin đu đ “gii tha hóa”, bng cách tr v cho ngi lao
đng v th “làm ch” .
Làm ch đc đn đâu là tùy thuc vào mc đ và cht lng ca vic
bin hoàn cnh sng ca con ngi, trên danh ngha con ngi làm ch, tr nên
“hoàn cnh có tính ngi ”nh C.Mác yêu cu. Hin thc là vy, nhng v t duy
lý lun thì phi sòng phng. Lý lun mà mù m thì s ch đo thc tin s rt nguy
him. Liu tình trng l m này đã đc nhìn nhn ra sao?

b. Nói nh th không h h thp “ngun nhân lc”, nhân t quyt đnh s
phát trin ca đt nc, trc ht là nhân t quyt đnh ca tng trng kinh t mt
cách bn vng. Ngc li, chính là đ hiu đy đ v ý ngha ca ngun nhân lc.
Hin nay tng trng da phn ln vào khai thác tài nguyên, u đãi vn và
tng đu t công, hàm lng cht xám ca sn phm còn qúa thp do đu t vào
ngun nhân lc và đi mi công ngh còn quá chm. So sánh t l s dng công
ngh cao ca nc ta vi mt s nc ASEAN s thy rõ : Vit Nam : 2%, Thái
Lan : 30%, Malayxia : 51% và Singapore : 73% ! Các báo cáo thng kê ca ta cho
đn nay vn cha đa ra đc chính xác s đóng góp ca vn con ngi. Trong lúc
đó, vt thu ngân sách nm 2005 là nh giá du thô tng 14.000 t trên 20.000 t

vt thu chim 67,6% tng s vt thu trong nm, ngun thu t sn xut kinh
doanh ch chim 43% tng thu ngân sách. Có l vì th, gn đây ngi ta khuyn cáo
s dng ch s mi mang tên “Tng sn lng quc gia thun và xanh” , NNP
(Green net national product) ch không ch s dng GDP. “Thun”, là đòi hi phi
điu chnh tng sn phm sau khi đã khu tr các tài sn ca đt nc b hao ht
trong quá trình sn xut. “Xanh” ngha là phi chú ý đn mc tiêu hao ngun tài
nguyên thiên nhiên trong nc đã b khai thác đ phc v cho tng trng kinh t ,
gn vi s hy hoi môi trng sng ca con ngi khi tính GDP.

c. Báo cáo v phát trin con ngi (Human Development report) đc đánh
giá là “Viên kim cng trên vng min ca C quan phát trin Liên Hip quc
UNDP” nh phát biu ca Mark M. Brown, ngi điu hành UNDP. Sáu nm, và
vi 6 báo cáo, khi sp thôi chc, Brown còn đy t hào mà nói rng “v lng ly

17
ca viên kim cng y càng tng thêm lên”. iu y có phn đúng. Mc du còn
thiu hoàn chnh, có phn phin din nhng “Báo cáo hàng nm v Phát trin con
ngi” là mt c gng rt đáng hoan nghênh.Trong các báo cáo y, vn đ “Phát
trin con ngi  Vit Nam nm 2006 ” cng đã đc đ cp đn tng đi khách
quan, đa li nhng nhn xét b ích, tuy vn còn quá nhiu điu phi bàn. Theo báo
cáo y thì :
Trong 177 nc có s liu, Vit Nam xp th 109, tt mt bc so vi 2005.
Ch s HDI tt hn ch s GDP (PPP)/đu ngi 12 bc (nm 2005 tt hn 16 bc).
Trong 177 nc, có 97 nc th bc HDI tt hn th bc GDP (PPP)/ đu
ngi, có mt nc hai th bc bng nhau là Israel. Còn Buhtan có HDI tt hn
GDP (PPP)/đu ngi 2 bc. Có 79 nc th bc HDI xu hn th bc GDP (PPP)
/đu ngi.
Có th tham kho mt vài con s sau đây đ hiu rõ hn: Nm 2006:
Cuba + 43 bc (2005: + 40 ) Moldova + 33 (2005 : + 33 )
Tajikistan + 34 (2005 : + 36 ) Uzebekistan + 32 (2005 : + 32 )

Albania + 26 (2005 : + 26 ) Myanma + 33 (2005 : + 34 )
Xp loi trung bình là t th 54 đn th 146, Vit Nam th 109.
Nhng nu đi vào c th mt s nc thì s thy có nhng nghch lý trong
th bc ca “thng kê thun túy” ví nh : đ chênh cao nht là Cuba : 43 bc, tip
đó Tajikistan là 36, Myanma là 34, Moldova và Kyrgistan là 33, Uzbekistan là 32,
Albania là 30. Có trng hp tuy giáo dc và y t không quá kém song có l do
GDP/đu ngi đn 10.346USD nên đ chênh rt cao là Nam Phi : -68, còn
Myanma thì vì GDP quá thp nên HDI đc tính hn đn 34 bc!
Nu ch cn c vào ch s HDI đã công b, ngi ta có th an tâm v thc
trng giáo dc và y t ca ta hin nay! Liu điu này có phn ánh đúng ni bc xúc
ca xã hi ta không, hay s bc xúc đó ch là s “st rut” và thiu “tinh thn lc
quan”?

2. T tng sáng láng nht và cao c nht đc C.Mác và Ph ngghen
nêu lên trong “Tuyên ngôn ca ng Cng sn” vit nm 1848 “S phát trin t do
ca mi ngi là điu kin cho s phát trin t do ca tt c mi ngi” mãi mãi
là ánh la vy gi con ngi hng đn lý tng v đi gii phóng con ngi.

a. iu quan trng có ý ngha quyt đnh là tng bc trên hành trình vn
dm y ca loài ngi, nhng mc tiêu c th ca tng chng đng phi hng
vào s thay đi hoàn cnh lch s c th trong đó con ngi sng, đ hoàn cnh y
“có tính ngi” hn, thay vì nhng suy lý thun túy t bin. “T do ca con ngi”
phi là t do ca con ngi c th, đc tng bc thc hin tng thích vi s
thay đi hoàn cnh y bng chính hot đng thc tin ca con ngi nhm ci to
và thay đi hoàn cnh đng thi t hoàn thin mình.

b. Con ngi, hnh phúc ca con ngi, là mc tiêu ca cách mng và
phát trin. “Cách mng” s là s phá hoi cung lon nu nhân danh nhng khu
hiu rt choáng lng ca s la m, đ dày xéo lên thân phn con ngi, nhng con
ngi c th, “con ngi này” nh cách nói cc k hàm súc ca Hegel. Cách mng


18
thc s là cn thit và cao c khi đy lùi và xóa b cái c đã suy tàn nhng luôn
ngoan c bám rit ly cuc sng, ngn chn s ra đi và phát trin ca cái mi.
Bng s xut hin ca “phm trù ngi”, lch s đã vn đng theo quy lut
ca phm trù y. Vi Hegel, đó là quá trình t phát trin ca bn cht ngi. C.Mác
đánh giá cao lun đim ca Hégel “coi s t sn sinh ca con ngi nh mt quá
trình”. Nhng C.Mác coi con ngi là mt thc th tn ti hin thc và vì vy có
kh nng t phát trin. “Con mt tr thành con mt ngi”20, cho nên “s hình
thành nm giác quan là công vic ca toàn b lch s toàn th gii đã din ra t
trc ti nay”21.
C.Mác ch rõ ngun gc ca t phát trin. Nng lc t phát trin y ly t
đâu ? T lao đng! C.Mác gi đó là “kt qu lao đng ca bn thân con ngi”.T
tru tng ca Hegel, C.Mác da vào mnh đt hin thc, gi đnh lao đng di
hình thc mà ch riêng con ngi mi có đc. Nhng, đó phi là lao đông t do,
tc là lao đng tng sáng to ra con ngi và làm cho con ngi phát trin. Cng có
ngha là C.Mác không ch nhìn lao đng trong hình thái tru tng và nói chung mà
nhìn vào biu hin hin thc có tính lch s ca nó.
im ta trit hc ca lun đim con ngi là đng lc và mc tiêu ca
phát trin phài tìm v trong nhng mnh đ y ca Hegel và ca C.Mác v phát
trin và t phát trin.

b. Trong vn đng bin chng, s chuyn hóa gia nguyên nhân và kt qu
là điu din ra thng xuyên. Con ngi, hnh phúc ca con ngi, là mc tiêu ca
sn xut, ca tng trng kinh t và tin b xã hi. Mc tiêu y cng chính là đng
lc. T lun đim ca Hégel v “con ngi là thc th t sinh thành nên chính
mình” có th nhn rõ s vn đng thng nht gia mc tiêu và đng lc.
Soi vào đi sng hin thc, điu y rõ nh ban ngày. Sn xut nông nghip,
đi sng nông dân và cuc sng nông thôn trc “khoán” và sau “khoán” là bng
chng sinh đng. S áp đt mô hình hp tác hóa bc thp ri bc cao đa đn nhng

kt qu tai hi. T cui 1959 đn cui 1960, trong vòng mt nm, 85% h nông dân
min Bc vào HTX bc thp thì sn lng nm 1960 gim mt 1 triu tn thóc so
vi 1959. T 1961 đn 1965, trong 5 nm, 76,7%HTX đc nâng lên bc cao, ri
10 nm tip theo, nhà nc đu t mt s vn khng l cho nông nghip song nng
sut lúa vn tip tc gim. Trong khi đó, mnh đt 5% mà “h gia đình xã viên” còn
đc gi li, không phi đa vào HTX, thì đc khai thác ti đa nhm trang tri
nhng nhu cu ca cuc sng. Không ví d nào có sc thuyt phc hn v đng lc
và mc tiêu ca sn xut khi ngi lao đng có đc quyn “làm ch” trên mnh
đt ca h dù ch 5%!
Khi lng thc tt xung 215kg/ngi vào nm 1980 là đã đn cái ngng
không còn chu đng đc na. Cuc sng phi t m ly đng đi vi “khoán
chui”. Ri “khoán chui” buc phi hp pháp hóa bng ch th 100 ca Ban Bí th
nm 1981.y vy mà cng phi mt hn 8 nm mi chuyn đc t “Ch th 100
ca Ban Bí th” đn “Ngh quyt 10 ca B Chính tr”, tr li quyn t ch sn xut
và kinh doanh cho “h gia đình nông dân” nm 1988, khi đu cho i Mi. Nng
sut lúa đt bình quân lng thc t 215kg/ngi nm 1980, lên 330kg/ngi nm
1989 là kt qu c th ai cng có thy đc.

19
Vi ngn y nm, bng s tht ca đt nc t cuc khng hong kinh t ,
xã hi trm trng và kéo dài đ phi có i Mi, mi thy ht đc tác hi ca t
duy giáo điu đã kìm hãm cuc sng, gây bao c cc cho nhân dân nh th nào.

c. Thc ra thì cuc sng không ch có mt Kim Ngc, bí th tnh y Vnh
Phú b k lut vì dám chc thng cái màn sng h o ca mt kiu sùng kính t
tng chính thng nh mt th tôn giáo ph kín đi sng xã hi.T cuc sng, t
duy và vic làm đi mi vn gian kh và nhn ni tìm đng đi ca mình, nhng
con ngi dng cm và sáng to k tc nhau, tip sc nhau. Sau này, Phm Vn
ng có dp nói đn “cái giá đt phi tr” ca vic “quay lng li vi bit bao s
tht hàng ngày din ra trc mt mình đ lao vào nhng sai lm”. Nhng sai lm

“trong nhn thc và hành đng, trong lý lun và thc tin”. 22
ây chính là bài hc kinh nghim mà hc phí phi tr là s lc hu ca đt
nc so vi nhiu nc trong khu vc và trên th gii, ch nói riêng nhng nc
cùng mt xut phát đim vi ta nm 1975. Bài hc ca sai lm đn mc làm trit
tiêu đng lc ca sn xut, đi ngc li mc tiêu cao c thng xuyên đc rao
ging v lý tng gii phóng con ngi, đem li hnh phúc cho con ngi.
Bài hc đánh mt đng lc ca con ngi ca sn xut do t chìm đm trong
nhng giáo điu x cng đã b cuc sng bác b, song vn còn đ uy lc, khi nhng
giáo điu y vn còn cm tù không ít nhng đu óc. iu này không l, Ph ngghen
đã tng cnh báo : “Mi bc tin mi s tt yu biu hin ra nh là mt s xúc
phm ti cái thiêng liêng, là mt s ni lon chng li trng thái c đang suy đi,
nhng đc tp quán thn thánh hóa”.23

3. Bng đi mi t duy, trc ht là t duy kinh t, con ngi đc xác đnh
là mc tiêu ca phát trin, s xác đnh y đã khi dy đng lc con ngi trong
s nghip phát trin. ó cng là bin chng ca s phát trin.

a. Trên ý ngha y, cn hiu rng “đi mi là vn hóa, vn hóa là đi mi”
. Khi xác đnh con ngi là đng lc và mc tiêu ca phát trin cng có ngha là
xem vn hóa va là mc tiêu va là đng lc ca phát trin. Mà nói phát trin bn
vng thì phi hiu đó là s tng trng kinh t đi lin vi tin b xã hi và bo v
môi trng, nâng cao vn hóa, thc hin dân ch, phát trin con ngi. ó là cách
nhìn vn hóa, nói cách khác, đó chính là cht vn hóa ca s phát trin. Có cái
cht vn hóa đó mi có s phát trin bn vng.

b. Ch có điu, cách nhìn nhn vn hóa là đng lc ca phát trin, c th là
đng lc ca kinh t, là cách nhìn mi đc xác lp gn đây, nhng thp niên cui
th k XX. Trong cách tip cn ca truyn thng vn hóa Vit Nam nói riêng và
phng ông t xa, cách nhìn y quá xa l vi quan đim “vn d ti đo”. o 
đây là “đo ca ngi quân t” ch đ cao “ngha” mà coi khinh “li” vn cho là

ham mun ca k “tiu nhân” ham giàu! Nho, Pht, Lão đu không c v cho mu
ngi bit làm kinh t, càng không đ cao ngi làm giàu cho mình và làm giàu cho
xã hi. Tôn vinh trit lý “an bn lc đo”, ly đó làm thái đ sng ca ngi quân
t trng đo lý, là ngi “có vn hóa”.

20
Tip đó, cái mô hình k hoch hóa tp trung bao cp ly chính tr làm thng
soái, (cho dù chính tr là biu hin tp trung ca kinh t), đi lp vi kinh t th
trng vì cho rng “kinh t th trng” là sn phm ca ch ngha t bn. Trong
chng mc nào đy, cách quan nim nói trên vn còn gây nh hng vi nhng
bin thái mi không kém nng n, đôi khi li nng n hn. Chng hn nh, ch cách
đây không xa, chng mi nm,doanh nhân còn b nghi k và thành kin. n nay
thì đã có khác trong nhn thc, trong ch trng, nhng cn chuyn bin đy đ
trong hành đng.

c. T i Mi, vi vic chp nhn kinh t th trng, hàng lot nhng mnh
đ lý lun phi thay đi, k c mt s vn đ thng đc xem là then cht hoc c
bn. Doanh nhân đc xác nhn là mt nhân vt xã hi mi vi s mnh là ngi
lính xung kích trên “trn đa mi” va đc các nhà đàm phán đ vào WTO bàn
giao, doanh nghip là mt trong ba tr ct ca nn kinh t. “Vn hóa kinh doanh”
tr thành mt đòi hi quan trng trong đi sng kinh t và xã hi.  kinh doanh
mt cách có vn hóa thì doanh nhân phi là ngi có vn hóa, trng vn hóa. Va
ri, vi nhng s kin có ý ngha đc bit ca APEC, vào WTO ….nâng v th ca
Vit Nam lên mt tm cao mi, t báo “Lao ng”, “C quan ca Tng Liên đoàn
lao đng Vit Nam, ting nói ca công nhân viên chc lao đng Vit Nam”s ra
ngày 18.11.2006 chy mt tít ln gia trang nht : “Doanh nghip dng  v trí
trung tâm”.
Chính  đây, ni bt lên vn hóa là đng lc ca phát trin nói chung và
tng trng kinh t nói riêng. Chính cái cht vn hóa y làm rõ hn, c th hn cách
hiu đng lc con ngi trong phát trin.


4. Bài hc kinh nghim ca nhiu nc phát trin cng chính là bài hc
sâu sc nói trên.

a. “Vn hóa dù đc đnh ngha nh th nào, cng tn ti dai dng mt
cách khác thng. Cách đây gn 50 nm, Nht Bn và c đã b bi trn, và cùng
vi s bi trn đó, nhng giá tr, nhng đnh ch cùng nn vn hóa ca h cng mt
ht uy tín. Nhng nc Nht và nc c ngày nay, v phng din vn hóa ca h
vn rt Nht và rt c, không th nhm ln vào đâu đc dù cho cách ng x n
ca h có khác đi bao nhiêu chng na. Thc t là ngi ta ch có th thay đi
thành công ng x nu da trên nn tng c nn vn hóa hin tn. Nht là tm
gng tt nht. Là nc duy nht trong tt c các nc không thuc phng Tây đã
tr thành mt xã hi hin đi, nh các nhà canh tân ca h, cách đây mt trm
nm, đã có ý thc đt s ng x mi đc“Tây phng hóa” trên nn tng nhng
giá tr truyn thng và vn hóa truyn thng ca Nht”24.
ó là mt ví d mang ý ngha biu tng sâu sc ca sc mnh vn hóa
vi đng lc con ngi trong phát trin.

b. Khi bc vào nn kinh t tri thc, ngun nhân lc cng s đòi hi phi
thay đi v cht. ng quên rng b não ca chúng ta có đn mi t t bào thn
kinh và có kh nng nh ti 86 triu đn v thông tin khác nhau, nhng b não ch
s dng 1% lng thông tin mà các c quan khác nhau trong c th báo v, 99%

21
còn li không dùng đn. Vic phát minh chic máy tính bt chc tính nng ca b
não con ngi, mà trong nhiu lnh vc còn vt xa s k diu đó, cho thy tim
nng ca b não y còn nhiu điu bí n. Hng đt phá quan trng ca khoa hc
th k XXI là nhng nghiên cu khám phá v b não con ngi mà nhng thành
tu ca nó to tin đ cho xã hi loài ngi bc vào nn vn minh trí tu. Th k
XXI là th k ca s khai thác nhng tim nng cc ln ca b não s đt ra nhng

vn đ mi v đng lc ca phát trin.

c. Công ngh tin hc và vin thông dn đu mt tp hp các công ngh cao
khác nh công ngh sinh hc , công ngh vt liu mi, công ngh nng lng
mi…vi xu th thâm nhp vào nhau to ra s cng hng, nhân lên gp bi các
thành qu, đc bit là s thâm nhp vào nhau gia cách mng tin hc và cách mng
sinh hc đã khi đng nhng bc đi đó. Vì vy, trong nn vn minh trí tu, s thay
đi v đi nht s là s thay đi v tri thc, v hình thc và ni dung, v ý ngha ca
tri thc, v trách nhim ca tri thc v nhng đc đim ca con ngi có giáo
dc.25 Tt c nhng điu đó càng chng minh vai trò quyt đnh ca con ngi.
“Ngun nhân lc” vi nhng đc đim nói trên, s càng đóng mt vai trò sng còn
ca mi s phát trin, trc ht là phát trin kinh t. Nói giáo dc là chìa khóa ca
phát trin là vì cái l đó. Không đy giáo dc lên ngang tm thi đi là có ti vi
dân tc.

IV. TRUYN THNG VÀ HIN I

1. “Ngi ta là hoa ca đt”.

a. T trong sâu thm tâm thc ca dân tc Vit Nam ta, cách ngh v con
ngi là s biu hin sâu đm v tinh thn nhân vn : “ngi ta là hoa ca đt”,
“mt mt ngi hn mi mt ca”, “ngi còn thì ca còn”, “ngi sng, đng
vàng”, “ngi là vàng, ca là ngãi”, “ngi làm ra ca, ca không làm ra ngi.

b. Tâm thc y thm đm trong tm vóc t duy ca nhng anh hùng hào
kit, tng lp tinh hoa ca dân tc : Nguyn Trãi nói “Vic nhân ngha ct  an
dân”. Trn Hng o đa ra t tng “Khoan th sc dân, ly k sâu r bn gc”.
T th k XII, Nguyn Nguyên Úc tng khuyn cáo : “Sa mình thì cn
thn  trong, lòng run s nh trên bng mng. Yêu dân thì yêu mn ngi di, hãi
hùng nh ci nga nm dây cng sn”. Cách ngh y nht quán vi nhn thc v

vn hóa “…r lòng thng yêu muôn dân đ khp thôn cùng xóm vng không có
ting hn gin oán su, đó là gc ca nhc vy” ca Nguyn Trãi th k XV.
Và ri xuyên sut trong mch t duy ca lch s t tng Vit Nam.
Nguyn Vn Siêu  th k XIX : “Phng chi n thì ngi làm rung thay ta,  thì
ngi làm th thay ta, dùng thì ngi buôn bán trao đi thay ta. Vy thì cái trách
nhim ngi đòi hi  bn ta cng không phi nh”. Vì vy mà “thn Siêu” vn
đc sánh vi “thánh Quát” (Cao Bá Quát) có li tuyên ngôn v vn hóa vn
chng rt dt khoát : “có loi đáng th và loi không đáng th. Loi không đáng
th là loi ch chuyên chú  vn chng. Loi đáng th là loi chuyên chú  con

22
ngi”! Và Nguyn Khuyn dy con : “Các con ni chí cha nên bit. Nghiên bút
đng quên lúa, đu, cà”.

c. n thi đi H Chí Minh, tâm thc y đc k tha và nâng cao cùng
vi nhng thành tu ca vn minh loài ngi mà H Chí Minh đã tip thu và vn
dng nhun nhuyn vào đi sng dân tc. úng là “H Chí Minh sut đi đi tìm
con ngi, thy bn cht tt đp ca con ngi, soi sáng tng bc đi ca con
ngi, dày công dìu dt, bi dng con ngi Vit Nam thành nhng chin s cách
mng, nhng con ngi chân chính”26. H Chí Minh s đc ghi nh “không phi
ch là ngi gii phóng cho T quc và nhân dân b đô h, mà còn là mt nhà hin
trit hin đi đã mang li mt vin cnh và hy vng mi cho nhng ngi đang đu
tranh không khoan nhng đ loi b bt công, bt bình đng khi trái đt này”27.
Ham mun ln nht ca H Chí Minh cng hng v hnh phúc ca con ngi,
con ngi Vit Nam đang khao khát đc lp, khao khát dân ch và t do.
T nhng nm 20 ca th k trc, t tâm th ca con ngi nô l b mt
nc, dân tc b lm than, H Chí Minh đã chm chú theo dõi thân phn con ngi
b đày đa, b xúc phm không ch  nc mình. Trên báo “Ngi cùng kh”, H
Chí Minh đã lên án quyt lit nhng th đon tàn ác ca mi ch đ thng tr, thc
dân đi vi con ngi. Khi t bit th gii này, trong li dn li thì “u tiên là

công vic đi vi con ngi”.28

d. Ct lõi ca t tng H Chí Minh là quan đim v con ngi. Ch ngha
nhân vn H Chí Minh th hin tp trung và nht quán trong s tin yêu con ngi,
nn tng vng chc ca quan đim đi đoàn kt dân tc.Tt c mi con ngi Vit
Nam yêu nc, thng nòi, không phân bit giai cp, giàu nghèo, tìn ngng, tôn
giáo , sc tc, già tr đu có mt trong khi đi đoàn kt y. Chính cái đó “kt thành
mt làn sóng vô cùng mnh m to ln, nó lt qua mi s nguy him khó khn, nó
nhn chìm tt c l bán nc và cp nc”.Trong khi sc mnh k diu đó, có
th có nhng cá nhân nào đó bi ri rt, t loi b mình ra khi, ch không phi tng
lp này hay tng lp kia b loi b, đó nét đc đáo trong ch ngha nhân vn H
Chí Minh. Lúc nào cách mng theo đúng đc t tng y ca H Chí Minh thì
giành đc thng li. Lúc nào đi chch khi t tng H Chí Minh, chu s áp đt
ca ch ngha giáo điu phn Mác, lúc y cách mng vp phi tht bi.

e. Bài hc ln y càng có ý ngha trong giai đon lch s mi, khi Vit Nam
đang ch đng bc mnh trên con đng hi nhp quc t. Vi vic chính thc là
mt thành viên ca WTO, đt nc có điu kin mi đ thc hin mc tiêu ln :
“Xây dng mt nc Vit Nam hòa bình, thông nht, đc lp, dân ch và giàu
mnh, góp phn xng đáng vào cách mng th gii” , “iu mong mun cui
cùng” ca Bác H trong Di chúc.  tin ti mc tiêu đó, khi mà “Vit Nam là bn,
đi tác tin cy ca các nc trong cng đng quc t”, thì trong sc mnh ni lc,
xây dng s đng thun theo tinh thn đi đoàn kt dân tc ca H Chí Minh
chính là lc khi đng ca vic phát huy đn mc cao nht ngun lc ca con
ngi Vit Nam trong và ngoài nc. Tinh thn y đc th hin rõ trong Cng
lnh ca Mt trn T quc Vit Nam:“đoàn kt mi ngi Vit Nam  trong và

23
ngoài nc, không phân bit thành phn xã hi và dân tc, quá kh và ý thc h,
tôn giáo và tín ngng, min là tán thành công cuc đi mi”.

Quán trit ch ngha nhân vn H Chí Minh, chân thành đoàn kt mi con
ngi Vit Nam, theo tinh thn đó, sc mnh Vit Nam s tng lên vi cp s nhân,
đa mt đt nc có hn 80 triu dân, bt lên chim lnh v th mi trên trng
quc t.

2. Mnh và yu.

Mt ngun nhân lc di dào vi 70% lao đng tr trong toàn b lc lng
lao đng ca đt nc là mt th mnh ca Vit Nam. Vn đ là dám nhìn thng
vào ngun nhân lc di dào đó, thy cho ht cái gì là đim ta đ phát huy th
mnh, cái gì là s hn ch cn tp trung tìm gii pháp khc phc.

a. Cn cù, nhn ni, chu thng chu khó là phm cht đáng quý ca con
ngi Vit Nam. Không có phm cht đó, ông cha ta làm sao ci to đc vùng
đm ly thành vùng châu th phì nhiêu ca đng bng sông Hng, sông Mã , thau
chua, ra mn, đào kênh khi rch đ có vùng đng bng sông Cu Long tr thành
va lúa ca c nc. H thng đê sông Hng đc đp lên t s k đn hu k thi
đi đng thau ca thi k vn hóa ông Sn vi hn 3000km đê sông và 1500km
đê bin. Toàn b đt đá đp nên công trình y đu đc vn chuyn bng đôi vai
con ngi. Cng vy, h thng kênh rch  đng bng Sông Cu long đc to
dng t th k XVII mà khi lng đt phi đào nhiu gp 3 ln kênh đào Panama.
C nhìn bà con vùng núi đá ng Vn, Hà Giang điu khin cái cày chìa vôi vi
con bò kéo men theo nhng hc đá, vi hai bàn tay vc tng nm đt b vào các
khe đá đ gieo ht ngô, s thy đc cng đ lao đng mà con ngi phi b ra đ
mu sinh. Tc đt, tc vàng đâu ch là hình nh mang tính biu tng thun túy. ó
chính là sc lao đng nhn ni và quyt lit ca con ngi đ tn ti trong s th
thách khc nghit ca nghèo đói và lc hu!
Phm cht y còn th hin mt thi, khi vi mnh đt 5% còn đc gi li,
ngi nông dân xã viên đã to ra mt sn phm đ đ chi phí cho nhng nhu cu
hàng ngày ca mt gia đình ngoài cái n vi s thóc đc chia t kho hp tác.


b. Khoan hãy nói liu vi phm cht tt đp y, ngun nhân lc Vit Nam
đã đáp ng đc đòi hi ca giai đon phát trin mi cha, hãy nói chính phm cht
tt đp y gn đây thôi, có lúc, có ni, trong chng mc nào đó, do s kéo dài ca
mô hình k hoch hóa tp trung bao cp tràn lan, cùng mt s tác nhân phc tp
khác na, đã b mai mt chng nào.
S xung cp thê thm ca không ít nhng công trình xây dng nói lên cái
gì nu không phi là s xung cp ca cht lng lao đng. Cht lng lao đng
trc tip biu hin phm cht ca ngi lao đng ch không th là gì khác. ng
nhiên, c ch nào, tác nhân gì đã nh hng đn cht lng y s không d dàng
quy kt mt cách đn gin.
S gian di ca mt tng công ty sa nh hng trc tip đn sc khe ca
ngi dân, trc ht là tr em, làm lao đao bao nhiêu h gia đình nông dân nghèo
nuôi bò sa, đang làm bc xúc d lun xã hi. áng bun đó li là mt tng công ty

24
có ting tm, hàng ngày, hàng gi xut hin trên màn hình, ngi đng đu đã đc
phong danh hiu anh hùng lao đng. iu đó nói lên cái gì nu không phi là s
phai nht phm cht đáng quý ca ngi lao đng Vit Nam ?
Ngi ta đã nói nhiu v s li bing thiu nghiêm túc, thiu ch “tín”,
hay vòi vnh, thiu tính k lut, thiu s hp tác ca không ít ngi lao đng Vit
Nam. ó là s tht đau đn phi dám nhìn thng.

c. Li th v giá nhân công r là có, song không nên kéo dài li th đó mà
phi nhanh chóng thy đó là mt đim yu ca ngun nhân lc Vit Nam trong bi
cnh mi ca “mt ngôi sao mi ni trên bu tri thng mi th gii”. Li th nói
trên ch cho phép phát trin nhng ngành ngh s dng nhiu lao đng gin đn và
trung bình. Th nhng, vi nhng ngành ngh có giá tr gia tng ln, đòi hi trình
đ công ngh cao thì ngun nhân lc ca ta hin nay cha đáp ng đc. Cng
chính vì th, trên lnh vc này, kh nng thu hút đu t thp. iu này liên quan

trc tip đn giáo dc, “chìa khóa ca phát trin” đã nói.

3. u t cho giáo dc là đu t cho phát trin, điu y đã đc nói t
lâu, song làm cha đc bao nhiêu. Thc trng lc hu và xung cp ca h thng
giáo dc đang bc l quá rõ, thm chí đánh mt c lòng tin ca dân vào h thng
giáo dc và đào to.

a. Ngành giáo dc phi có quyt tâm cao đ làm mt cuc cách mng trong
giáo dc, trc ht là đi mi trit lý giáo dc t ch giáo dc và đào to ch dành
cho 5% dân s sang nhu cu ca 100% dân s trong mt giai đon phát trin mi
ca đt nc. Liên quan trc tip đn ngun nhân lc, trc mt phi chp nhn c
ch th trng trong đào to đi hc thuc các ngành k thut công ngh và dy
ngh đ huy đng đc mi ngun lc dn sc cho cht lng đào to đáp ng
đc đòi hi ca th trng.

b. Vn đ ca giáo dc đào to tuyt đi không th là ca riêng ngành này.
“Trng hc vn, trng nhân tài, vì đó là nhng ca quý không gì có th thay th
đc ca mt nc, mt dân tc. Có nó thì s có tt c, thiu nó thì cái còn li còn
gì đáng giá” 29 . Giáo dc và đào to b xung cp nh hng trc tip đn cht
lng đào to con ngi, tác đng đn ngun nhân lc ca phát trin đó là h ly
ca nhng sai lm có tính quan đim và đng li ch đo nói chung.
ánh du mt ct mc quyt đnh ca i Mi to ra mt bc ngot ca
đt nc, i hi VI dã tng có s phân tích sâu sc v điu này : “Nhng sai lm
và khuyt đim trong lãnh đo kinh t, xã hi bt ngun t nhng khuyt đim
trong hot đng t tng, t chc và công tác cán b ca ng. ây là nguyên
nhân ca mi nguyên nhân”.
Nhng sai lm và khuyt đim trong giáo dc đào to cng cn tìm v trong
“nguyên nhân ca nhng nguyên nhân đó”. Ch bng cách nhìn y mi tìm đc li
ra cho giáo dc và đào to, li ra cho ngun nhân lc.


c. S lng ca ngi có chc danh giáo s và phó giáo s và hc v tin s
đ đm nhim công tác đào to ti các trng i hc hin nay là rt thp so vi

25
yêu cu và trong tng quan vi các nc trong khu vc. Nhng, cái đáng lo hn là
cht lng ca đi ng này.Cách đào to tin s cng đa đn cht lng đáng ngi,
và trong khá nhiu trng hp là đáng xu h. ã có nhiu nguyên nhân đc phân
tích và phi bày trên mt báo. Nhng đ tìm v “nguyên nhân ca mi nguyên
nhân” thì phi lùi v mt thi quan nim v “đ” và “chuyên” ca cán b, trc ht
là cán b khoa hc.
Thành phn giai cp, ý thc chính tr và trình đ chính tr, mà tiêu chí không
rõ ràng, li đc coi là mt đim quy chiu quyt đnh ca “đ” và nng lc, trình
đ phc v cho ngành chuyên môn đc đm nhim gi là “chuyên”.Trên danh
ngha, c hai đu quan trng nh nhau, song trong thc t tuyn chn, s dng, và
đ bt thì “đ” là chính. Din bin ca tình hình dn đn nhng tùy tin ca vic
chn ngi và dùng ngi vt quá nhng đim quy chiu nói trên, nhng ch
cho t tng “cánh hu”, “bè phái” mà Bác H đã nghiêm khc cnh báo “lôi ngi
này, kéo ngi khác, a ai thì kéo vào, không a ai thì tìm cách ty ra”, cng vì th,
không dám và không mun dùng ngi gii, vì s lòi cái dt ca mình ra nên ch
thích dùng ngi kém mình và bit nnh b. “Th là ch bit có mình, quên c
ng”30. iu này dn đn h qu th nào thì ai cng rõ.
Quan đim thin cn nhum mu “t” khuynh ca ch ngha giáo điu phn
Mác ng là đ cao công nông, trên thc t là mit th công nông, h thp công nông,
đ li h ly dai dng. Phi sòng phng ch ra h ly ca nhng sai lm nói trên,
nguyên nhân lc hu ca ngun nhân lc hôm nay, thì mi có gii pháp c bn và
lâu dài cho “chìa khóa ca phát trin”.
VI. TIN CON NGI, PHÁT HUY CON NGI

1.Kh nng và tim nng ca ngi Vit Nam ta


a. Lch s dng nc, m nc và gi nc đã chng minhkh nng và tim
nng k diu đó. Xin gi ra mt nhn xét ca mt hc gi Pháp : “Lch s c xa
và hin đi cho thy kh nng k l ca đt nc này trong vic tìm ra nhng
gii pháp đc đáo cho nhng vn đ gp phi”31.

b. Vn đ đt ra là bin kh nng và tim nng thành hin thc bng hành
đng. Nói mt cách có tính khái quát và hi tru tng thì đó là trách nhim ca
lch s, là hoàn cnh làm bc l kh nng và tim nng đó. Vi đy đ ý thc thì đó
là trách nhim ca ng lãnh đo, ca ngi lãnh đo. H Chí Minh là tm gng
tiêu biu và sinh đng nht chng minh trách nhim và cách bin kh nng và tim
nng thành hành đng cách mng ca c dân tc và ca tng con ngi c th. Cách
mng Tháng Tám 1945, hai cuc kháng chin chng xâm lc giành li đc lp
thng nht là minh chng hùng hn v bin kh nng và tim nng thành hành đng
ca c dân tc.
Vi tng con ngi, nhng ngi có dp gp, hoc gn gi H Chí Minh,
đu có th nhn đnh đc s thông cm và li khuyên bào ân cn, c th ca Bác
H. H Chí Minh không tic công sc dy ch, dy cách làm vic, cách sng cho
nhng sng cnh mình, nâng h lên. Sc cm hóa ca H Chí Minh đi vi nhiu
ngi, k c vi k thù, là điu nhiu ngi bit hoc chng kin.