www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 1
Ci Ngun Vn Hóa Vit Nam: Thiên Nhiên
(Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t)


Phn Tóm Lc: Tâm Thc và Dòng Sng Dân Tc

Dân tc nào đ cho vn hóa ngoi lai ng tr thì không th có đc lp thc s, vì vn hóa là
linh hn ca mt dân tc (1).

Ci ngun vn hóa Vit Nam là Thiên Nhiên; nói cách khác Thiên Nhiên là ci ngun tâm
thc dân tc. Tâm thc là dòng sng linh đng và sinh đng, là ni lc dân tc.

Nhìn di khía cnh “lc”, vn hóa ví nh ngoi công, còn tâm thc dân tc t nh ni
lc. C th hn, tuy không chính xác lm, nhng nó gi hình và liên h đn bn thân con ngi,
nên d hiu hn, vn hóa ví nh thân xác con ngi, còn tâm thc t nh h thng min nhim.
H thng min nhim suy yu con ngi s cht dn.

Có th nói vn hóa là hin tng, còn tâm thc là bn cht. Vn hóa là bánh, còn tâm thc
là bt. Bt có th làm mi loi bánh vi nhiu mùi v khác nhau.

Vn hóa là cuc sng. Không phi b công nghiên cu dòng sui đã khô cn: không phi
là kho c đào bi tìm kim nhng di vt di lòng đt, cng không phi là t duy trit hc,
không phi nn óc xây dng mt h t tng trit lý đ đc thiên h công nhn và áp đt con
ngi sng trong cái lng, cái khung trit lý đó. mà là li mi hi nhp vào dòng sng dân tc
đang trôi chy và còn chy mãi vi dòng tâm thc dân tc đ thng hoa cuc sng và con ngi.

Nói đn nét đt thù vn hóa dân tc mà không sng vi nó, không hít th cùng n – cùng 
vi nó là trò chi danh t v cái xác cht vn hóa, không đem li li ích cho nhân sinh, không
thng hoa cuc sng và con ngi.

Chng hn ca ngi ht li tinh thn nhân ch trong np sng Vit mà vn sng trong nô l
ca ý thc h hay ca tôn giáo có t chc thì không khác gì “con két” nói đc hai ch “t do”
mà vn  trong lng chim, trong lúc ca đã m toang.

V tn ci ngun, Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t) ly con ngi làm gc
cho mi sinh hot vt cht và tinh thn, ý thc đc con ngi có cùng mt ngun sng (Thiên
Nhiên) cùng ti tm bi mt sui ngun yêu thng vô tn ca tri đt, cùng sng trong mt
ngôi nhà (trái đt), vt thoát mi rào cn ngn cách lòng ngi; v ci ngun thiên nhiên, d
nhiên các nn vn hóa s phi gp nhau  mt đim là đem li yêu thng, hnh phúc, thái hòa
bình đng cho nhân loi trong cuc sng ngay ti đây và bây gi.

Ông Krishnamurti đã khng đnh rng “cái mà Pht gi là Nit Bàn, Jesus gi là Thiên
àng, tôi gi là “Cuc Sng”.

Tám trm nm trc vua Trn Nhân Tông đã khng đnh rng “chân lý không nm trong
pht giáo mà nm chính ngay  gia lòng Cuc Sng”.
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 2
Trong np sng trng lúa nc, thun lý theo thiên nhiên sng trn vn vi cuc sng trong
tính ngi và tình ngi ngay ti đây và bây gi là sng Sng o.

Nh vy, tr v tn ci ngun, Thiên Nhiên không phi là lp hi nghiên cu vi nhng
bui hi tho, thuyt trình, lun bàn hoc vit tht nhiu sách xây dng h thng t tng trit
hc mà thun lý theo thiên nhiên, sng trn vn vi hin tin ca cuc sng trong tính
ngi và tình ngi, ngha là hi nhp vào dòng sng dân tc đ thng hoa con ngi và cuc
sng, vi đnh hng gii phóng toàn trit con ngi.

Thiên Nhiên: Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t


Tinh thn thc tin (2), môi trng sng (3), cách làm n (trng lúa nc) và li sng (đnh
c) giúp cho c dân Hòa Bình (tin thân ca dân tc Vit Nam) (4), tích ly đc nhng hiu
bit qua kinh nghim sng sinh đng và linh đng (hiu nghim) to điu kin thun li cho h
thc hin thành cuc cách mng nông nghip trng lúa nc cách ngày nay khong 6000-7000
nm (thi gian tng đi) trong nn vn hóa Hòa Bình (5).

T kinh nghim sng ca np sng nông nghip trng lúa nc, h m ca âm – dng
cm nhn, chuyn ti Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t) hòa quyn vi lòng ngi
vào dòng tâm thc ca c dân Hòa Bình th hin qua dòng sng cng c và phát huy np sng
tng nhng qun c hài hòa trong xóm làng (hòa c làng) chan hòa tình ngi, sng cùng vi
mi ngi và đ mi ngi cùng sng vi mình (6).

Np sng nông nghip trng lúa nc cng c và phát trin qua các thi đi vn hóa Bc
Sn, vn hóa Phùng Nguyên, thi đi các vua Hùng dng nc Vn Lang ….

Dn dn qua quá trình giáo dc nhân bn tâm linh, vi cm nang dch lý – hc n, hc nói,
hc gói, hc m – ngi Vit Nam trng thành là ngi có lòng trc n, vi đo lý “thng
ngi nh th thng thân”, trong cung cách ng x: “May thay  chn bình yên, thy ngi
hon nn n quên sao đành”. “Thng ngi, ngi li thng ta, ghét ngi thì li hóa ra
ghét mình”.

Ông Phan Bi Châu đã sng trn vn vi dòng tâm thc dân tc nên ch vi hai câu th
ngn ngn mà nói lên đc ý ngha sâu sc cái đo lý làm ngi Vit Nam: “Làm ngi ta phi
yêu ta, có lòng trc n mi ra con ngi”.

T tiên ngi Vit Nam đã thn hóa âm dng thành M Tiên Âu C sng trên núi (Non
Nhân), Cha Rng Lc Long sng di bin (Nc Trí), t lòng bit n m cha, âm dng, đt
tri. Ngi th ngi, th nhân tính, còn gì nhân bn hn: “Dù xây chín bc phù đ, không bng
làm phc cu cho mt ngi”.


Tình thng và trí tu là đnh hng ca dân tc Vit Nam trong mi ý ngh, li nói và vic
làm; “hòa” là ch đo cho mi liên h ng x (hòa c làng).

Tình thng hn nhiên trong sáng, tc di ánh sáng ca trí tu s hóa gii mi mâu thun
 ni tâm, trong gia đình và ngoài xã hi: “Thng nhau c u cng tròn, dù trm ch lch cng
kê cho bng”.
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 3

M Tiên Âu C và Cha Rng Lc Long là biu tng thng hoa theo chiu kích tâm linh
phát trin tình thng và trí tu vi đnh hng: Bin – Hóa – Thng hoa – Hòa đng, hòa cùng
v tr.

Thun lý theo thiên nhiên (trông c tri đt liu thi làm n) sng trn vn vi cuc sng
tronh tính ngi và tình ngi, vi np sng tnh thc là sng đo; âm dng, Tiên Rng là đo
sng, b thc ti đi tìm chân lý là b đo, sng vi mng, t mình tt đuc đi đêm là vong thân.
Nm đc l sinh hóa ca Âm Dng, Tiên Rng có gì không thông.

Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t (Thiên Nhiên) ni cha đng nhng yu t vnh hng
ca nn vn hóa Vit Nam nói riêng và ca mi dân tc nói chung.

Mi dân tc sng trong môi trng khác nhau nên tùy theo môi trng sng mi dân tc có
bn sc đc đáo riêng ca nó, đc th hin ngay trên dòng sng sinh đng và dòng tâm thc ca
nó mà vn hóa là mt b phn. Vn hóa và tâm thc là hai mt ca mt đng tin.

Nhìn di góc đ ca lý âm dng, vn hóa ví nh dng (Rng), còn tâm thc dân tc t
nh âm (Tiên). Âm dit thì dng không th tn ti và ngc li; nhìn di khía cnh “lc”, vn
hóa ví nh ngoi công, còn tâm thc dân tc t nh “ni lc”. C th hn, tuy không chính xác
lm, nhng nó gi hình và liên h đn bn thân con ngi, nên d hiu hn, vn hóa ví nh thân
xác con ngi, còn tâm thc dân tc t nh h thng min nhim. H thng min nhim suy yu,

con ngi s cht dn. Có th nói vn hóa là hin tng, còn tâm thc là bn cht. Vn hóa là
bánh, còn tâm thc là bt. Bt có th làm mi loi bánh vi mùi v khác nhau. Tóm li tâm thc
là linh hn ca vn hóa, đng thi cng là ni lc dân tc; cho nên có th nói vn hóa là linh hn
ca dân tc.

Tr v Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t (Thiên Nhiên) là con đng sng ca dân tc
Vit Nam nói riêng và ca mi dân tc nói chung.

Con ngi phi tr v tn ci ngun, thiên nhiên, không dng chân  bt c giáo hi nào,
bt c ch ngha hay ý thc h nào, hoc bt c quan nim trit hc nào, bt c chng tc nào.
V tn cui ngun “lý” (chân lý) đem phn “dng” (bin dch) ng dng vào cuc sng hin
tin, đáp ng nhu cu sng ca thc ti. Ngha là thun lý theo thiên nhiên vi ý chí và ngh lc,
sng trn vn vi cuc sng (vi cái hin tin) trong tính ngi và tình ngi, tc th hin đy
đ và trn vn np sng an nhiên t ti ngay ni hin tin. Nh vy không có gì ngoài thc ti
ca cuc sng.

“Chân lý không nm trong pht giáo mà nm chính ngay  gia lòng cuc sng… Pht
giáo là cuc sng” (vua Trn Nhân Tông). Chúa dy rng Nc Tri trong lòng các ngi … Ta
là s sng. Ông Krishnamurti khng đnh rng chân lý  trong mi ngi; nó vnh vin  ngay
đó. H giây phút nào các bn theo ai thì phút giây y các bn ngng theo chân lý.

Nh vy không th đi tìm chân lý ngoài cuc sng và con ngi mà thun lý theo thiên
nhiên (trông c tri đt liu thi làm n) sng trn vn vi cuc sng, ngha là sng và cm
nhn chân lý ngay ni hin tin ca cuc sng.

www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 4
Nói cách khác, phá b mi rào cn ngn cách lòng ngi, con ngi đi din vi con ngi
trong tính ngi và tinh ngi. Con ngi cùng mt ngun sng là Thiên Nhiên (Thiên Th Vô
Ngôn ca Tri t) cùng đc ti tm bi ngun sui yêu thng vô tn ca tri đt, cùng

chung sng trong mt ngôi nhà (trái đt), ly tình thng xây tình ngi, to mt dòng tâm thc
đáp ng nhu cu hóa gii khng hong tâm thc ca con ngi (do s mt quân bình gia vt
cht và tinh thn trong cuc cách mng k ngh to nên) trong xu th toàn cu hóa vi nn tinh
hc đang tin nh v bo.

Nói mt cách ngn gn, v tn ci ngun Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn cua Tri t)
các nn vn hóa s phi gp  mt đim là đem li hnh phúc, thái hòa, bình đng cho nhân loi
trong cuc sng ngay ti đây và bây gi.

Ci Ngun Vn Hóa Vit Nam: Thiên Nhiên và Nc

V tn ci ngun s sng, Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t), hòa cùng v
tr qua cuc chuyn hóa tâm thc không phi là tín ngng hay lp thuyt, cng không phi là
trit hc hay xây dng mt trit lý sng đ đc mi ngi chp nhn, mà phi là kt qu ca
trình sng tnh thc, sng trn vn vi cuc sng, ch không phi là hi lun, tranh cãi hay bút
chin.

àm lun, tranh cãi hay bút chin mt thi gi vô ích, cho nên, ông cha chúng ta thng
nhc nh: “Trm nghe không bng mt thy, trm thy không bng mt ln tri qua”.

S d chúng tôi s phi trích dn, gii trích dài dòng ch nhm mc đích hc hi kinh
nghim sng bng cách cm nhn chuyn dch Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t)
vào dòng sng và dòng tâm thc dân tc; đng thi thu hiu mt cách sâu sc bn sc đc thù
ca dân tc (nhân bn, hin thc, tình thng, thích nghi, dung hóa, vit hóa …). Ông cha chúng
ta tin tng vào ni lc đó, nên xem nhng hin tng ngoi nhp Nho – Lão – Pht, và v.v…
nh r, giày, dép …: “Có r thì đ nóng tay, có dép có giày thì đ nóng chân”.

Nu cha vit hóa đc nhng nét đc thù ca hin tng ngoi nhp thì tm thi: “n
sung ngi gc cây sung, ly anh thì ly nm chung chng nm”.


V ngun phát huy ni lc, bn lnh và dòng tâm thc dân tc trong bn sc đc thù ca
vn hóa Vit Nam: Ni lc dân tc hay ý thc dân tc bn lnh bao hàm ý thc bo tn, truyn
tha và phát trin các giá tr vnh hng do dân tc sáng to và tích ly qua quá trình lch s nhm
duy trì dòng sinh mnh vn hóa dân tc và phát huy ngày thêm tt đp. Vn hóa Vit Nam ch
không phi vn hóa ca chng tc Bách Vit sng  châu th sông Duong T và phía nam sông
Hoàng Hà (7).

Ngun Nào?

1. Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t)

Không th ngng  Tam Giáo (NHO - LÃO - PHT). Mt hc gi ngui M, không có
tâm Vit, ch vi tinh thn khách quan và đu óc không b điu kin hóa bi tam giáo cng thy
đuc khá chân xác v vic tr v ngun: ông ta ví vn hóa Vit nh mt cây gy, nhìn b ngoài
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 5
thy ph lp sn Tây mng; co lp sn y đi, vn thy ph mt lp sn Tàu có phn dày hn;
song co tip lp sn Tàu y na thì l ra ct lõi cây gy tre đc Vit Nam. (8)

Tht ra, còn mt lp sn n  (Pht Giáo) cng khá dày mà hc gi quên không đ cp
đn. Tr v ngun cng không th ngng li  nn vn hóa ông Sn vi trng đng Ngc L,
thi đi Tam Giáo cha du nhp vào Vit Nam. Tr v ngun cng không phi tr v vn hóa
Phùng Nguyên, thi đi các vua Hùng dng nuc, thi đi ông Không T, ông Lão T và Thái
T Tt t a cha có mt trên trái đt.

Phi đi nguc lên, xa hn na, vut qua vn hóa Bc Sn vi cái rìu Bc Sn, đn tn nn
vn hóa Hòa Bình mun (12,000 - 10,000 nm truc Tây Lch) ni xy ra cuc cách mng nông
nghip trng lúa nuc (Oryzasativa, cây lng thc trng yu ca loài ngui) cách ngày nay
6,000 - 7,000 nm, ni ny sinh xóm làng (xã thôn t tr) vi tình hàng xóm láng ging do li
sng (đnh c), cách làm n (trng lúa nuc) và môi trung sng to nên.


Nói cách khác “đnh canh đnh c” đng ngha vi sng tng nhung qun c hài hòa vi
hàng xóm láng ging trong xóm làng tc “sng cùng vi mi ngui và đ mi ngui cùng sng
vi mình”. (Trn Gia Phng, sđd, Trang 55)

1.1 Tinh Thn Thc Tin: Hc Hi T Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t)

Con ngui ra đi trong Tri t - “đu đi tri, chân đp đt” - sng gia thiên nhiên cùng
muôn loài. T thu ban s, con ngui hc hi t thiên nhiên (Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t)
và  chính mình đ tng dn s hiu bit. Có th nói rng thiên nhiên là ông thy đu tiên ca
con ngui và mãi mãi là ông thy vô t vi diu nu con ngui vn chu khó đ tâm quan sát hc
hi.

Tri qua tin trình lâu dài hàng chc vn nm, môi trung sng luôn luôn thay đi. Nh
quan sát hc hi t thiên nhiên và cuc sng linh đng và sinh đng, con ngi c đi ngày càng
hiu bit hn, hiu ra đc quy lut v chu k ca s bin chuyn thi tit, bit đc tính cht
đt đai, hiu quy lut vn hành ca thiên nhiên cùng vn vt.

Nhng tri thc thc nghim đó giúp cho con ngi c đi thích nghi vi môi trng sng
đ tn ti và phát trin v mi mt vt cht ln tinh thn.

Thi đi không sách v, kinh đin, không hc thuyt này, hc thuyt kia, không m mt,
không đng não, không m lòng đ cm nhn, con ngi không sng ni. Tìm nhng trái cây n
đc qua quan sát các loài chim n trái trên cành, nhìn tháy con sóc lm qu di đt

Sau mt thi gian dài, t sn bt hái lm, đào c, c dân c  Hòa Bình (tin thân ca dân
tc Vit Nam) bit thun hóa cây nông nghip, thú vt, chuyn sang đnh canh đnh c: trng
trt, trng lúa nc và nuôi gia súc.

Ai đã dy c dân Hòa Bình (tin thân dân tc Vit Nam) trng trt?


Phi chng môi trng sng (thiên nhiên) và đi sng thc tin là ông thy ca h?
Thng ngày h hái, lm qu chín  trong rng sâu đem v hang đng, n xong, vt ht xung
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 6
đt m, ht ny mm, mc lên cây, sinh hoa kt trái T đó h cùng nhau phá rng đ bin
thành vn nng, vn tc trng cây n trái, đi nng trng rau da, bu bí, khoai đ loi
đc hình thành dn dn theo thi gian và s hiu bit cng tng dn.

Th là ngh nông xut hin, đánh du mt bc tin b quan trng trong đi sng ca dân
c Hòa Bình. T nhng kinh nghim trng trt, h nhn ra đc nc giúp cho tho mc tng
trng mnh và tt ti, nên h tìm cách thun hóa lúa hoang tr thành cây lúa trng di rung
nc.

Quan sát đ hc; hc đ bit; bit đ làm; làm đ sng. Ri va làm va hc, làm đn
đâu hc đn đó. Bit đn đâu sng đn đó. Bit ri bo nhau cùng bit đ thng tin con
ngi. Thng tin con ngi đng ngha vi thng tin xã hi, và ngc li. Vì sng phi
làm mà làm thì tng s hiu bit “sng – làm – bit” và ngc li “bit – làm – sng” (nh
trên đã dn).

Kinh nghim sng cho bit, con ngi hc hi bng tâm: cm nhn, trc nhn; hc hi
bng mt: quan sát; hc hi bng tay: lao đng; hc hi bng óc: suy t, nhn xét, sáng to.

Ngi nông dân trng lúa nc phi quan sát tri (thi tit) trng sao, đt đai, ma gió tht
t m đ hoch đnh công vic cày cy, đ sn sóc, chm bón đng rung.

Sng vi ngh nông trng lúa nc n đnh lâu đi cách ngày nay 6,000 – 7,000 nm (thi
đi vn hóa Hòa Bình) c dân Hòa Bình (tin thân ca dân tc Viêt Nam), vi kinh nghim sng
thc tin thu hiu rng mun gii quyt các khó khn trong cuc sng thì phi nhìn thng vào
s thc trong hin ti (thc ti) v sau ông cha ta din t cái bit đó bng: “Trông c tri đt liu

thi làm n”, ngha là cm nhn, thun lý theo thiên nhiên (Thien Th Vô Ngôn ca Tri t)
sng trn vn vi hin tin ca cuc sng trong tính ngi và tình ngi ngay ti đây và bây gi.

1.2 Np Sng và Np Ngh c Hình Thành T Môi Trng Sng (Thiên Nhiên)

1.2.1 Hiu Bit Âm Dng Qua Kinh Nghim Sng

Nói ngn gn t tiên ngi Vit Nam m ca âm dng v tn ci ngun cm nhn,
chuyn ti Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t (Thiên Nhiên) hòa quyn vi lòng ngi vào dòng
sng dân tc cng c và phát huy np sng tng nhng, hài hòa, chan hòa tính ngi và tình
ngi, vi đo lý thng ngi nh th thng thân, ngha là ly tình thng xây dng tâm thc
dân tc.

Trng lúa nc mang tính thi v cao bt buc ngi nông dân phi quan sát thiên nhiên.
Trông tri trông đt (trông c tri đt liu thi làm n); đng thi không th quên yu t con
ngi.

T hai yu t cha m, nam n, già tr, tri đt, đêm ngày, nóng lnh, sáng ti và do sng
trong hoàn cnh ca ngh trng lúa nc, ngi nông dân thng xuyên tip xúc vi nhng cp
đi lp khác nh nng ma, úng hn , ri đc cái trong thú vt, bông đc, bông cái trong bu
bí , vui bun, hnh phúc đau kh trong cuc sng, trên di, trong ngoài dn dn tng quát
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 7
hóa hai yu t đi lp thành âm dng. Nh vy, ông cha chung ta vi np sng đnh c đnh
canh đã nm bt đc lý âm dng qua kinh nghiêm sng thc tin sinh đng và linh đng.

Cm và nhn quy lut dch lý ca thiên nhiên, ca tri đt, m tâm mình hòa cùng v tr
vn vt: tâm ta và tâm v tr là mt, ging nhau, đ t đó rút ra (nhn ra) nhng quy lut, nhng
bài hc đc th nghim, chng nghim t kinh nghim sng thc t, xây dng np sng hài
hòa: hài hòa gia thân và tâm trong cuc chuyn hóa tâm thc, hài hòa gi ngi vi ngi đ

chung sng yên vui thanh bình, hài hòa gia ngi vi thiên nhiên đ thng hoa cuc sng và
con ngi, theo chiu kích tâm linh phát trin tình thng và trí tu vi đnh hng: Bin – Hóa
– Thng hoa – Hòa đng, hòa cùng v tr hi nhp vào dòng tâm thc dân tc th hin qua dòng
sng dân tc.

1.2.2 Lý Vn Hành Âm Dng

Nhng quy lut dch lý ca thiên nhiên, nhng bài hc rút ra t Thiên Th Vô Ngôn ca
Tri t (thiên nhiên) là nhng bài hc chân xác vt không gian và thi gian.

ó là nhng quy lut vn hành ca lý âm dng; chng hn tt c mi hin hu trên đi
đu bin đi không ngng, thích nghi vi môi trng chung quanh theo quy lut vn hành riêng
ca nó, nh cây lúa, dây bu, dây bí, thi tit, v v k c con ngi và vn vt muôn loài; và
không có cái gì trên trái đt này t nhiên hay do mt ngi nào đó to ra, mà phi do nhiu yu
t hp li mà cu thành. Cây lúa ch có th phát trin tt ti trên đng rung là do s cn cù lao
đng ca con ngi, vi ging tt và nc, phân, ánh sáng mt tri và thi tit

1.2.3 Nhng c Thù Ca Nn Vn Hóa Vit Nam

Tinh thn nhân bn (con ngi là gc) cng nh tinh thn nhân ch trong nn vn hóa Vit
Nam không phi do mt vi thn linh, hay do mt ngi đc đo nào đó, hoc do mt h thng
trit hc ban phát hay ch dy cho dân nông nghip trng lúa nc thi vn hóa Hòa Bình nói
riêng, và cho dân tc Vit Nam nói chung, mà do tình gia đình (tình m con, cha con, lòng hiu
tho) môi trng sng (khí hu nhit đi, gió mùa vi nhng đng bng trù phú) cách làm n
(trng lúa nc) và np sng tng nhng qun c hài hòa trong xóm làng (hòa c làng) đã tôi
luyn hun đúc nên.

Thc t cho thy kinh nghim trng lúa nc đã rèn luyn, hun đúc cho nông dân tinh thn
nhân ch. Mun thu hoch đc kt qu tt đp trong vic trng lúa nc, nông dân phi ch
đng quan sát các hin tng thiên nhiên: trông tri, trông đt, trông mây v.v Nói gn mt

câu: “Trông c tri đt liu thi làm n”; ngha là quan sát hin tng thiên nhiên, thi tit đ
quyt đnh sp xp công vic trng trt, làm mùa v.v

Nu ma to, gió ln, giông bão ni lên nông dân không di gì mà cy ba, gieo m, cy lúa
trong nhng trng hp đó.

Nu tri trong bin lng, nông dân mi yên tâm làm rung. iu đó chng t rng quyt
đnh làm hay cha làm là do con ngi. Nói cách khác, ngi nông dân ch đng trong mi
sinh hot ca con ngi.

www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 8
Nh vy, ngi nông dân t mình quyt đnh nhng công vic phi làm, cha làm hay
không làm. Con ngi t mình quyt đnh, làm ch chính mình. Trit hc ngày nay gi đó là
tinh thn nhân ch. (Xem chi tit Tinh thn nhân bn và nhân ch trong nn vn hóa Vit trên
website www.tusachvietthuong.org).

Nói cách khác, ngh nông trng lúa nc bt buc nông dân nhìn thng vào thiên nhiên
(Tri), đt đai, và thi tit:

Trông tri, trông đt, trông mây
Trông ma, trông gió, trông ngày, trông đêm.

M rng cõi lòng quan sát nhng hin tng thiên nhiên – hng gió, đ ma, sc mây,
vng trng, én bay thp hay cao, qu tm hay sáo tm, v v quan sát thc ti đ tìm hiu s
tht/chân lý (ma hay nng, ma ngp b ao hay ma rào li tnh, v v ) hu gii quyt tr ngi
cho vic gieo trng nói riêng, cho cuc sng nói chung.

Qu tm thì ráo (nng) sáo tm thì ma
Én bay thp ma ngp b ao

Én bay cao ma rào li tnh

Chính thiên nhiên đã dy ngi nông dân, nói theo ngôn ng ngày nay: thc ti là tiêu
chun ca chân lý.

Quan sát bên ngoài (thiên nhiên) cha đ mà còn phi quan sát  chính mình, đ t hiu
mình; phi có quyt tâm mi có th đt đc kt qu tt trong công vic: Trông cho chân cng
đá mm. Không t hiu mình, không th tin xa đc, không th sng yên vui đc. Ông cha ta
đã rút đc kinh nghim, trm hay xoay vào lòng, vì ngn đèn đc t trc khêu bi mình. T
hiu mình đi đn ch ý thc đc lòng mình (tâm mình) vi tâm v tr là mt, hòa cùng v tr,
“tri trong bin lng mi yên tm lòng”.

“Nn vn hóa trng lúa nc là mt th nghim sng ca s hòa điu gia Tri – Ngi –
t, trong đó sc cn lao cng nh trí thc thc nghim ca con ngi đc ng dng và điu
hp mt cách sáng to sao cho hòa nhp và kt hp vi thi tit (tri) và đt đai đ cho lúa đc
tt ti. Mi liên h gia Tri – Ngi – t gn gi, đng cm, và đng đng”.

Có l không ai lt t đc trn vn ý ngha tinh thn nhân ch qua mi liên h gia Tri –
Ngi – t ca nn vn hóa nông nghip trng lúa nc qua bài th ca v nho s cn vng
Trn Cao Vân:
Tri t sinh Ta có ý không,
Cha sinh Tri t có Ta trong.
Ta cùng Tri t ba ngôi sánh,
Tri t in Ta mt ch đng.
t nt Ta ra Tri chuyn đng,
Ta thay Tri m t mênh mông.
Tri che t ch Ta thong th,
Tri t Ta đay đ hóa công. (9)

www.tusachvietthuong.org

T Sách Vit Thng Trang 9

Ông cha ta chuyn s hiu nghim (s hiu bit qua kinh nghim sng) và “kinh nghim”
cm nhn thiên nhiên li cho con cháu và khai m dân trí bng ca dao, tc ng, huyn thoi,
truyn k bng li rt sinh đng và linh đng, không đóng khung trong ch ngha khô cng qua
thi gian. Mt khác “trm nm bia đá thì mòn, ngàn nm bia ming vn còn tr tr”.

Khi t cuc sông sinh đng, truyn t s sinh đng qua s sinh đng thit thc ca cuc
sng, không đóng khung trong ch ngha cht. Ch ngha, sách v, kinh đin ch mô t s tht
ch không phi là s tht. Ca dao tc ng chuyn ti kinh nghim sng, s hiu nghim và cm
hng trong cuc sng t lòng ngi qua lòng ngi. Ca dao tc ng và huyn thoi là ting nói
tâm thc ca dân tc.

“Ngi dân sng ni làng mc đã ln lên cùng vi ca dao, tc ng mà qua đó h nm bt
đc các yu tính ca đo sng Vit, giúp h bit đc bn phn cng nh cách ng x cho hp
đo, hp lý, hp tình đi vi cá nhân, gia đình, làng xóm cho đn đt nc. Trong quá kh mc
dù rt nhiu ngi Vit không đn trng hc nhng h ch cn trang b nhng kin thc truyn
ming đó mà cng bit sng đ tr thành nên trai hin, dâu tho, yêu nc, thng nòi (10), bit
sng liên đi hp tình, hp lý vi mi ngi trong xã hi, qua tp tc đi công, vn công, nay
ngi mai ta trên đng rung và truyn thng có vic thì đn ht vic thì đi, trong cuc sng
hàng ngày.

Ca dao – tc ng không bàn đn Thiên àng hay Nit Bàn mà chú tâm vào dòng sng đang
trôi chy. Ca dao – tc ng cng không đ cp đn trit hc hay trit lý cao siêu mà ch quan tâm
đn cuc sng linh đng và sinh đng, thun lý theo thiên nhiên sng trn vn vi cuc sng
(trông c tri đt liu thi làm n).

Ca dao tc ng không lý lun dài dòng sc bén mà da vào tâm, ly tâm thc làm ch đo,
dùng li ngn gn súc tích gi hình gi cm, d nh, gõ ca lòng ngi, đánh đng tâm thc,
truyn đt li sng nhân bn, t tâm sang tâm, dn dt con ngi vào truyn thng tng thân

tng ái ca dân tc:

Chín b làm mi.
Mt câu nhn, chín câu lành.
Coi nhau nh bát nc đy thì hn.
Mt b cái lý không bng mt tí cái tình.
Thy ngi hon nn mà thng,
Thy ngi cùng kh li càng thng hn.
Thng ngi ngi li thng ta,
Ghét ngi thì li hóa ra ghét mình.
Thng ngi nh th thng thân.
Thng ngi bt ming mà cho.
Thy ngi hon nn thì thì thng,
Thy ngi đói khát thì nhng ming n.
Ngi trong mt nc phi thng nhau cùng.
Lá lành đùm lá rách. (Ca Dao – Tc Ng)


www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 10
Làm ngi ta phi thng ta,
Có lòng trc n mi ra con ngi. (Phan Bi Châu)

Nh vy, ngi Vit cn gì phi kh tâm chy đi tìm tình thng trong sách v kinh đin
vi nhng đnh ngha, lý gii dong dài. Ht ging tình thng  trong con ngi. Cho nên không
th tìm tình thng trong ch ngha hay li ging dy mà phi sng, sng trn vn vi cuc sng
trong tính ngi và tình ngi. Môi trng sng s to điu kin cho ht ging tình thng ny
n hn nhiên trong sáng.

Tri thc thc nghim ca ngi nông dân Vit rút ra t Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn

ca Tri t) cn c trên quan sát các hin tng thiên nhiên, cuc sng và chính mình; ri
“đem các quy lut vn hành đã ghi nhn đc ng dng vào nhng lãnh vc liên h đn cuc
sng hàng ngày. Quy lut vn hành ca bn mùa, hng gió, đ ma ca tng thi k, sc mây,
vng trng, v.v đã đc ng dng vào vic d báo thi tit cho nhà nông; vì th cuc sng ca
nông dân gn lin vi cuc sng tho mc và thiên nhiên. ây là mi liên h mt thit, tng
quan, tng cm đã phn nh sâu đm trong nhân sinh quan ca ngi nông dân Vit.” (11)
Nhân sinh quan tho mc vi cái nhìn tho mc thích nghi, hài hòa ca nông dân Vit Nam khác
vi cái nhìn “đoàn l” chn nuôi theo by đàn vi đánh đp la hét ca ngi Trung Hoa và Tây
Phng vi nhân sinh quan du mc (hiu chin, chim đot, đc tôn đc hu).

Qua kinh nghim sng, h bit phi nng ta vào thiên nhiên, thích nghi, thích ng vi
thiên nhiên đ tn ti và phát trin hu thng hoa con ngi và cuc sng. Kinh nghim sng
vi nhng tri thc thc vt cng giúp cho nông dân bit rng nu sng xa cách thiên nhiên hay
phá hoi thiên nhiên, con ngi khó tn ti mt cách lành mnh.

Truyn thng bo v thc vt (bo v môi sinh) ca nn vn hóa xóm làng, vn hóa nông
nghip trng lúa nc ghi nhn đc qua chiu ch ca vua Lý Nhân Tông nm 1126 (Bính
Ng): cm dân chúng mùa xuân không đc cht cây (DVSKTT, trang 294). ây là nim hãnh
din ca dân tc. Ông cha ta đã đi trc th gii gn 800 nm.

“Vài trò ca con ngi ht sc quan trng, chng nhng vì nhu cu điu hp qua s vn
dng tri thc thc nghim, mà còn vì s đóng góp công sc lao đng trong tin trình canh tác
phc tp. Và cng vì nhu cu đó mà có nhiu con cái đc xem là lc Tri cho, vài trò ca
ngi m tr nên quan trng, nn tng gia đình tr nên cn thit trong vic k tha rung đt ca
cha ông cng nh phát trin hoa mu hin có.

Tin trình canh tác lúa nc đc chia ra nhiu công đon: nng nhc nh cày ba, nh
nhàng hn nh cy lúa, nh c, tát nc Vì th, nam cng nh n đc phân công hp tác vào
tng công đon thích hp: nng nhc cho nam, nh nhàng cho n Vai trò ngi n trong nn
vn hóa nông nghip trng lúa nc do đó cng đc dng ch không đn ni hu nh vô dng

nh trong nn vn hóa du mc khi h phi sng bám vào sc lc ca ngi nam. T đó ngi
n trong xã hi nông nghip trng lúa nc đc đi x bình đng hn.

S phc tp ca k thut trng lúa nc đòi hi nông dân phi có mt tinh thn k lut và
cng tác cao, cng nh phi có ý thc trách nhim chung. S xy mt chút, đ rung thiu nc
hoc úng nc, là có th đa đn mt mùa, đói kém. Trong trng hp cn chng hn hoc
phòng lt, toàn dân làng phi dc toàn lc, sát cánh đi phó ngày đêm di s điu đng gt gao
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 11
ca các chc sc trong làng. Ý thc cng đng t đó manh nha, đt c s phát trin ý thc dân
tc vn đã nhen nhúm trong s gn bó ca nông dân vi rung đt và làng mc, cng nh mi
liên h thiêng liêng ni lin các th h qua tc th cúng t tiên (ngi th ngi, th nhân tính
còn gì nhân bn hn).

Tri thc thc nghim ca nông dân Vit cn c trên s quan sát các hin tng thiên nhiên
và đem các quy lut vn hành ghi nhn đc ng dng vào nhng lãnh vc liên h đn cuc
sng hàng ngày. Quy lut vn hành ca bn mùa, hng gió, đ ma ca tng thi k, sc mây,
qung trng đã đc ng dng vào vic d báo thi tit cho nhà nông. Vì th, cuc sng ca
nông dân gn lin vi cuc sng ca tho mc và thiên nhiên. ây là mi liên h mt thit,
tng thông tng cm đã phn nh sâu đm trong nhân sinh quan ca nông dân Vit. Liên h
nhân qu qua quán chiu t ging tt to nên nhánh lúa tru ht. Ý nim luân hi tái sinh rút ra
t chu trình tho mc qua bn mùa. Ý nim tri ân tin nhân, nn tng ca tc th cúng t tiên,
bt ngun t vic “ung mt ngm nc trong mát phi nh đn ngun nc, n mt trái cây
ngon ngt phi nh công lao ca k trng cây”. Nhân sinh quan tho mc thiên nhiên này đã to
nên mt không gian tâm linh, mt chiu kích th t, khin con ngi tng cm, tng cn vi
tin nhân. Trong gia đình, con ngi cm thy vng tâm vi linh cm rng mái m gia đình ca
mình luôn luôn có s che ch ca t tiên ng tr trên bàn th gia tiên. i vi nông dân Vit, s
an bình trong làng mc ca h đc v thành hoàng làng trn ng di mái đình làng phù tr.
M rng ra đn c nc thì quc t sn sàng tip ng lúc hu s, khi con cái ct ting kêu cu:
“B i! V giúp chung con.” (B trong ý ngha ni lc dân tc, ý thc dân tc, tâm thc dân tc,

).

Mt hin tng ht sc ph bin trong thiên nhiên mà nông dân Vit đã quán chiu đc
đó là: mi s vt trên đi hu ht hp thành tng cp b túc và b ngha cho nhau qua s tng
phn và nu đc kt hp, chúng s chuyn hóa thành mt th tng hp mi hài hòa trn vn, t
nh sáng-ti, nam-n Ban mai và ban ti hp thành mt ngày trn vn. Ngi nam s cha
thành nhân nu cha kt hôn vi ngi n đ cùng nhau xây dng mt mái m gia đình, sinh con
đ cái. Qua s quán chiu đó, nông dân Vit rút ra đc quy lut: mun đt đc s hài hòa thì
phi kt hp (thng nht) các mâu thun, d bit (đi lp).

Do đó, nhân sinh quan ca nông dân trng lúa nc đt nn tng trên s hài hòa, phi hp
Tri – Ngi – t. Mun đt đc hài hòa phi có s chp nhn d bit trong bình đng, tng
thân và tng tác, t đó mi thc hin đc s phân công hp tác mt cách tt đp. Nhân sinh
quan này bt ngun t vai trò bình đng ca con ngi vi tri đt trên cõi đi này. Vì th, ct
lõi ca nhân sinh quan này là Nhân Ch: trí tu, tình ngi và sc lc con ngi là ch yu. Vai
trò ca ngi n đc trân trng, tình gia tc thm thit, tình hàng xóm láng ging khng khít,
cùng chia s ngt bùi, cay đng nên s hp tác cht ch, s phân công hp tình, tinh thn trách
nhim chung cao do ý thc cng đng sâu sc.

Qua lng kính nhân ch, tri đc nhân cách hóa thành cha Tri m t và c cây, sông
núi cng đu có linh khí nh con ngi. Cùng lúc đó, mt không gian tâm linh bàng bc ph
trùm toàn th các sinh hot ca ngi nông dân; linh hn t tiên, hn thiêng sông núi lúc nào
cng nh cn k vi h.

S hài hòa khi đi t s kt hp ca hai ngi nam-n “có âm dng, có v chng”, s
hòa mc trong làng xóm đn s thái hòa ca đt nc. Và đnh cao tuyt đích ca con ngi là
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 12
Thng hoa theo chiu kích tâm linh (12) phát trin tình thng và trí tu, vi đnh hng hòa
cùng v tr.


Np sng nông nghip trng lúa nc là np sng tng nhng, hài hòa ngha là sng
cùng vi mi ngi và đ mi ngi cùng sng vi mình (13) trong tinh thn tng tr, tng
thân, tng ái. Cuc sng chan hòa tính ngi và tình ngi xây dng quan nim xem mi
ngi trong xã hi nh ngi thân trong gia đình qua cách xng hô đy thân thng: chú, bác,
cô, dì, cu, m, anh, ch, em chính vì th mà xã hi Vit Nam không có ch đ nô l nh Tây
phng, Bc M và Trung Quc và phân chia đng cp nh n , Nht Bn, i Hàn N
lòng nào bt chú, bác, cô, dì mình làm nô l. Làm sao đành lòng khinh mit cu, m, anh, ch,
em mình. (14)

Cho nên đo lý ca ngi Vit là “thng ngi nh th thng thân”, “làm ngi, ta phi
thng ta, có lòng trc n mi ra con ngi” (Phan Bi Châu). “Ngi trong mt nc phi
thng nhau cùng; thng ngi, ngi li thng ta, ghét ngi thì li hóa ra ghét mình; may
thay  chn bình yên, thy ngi hon nn n quên sao đành. Thy ngi đói khát thì nhng
ming n; thng ngi bt ming mà cho”. “N quên sao đành”, “nhng ming n”, “bt
ming mà cho” phát xut t lòng trc n ch không do li ch dy hay s ban phát ca Pht hay
Chúa hoc mt ngi đc đo nào đó.

Tình thng di ánh sáng ca trí tu (tình thng không mang nhãn hiu phe nhóm,
không mang màu sc tôn giáo) hóa gii mi mâu thun nghch lý  ni tâm, trong gia đình cng
nh ngoài xã hi.

Thng nhau c u cng tròn,
Dù trm ch lch cng kê cho bng.

Nhng yu t tinh hoa ca nn vn hóa nông nghip trng lúa nc, cho thy xã hi đã có
mt nn tâm linh vng chc, qua quá trình giáo dc nhân bn tâm linh vi cm nan dch lý – hc
n, hc nói, hc gói, hc m – và nn tâm hc: Bin, Hóa, Thng hoa, Hòa đng, hòa cùng v
tr, hi nhp vào dòng sng sinh đng ca dân tc. Vì có nn tâm linh phát huy đc tim nng
ca tình thng trong cuc sng, nên Vit Nam (thi đi Vn Lang, Âu Lc) phát trin tâm linh

trong các sinh hot vn hóa mà cha tng có t chc tôn giáo hay trit hc thành mt h thng
chi phi đi sng tâm linh con ngi.

Tâm linh con ngi hoàn toàn t do không b bóp méo đóng khung trong ch ngha. Con
ngi không b điu kin hóa bi ti t tông hay đã to nghip t nhiu kip trc t lúc còn tr
th, vi tâm t tình cm hn nhiên trong sáng.

Qua s trình bày  phn trên có th khng đinh rng Thiên Nhiên là ci ngun ca nn vn
hóa Vit Nam. Nói cách khác Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t) là ci ngun tâm
thc dân tc. Vn hóa và tâm thc là hai mt ca mt đng tin, không th tách ri. Tâm thc là
dòng sng linh đng và sinh đng, là linh hn ca vn hóa, đng thi cng là ni lc dân tc.

Vn hóa là cuc sng. Không phi b công nghiên cu dòng sui khô cn: không phi là
kho c đào bi tìm kim nhng di vt di lòng đt, không phi là t duy trit hc, cng không
phi nn óc xây dng mt h t tng trit lý đ đc thiên h công nhn mà là li mi hi nhp
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 13
vào dòng sng dân tc đang trôi chy và còn chy mãi, vi dòng tâm thc dân tc đ cùng nhau
thng hoa cuc sng và con ngi.

Nói đn nét đc thù vn hóa dân tc mà không sng vi nó, không hít th, cùng n  vi nó
là trò chi ch ngha v cái xác cht vn hóa, không đem li li ích cho nhân sinh, không thng
hoa cuc sng và con ngi.

Chng hn, ca ngi ht li tinh thn nhân ch trong np sng Vit mà vn sng trong nô l
ca ý thc h hay ca t chc tôn giáo thì không khác gì con két nói đc hai ch “t do” mà
vn  trong lng chim, trong lúc ca đã m toang.

Nh vy, tr v tn ci ngun thiên nhiên không phi là lp hi nghiên cu vi nhng bui
hi tho, thuyt trình, lun bàn hoc vit tht nhiu sách xây dng h thng t tng trit hc mà

ch là thun lý theo thiên nhiên, sng trn vn vi cuc sng trong tính ngi và tình ngi ngay
ti đây và bây gi. ó là sng đo.

2. Nc: Ngi Vit Hc Hi Nhiu Ni Nc

Chúng ta va lc phác qua các đc tính ph quát ca nn vn hóa trng lúa nc do hc
hi t Thiên Nhiên (Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t). Mt khác, nn vn hóa nông nghip
trng lúa nc  Vit Nam còn mang du n ca đa bàn sinh sng ca t tiên ngi Vit Nam.

Nc là môi trng thiên nhiên gn gi con ngi nht,  trong con ngi và chung quanh
con ngi,  đâu cng có nc. Trên th gii có l ch có ngi Vit Nam gi quê hng mình
là nc: Nc Vn Lang, Nc Vit Nam vì vy đc tính ca nc đc xem là mt đc trng
ca vn hóa Vit Nam.

V trí đa d ca đt nc ta chng nhng nm trong bán đo ông Dng, chim trn
phn phía đông ca bán đo y mà còn là đu cu tip cn lc đa Á Châu vi c qun th vn
hóa hi đo ông Nam Á, nên tính bán đo li càng ni bt trong sinh hot.

Nhng đc tính ph quát ca nên vn hóa trng lúa nc, nh đã nêu  phn trên, nh đó
li đc phong phú hòa v phng din khai phóng và dung hòa trong quá trình giao lu vn hóa
khu vc.

“S quy chiu ca hai nn vn hóa này làm ni bt bn cht nc trong môi trng sinh
sng ca t tiên chúng ta. T cái làm (trng lúa nc) đn cái n (go, đm thy sn, mui bin),
chn  (sng trên thuyn bè, nhà sàn trên nc), giao thông (thuyn, cu phao) gii trí (múa ri
nc), cho đn khi cht (thy táng) đu liên h đn nc”. (15)

Trên đt lin Vit Nam, min chân núi ca nhng dãy núi ln Á Châu là mt mng li
dày đc sông, sui, đm, h, ao. Ngi ta tính rng trung bình c 1km vuông đt đai có hn
1km đng sông nc. Bi vy, nu hiu vn hóa là “cái nôi môi trng đc con ngi thích

nghi và bin đi (man-made environment), thì tính sông nc cn đc xem là mt đc trng
ca vn hóa Vit Nam. Các di ch t thi đi đá mi, các bn làng t đu thi đi kim khí v sau
đu phn ln phân b  b nc: b sông, b đm hay b bin

www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 14
Làm rung, trng lúa, thì mi bn tâm hàng đu cng là nc: thy li là bin pháp k thut
hàng đu mà thy tai (l lt) cng là cái hi hàng đu. Ba n hng ngày là cm + rau + thy
sn (cua, cá, tôm, tép, ch, ln ). Món n đc sc, chân cht Vit Nam là món luc (dùng
nc đung sôi mà làm chín).

Giao thông vn ti c truyn quan trng nht là đng nc: Con thuyn các loi là mt
hình nh thân quen ca cnh quan đa lý – nhân vn Vit Nam, vi dòng sông và bn nc.

Th cho nên, ngi Vit t thng c đã ni ting “ln gii, bi tài, tho thy chin, gii
dùng thuyn”.

Th cho nên, tâm thc ngi Vit, t rt sm và hng xuyên qua “thi gian ca ngi”,
không th không bn lòng vì nc.

Th cho nên, ngi Vit đã đng nht không gian xã hi, cng đng lãnh th, T quc ca
h vi nc.

Th cho nên, ngi Vit không th không hc hi ni nc và vi tm lòng ci m, hn
nhiên, thô phác, nguyên s, h đã t đng nht mình vi nc.

Nc là mt cht liu lng, có đc tính linh đng và sinh đng, không c đnh cng nhc
ni mt hình dng nào. Nc không câu n ni hình thc, nhng không vì th mà “đánh mt”
bn cht nc ca mình.


“ bu thì tròn,  ng thì dài”

Tròn hay dài ch là hình thc, đâu có ý ngha ln lao gì, cái chính là nc vn gi đc bn
cht ca mình, nó đâu có b “tha hóa”, b “vong thân” (aliéné) đ tr thành chính cái bu, chính
v qu bu hay chính cái ng, chính ng bng hay ng tre

Thì c xem, ngi Vit thng c thi ông Sn đóng kh và mc váy, ngi Vit trung
c và cn c mc cái “qun ta” mà chính ra là cái qun Tàu đc thích nghi và ci bin, và ngi
Vit hin đi mc “qun phng”, qun Âu và thm chí c “qun bò” na y th mà, v c bn,
ngi Vit có đánh mt cái bn cht “ta là ta” đâu, h có vì s thay đi y phc (hình thc khoác
ngoài thân xác) mà b Hoa hóa, Pháp hóa hay là M hóa đâu. Qu có tht: “Ngi đp vì la ”
song giá tr nhân vn Vit Nam vn là  ch “cái nt đánh cht cái đp”.

Nc, qua quá trình nghim sinh và ni tâm hóa ca ngi Vit Nam, có lòng đi lng
khoang dung. Nó thu nhn tt c vào lòng nhng đâu vì vy mà nó tr thành “vô nguyên tc”

T mình, nc bit “gn đc khi trong” nh là ngi Vit Nam vy. Tin S H.R. Ferraye
cho rng nét đc sc ca vn hóa Vit Nam là tính cách “không chi t”.

Thc ra, nó ch mt chi t: s đng hóa cng bc. Còn li, nó tìm cách dung hòa và hi
nhp mi s đc vn hóa ca Hoa, ca n, ca Nam đo, ca Tây Âu C ngôn t và k thut,
c tôn giáo và ngh thut.

www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 15
Ngh v nc tôi ngh đn hai triu đi quân ch Vit Nam có gc gác dân chài: triu Trn
và triu Mc. C hai đu có t duy phóng khoáng, ci m, không câu n và bo th.

Ngm nhìn dòng chy, ngi Vit Nam thy không gì mm mi nh nc, nó vp phi bao
nhiêu vt cn, vt rn song nó vn t tìm ly đng đi v bin “Chung thy triu ông”;

“Dêm ngày cun cun nc triu ông”. Nc chy đá mòn. Nhu có th thng cng, yu có
th chng mnh, ít có th đch nhiu Chính đó là bn sc Vit Nam. Chính đó là trit lý Vit
Nam ca cha m t tiên ta qua nghim sinh mà rút đúc đc: cn ng bin.

Tôi gi cái bn lnh – bn sc bit nhu, bit cng, bit công, bit th, bit “trông tri trông
đt trông mây” ri tùy thi mà làm n theo chun mc “nht thì nhì thc” y, là kh nng
ng bin ca ngi Vit Nam, ca li sng Vit Nam, ca vn hóa Vit Nam. (16)

Nc xuôi chy, tràn lan khp ni, thâu np tt c d, sch, mùi v, màu sc, trm sông đ
ra bin, không gi gì làm ca riêng, bc hi thành mây bay trên tri cao, ma, nc ma tr li
(v ngun) tinh khit, mát du, xuôi chy êm đm, thm vào lòng đt nuôi dng con ngi, vn
vt muôn loài đ thng hoa con ngi và cuc sng. Hình nh đó nhc nh chúng ta “hãy tr v
vi chính mình”: Trm hay xoay vào lòng.

Không ai, ngoài mình ra, có th truyn cho mình “ngun sng ni ti” ca mình. Mình phi
t mình thp đuc lên mà đi. Không th tìm thy s hin hu ca mình trong vòng tay rng m
ca ngi khác vì “ngn đèn đc t trc khêu bi mình”.

Mt khác, ngm nhìn quá trình ca dòng nc xuôi chy, thu np, thích nghi, bc hi thành
mây, ma ri nc li bc hi, v.v giúp cho ngi Vit xa vi ngh trng lúa nc có khái
nim đu tiên v lý bin dch t nhiên ca v tr vn vt muôn loài tun hoàn liên tc không
ngng ngh.

S hiu nghim c th thc t đó gi lên hình nh ca mt bà m, sinh sn và nuôi dng
muôn loài. Nc là đu mi: s sng bt ngun t nc. Trên đng đi, nc thu np tt c , đi
đn cùng nc bc hi, ri tr li thành nc tinh khit. ó là khái nim đu tiên dn đn con
đng tr v vi cái không hai, cái không phân bit, “cái bao gm c mâu thun” nh nc bao
gm c đng tnh, cng nhu, li hi, v.v

S thy bit này đc thn thoi hóa vi biu tng đi lp mà thng nht: thn t kép

Tiên Rng, Âm Dng, cha m chung ca dân tc Vit Nam nói riêng và ca con ngi nói
chung.

Mt khi ngh trng lúa nc tr nên cn bn ca đi sng kinh t thì nc tr thành yu t
vô cùng quan trng.  vùng châu th sông Hng và sông Mã, mi th đu phi thích nghi vi
nc, t thc vt, đng vt đn con ngi.

Qua s quán chiu nc, ngi nông dân Vit Nam sm ý thc đc s sng bt
ngun t nc và hc hi  nc mà giác ng.

Có l chính mi quan h thit thân gia ngi và nc đã giúp cha ông chúng ta nm bt
đc các yu tính ca nc và th nghim chúng trong cuc sng ca dân tc: linh đng, thích
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 16
nghi, thích ng vi hoàn cnh, thu np, dung hóa, t do, bình đng, không chp, t nhiên, vô vi,
t thanh lc, khiêm cung, mm mng Và th quân bình, tnh lng giúp chúng ta nhìn thy s
vic rõ ràng hn.

Tuy nhiên, s quán chiu quan trng nht ca cha ông chúng ta v yu tính ca nc là:

• lý vô thng
• liên h nhân qu qua s quán chiu t nc: nc, phân, cn, ging, ánh
sáng, thi tit thích hp giúp cho cây lúa tru ht,
• lý luân hi, tái sinh rút ra t chu trình tho mc qua bn mùa và qua s quán
chiu đi sng nông nghip trng lúa nc,
• tính thng hoa (bc hi),
• tính sinh hóa và t sinh t hóa ca mi loài,
• tính vô vi và không chp,
• thuc tính mâu thun: cng-nhu, cng-nhc, đng-tnh”. (17)


Phi chng nhng lý thuyt v tinh hoa ct lõi ca Nho-Lão-Pht đu là đc tính ca nc?
Vì th, khi dân Vit tip xúc vi đo Pht, đo Lão và đo Nho đã tip nhn mt cách d dàng
nh đón nhn c nhân. Ngi Vit Nam đã sng vi nhng tinh hoa đó, cùng n  hít th vi nó
trc khi ông Lão, ông Khng, Thái T Tt t a sinh ra đi.

Mt khác, cha ông chúng ta gi “quê hng mình” là “Nc”, mun gi lên hình nh đ
nhc nh con cháu: nc là nguyên lý gc ca nn minh trit nhân bn Vit. Và nc Vit,
dân Vit là dung môi nh nc có th hòa tan hu ht các vt, ngha là có th dung hóa và Vit
hóa mi t tng ngoi lai đ phong phú hóa vn hóa Vit. Có th nói đc trng ni bt, mang
yu t truyn thng, có ngun gc sâu xa ca nn vn hóa trng lúa nc đã to ra nhng yu t
tác đng vào tâm t tình cm ca ngi Vit và s hình thành tinh thn dân tc. Nói cách khác,
đc trng ca nc đã thng hoa thành trit lý sng, đ ri lng đng sâu sa trong tâm hn ca
ngi Vit c và di truyn đn các th h mai sau.

Ngm nhìn, suy nghim dòng sui, con sông, mt h v.v vi đc tính ca nc mt cách
sâu sc có th rút ra đc mt trit lý sng hài hòa, gin d, an nhiên, t ti, và bit rng mi vt
trong thiên nhiên lúc nào cng chuyn đng, thay đi nh nc; bit rng đi sng không th
thiu nc, nh ngi nông dân coi trng nc (nc – phân - cn - ging). i sng vn quý
báu nh nc; phi bit trng đi sng ca mình cng nh mi sinh vt. Nc khin cho vn vt
liên h vi nhau cht ch và con ngi phi ý thc rõ rt v s tng quan mt thit này.

Nh trên đã trình bày, t xa đn nay có bit bao nhiêu ngi đã theo dõi, quan sát dòng
nc hoc ngm nhìn chính mình đ thy, bit mà giác ng chân lý.

Cho nên, trong nn minh trit nhân bn Vit, điu quan trng nht là phi bit tr v vi
chính mình, “trm hay xoay vào lòng”, ch không phi c gng tr thành cái gì khác hn là
mình. Ngi trng thành không th sng thiu ý thc v mình và s tng quan gia mình và
ngi, mi vt cùng thiên nhiên. S hiu bit tht s ch đn khi con ngi t bit mình vì “ngn
đèn đc t trc khêu bi mình”, to điu kin thun li đ thng hoa cuc sng và con ngi
vi đnh hng con ngi tng thông vi thiên nhiên hòa cùng v tr, gii phóng toàn trit con

ngi vô điu kin.
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 17

im đc đáo  ch cha ông chúng ta, vi trí tng tng vô cùng phong phú và sáng to,
đã gói ghém tt c tinh hoa ca s hiu nghim trong nn vn hóa nông nghip trng lúa nc -
nhng đc tính đc thù ca nn minh trit nhân bn Vit - trong thông đip thn t kép Tiên-
Rng đ trao truyn cho con cháu.

Ta có th nói rng ngoài kho tàng huyn thoi, truyn thuyt, ca dao tc ng, chúng ta có
th tìm hiu bn cht ca ngi Vit, ct lõi ca đo sng Vit, bn sc ca dân tc qua s suy
nghim và hiu nghim đc tính ca nc.

Nhng đc tính ca nc nh linh đng, t gn đc khi trong, không chp, thích nghi, thu
np, dung hóa, vô vi (nc không làm gì mà không cái gì nó không làm), t nhiên (đ cho mi
vt đc sng t do cái sng ca nó), t do, bình đng, nhn nhc, thng hoa (bc hi), v.v đã
phong phú hóa bn sc ca dân tc. Nh ni lc tng hp vng mnh đó cho nên các dân tc
khác (Tàu, Pháp, Nht, M,…) dù mnh đn đâu cng không th thng tr đc dân tc Vit
Nam. Sau hn mt ngàn nm b l thuc phng Bc, dân tc Vit vn nói ting Vit, vn gi
đc bn sc ca mình, đng thi âm thm bn b sáng sut, t ch dung hóa trn vn ba ngun
t tng Nho-Lão-Pht đ phong phú hóa t tng Vit Nam, và kin thit nn vn minh rc r
vào thi k đc lp, t ch Lý-Trn ti phng ông.

3. Thay Li Kt

Gn hai th k tr li đây, vn minh Tây phng đã theo chân ngi Pháp vào Vit Nam,
ri trên by mi nm tr li đây, ch ngha duy vt Cng Sn, kt tinh nhng gì quái ác nht
ca nn vn minh duy lý Tây Phng đã và đang hoành hành khc lit trên thân phn ca dân
tc Vit Nam. Và vn minh thc dng đn đ thiu tình ngi ca Bc M theo chân quân đi
Hoa K vào min Nam t nm 1965.


Phi chng Vit Nam hin nay là ni duy nht hi t các nn vn minh (Bc M, Tây
Phng, n , Trung Hoa), các t tng duy (duy tâm, duy vt, duy lý, duy linh, duy sinh,
v.v ), các ý thc h và tôn giáo? Phi chng Vit Nam là ni hi t ca nhng mâu thun nghit
ngã ca thi đi? Tt c đã và đang din ra vô cùng khc lit trên đt nc Vit Nam, trên s
gánh chu thm thng ca ngi dân Vit Nam.

ã đn lúc mi ngi Vit Nam yêu nc mình, thng dân mình cn thc hin cuc
chuyn hóa tâm thc đ phc hot nhng đc tính đc thù (nhân bn, nhân ch, tình thng và trí
tu, hài hòa và tâm linh,…) ca nn minh trit nhân bn Vit Nam làm t tng ch đo cho
cuc sng và dung hóa, vit hóa nhng t tng ngoi nhp ông-Tây-Kim-C đã và đang hi
t trên quê hng hu hóa gii các mâu thun khc lit ca thi đi đ th hin con đng sng
ca dân tc (nhân đo). Dân tc mình ch có th vt lên ngang tm vi thi đi v khoa hc k
thut và vt cht khi đt c s phát trin đt nc trên nn tng ca bn sc dân tc.

Còn nh đánh mt đi sc mnh ni ti y thì sut đi dân tc mình ch là k chy
theo đuôi các nc ngoài mà thôi.

Nn vn hóa Vit Nam có ngun gc t np sng nông nghip trng lúa nc n đnh lâu
đi, tri qua các thi đi vn hóa Hòa Bình, Bc Sn, Phùng Nguyên (thi các Vua Hùng dng
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 18
nc) và vn hóa ông Sn vi trng đng ni ting trên th gii. ó là np sng tng nhng
hài hòa trong xóm làng (hòa c làng), “sng cùng vi mi ngi và đ mi ngi cùng sng vi
mình” (18), ly tình thng xây dng tâm thc dân tc, vi nhng nét đc trng hiu hòa, nhân
bn, nhân ch, dân ch (phép vua thua l làng) đi lp thng nht, chp nhn d bit, đi lp là
b sung (rng trong l phi có ngi có ta) khai phóng, ci m, không câu n sách v kinh đin.
Và cng thêm nhng nét đc trng ca bn đa sinh sng (yu tính ca nc) và quá trình chng
ngoi xâm, xây dng truyn thng bt khut chng ngoi xâm trong sut chiu dài lch s dân
tc, v.v….


Tt c nhng nét đc trng k trên đã kt thành np sng Vit, o Sng Vit.

Mt trong nhng tinh hoa ca np sng chan hòa tình ngi là xây dng cho dân tc truyn
thng phát trin tâm linh mà không kêu cu đn tín ngng tôn giáo nh đã trình bày  phn
trên: thun lý theo thiên nhiên, sng trn vn vi thc ti (cái đang là, cái đang xy ra) trong
tính ngi và tình ngi ngay ti đây và bây gi là sng đo, ngoài ra không còn đo nào khác.

Có th khng đnh rng nn vn hóa Vit Nam có ngun gc t np sng nông nghip
trng lúa nc n đnh lâu đi chan hòa tình ngi là nn “vn hóa nhân bn”, nn tng xây
dng vn minh tình thng, vn minh nhân bn.

im đc đáo là ông cha chúng ta đã gói ghém tt c nhng nét đc trng ct lõi ca o
Sng Vit đã nêu  trên trong mt biu tng có mt không hai trên th gii, qua hình nh cha-
m, v-chng, nam-n cùng sánh vai trong biu tng “Thn T kép Tiên Rng”.

Qua biu tng Thn T kép Tiên Rng, o Sng Vit hé l cho chúng ta thy Hòa (hai
hòa gia Tiên và Rng, gia Âm (Tiên) và Dng (Rng) là ch đo cho mi liên h ng x.
Nhân và trí là đnh hng ca dân tc trong mi ý ngh, li nói, và vic làm.

Thn t kép Tiên Rng ca dân tc Vit Nam là biu tng thng hoa theo chiu kích tâm
linh phát trin tình thng và trí tu. M Tiên Âu C sng trên núi (non Nhân), cha Rng Lc
Long sng di bin (nc Trí). Tình thng và trí tu là đnh hng ca dân tc Vit Nam
trong mi ý ngh, li nói, và vic làm. Biu tng m Tiên Âu C và cha Rng Lc Long chính
là biu hin rc r ca tình thng và trí tu đ con cái Vit Nam noi theo. (Mun bit thêm chi
tit t tng Vit đc gói ghém trong biu tng thn t kép Tiên Rng xin đc truyn Tiên
Rng – Nn Minh Trit Vit trên website
www.tusachvietthuong.org).

Nh vy v ngun không phi tr v vi Khng T hay vi c Pht hoc ông Lão T

ngha là không ngng  tam giáo. Nhng tinh hoa ca Nho, Lão, Pht qua các giai đon lch s
đã đc ông cha chúng ta gn lc và Vit hóa đ hi nhp hài hòa vào dòng tâm thc ca dân
tc. Cho nên có nhiu ngi ng nhn vn hóa Vit Nam là nn vn hóa tng hp ca Nho,Lão,
Phât.
Nói nh vy là không cm nhn đc nhng nét đc thù ca o Sng Vit, nhng yu t
ct lõi vnh hng ca nên vn hóa trng lúa nc nh đã trình bày  phn trên. Chính cái ct lõi
mang tính nhân bn, hin thc, dân tc và tâm linh đc th hin qua np sng thun lý theo
thiên nhiên, sng trn vn vi cái hin tin ca cuc sng, “sng cùng vi mi ngi và đ mi
ngi cùng sng vi mình” trong tính ngi và tình ngi đó mi tha kh nng gn lc và Vit
Hóa nhng yu t ca các nn vn hóa ngoi nhp.
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 19

V ngun cng không phi tr v vi vn hóa Phùng Nguyên (thi đi cac Vua Hùng dng
nc) và vn hóa Bc Sn, cng không phi tr v vi vn hóa ca các tc Bách Vit sng 
châu th sông Hoàng Hà và sông Dng T trên đt Tàu. Mà tr v vi nhng yu t đc thù
ca vn hóa Hòa Bình đ t đó tr v tn ci ngun Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t nh
danh tng Lý Thng Kit đã nhc nh chúng ta trong hai câu th:

Nam quc sn hà Nam đ c,
Tit nhiên đnh phn ti thiên th.

Sông núi Nam vua Nam ,
Rành rành đnh phn  sách tri.

Nh vy, Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t (Thiên Nhiên) ni cha đng nhng yu t
vnh hng ca nn vn hóa Vit Nam nói riêng và ca mi dân tc nói chung.

Mi dân tc sng trong môi trng khác nhau nên tùy theo môi trng sng mi dân tc có
bn sc đc đáo riêng ca nó, đc th hin ngay trên dòng sng sinh đng và dòng tâm thc ca

nó mà vn hóa là mt b phn. Có th nói vn hóa là linh hn ca mt dân tc.

Cho nên, tr v Thiên Th Vô Ngôn ca Tri t (Thiên Nhiên) là con đng sng ca
dân tc Vit Nam nói riêng và ca mi dân tc nói chung.

Con ngi phi tr v tn ci ngun, thiên nhiên, không dng chân  bt c giáo hi nào,
bt c ch ngha hay ý thc h nào, hoc bt c quan nim trit hc nào, bt c chng tc nào.
V tn cui ngun “lý” (chân lý) đem phn “dng” (bin dch) ng dng vào cuc sng hin
tin, đáp ng nhu cu sng ca thc ti. Ngha là thun lý theo thiên nhiên vi ý chí và ngh lc,
sng trn vn vi cuc sng (vi cái hin tin) trong tính ngi và tình ngi, ngha là th hin
đy đ và trn vn np sng an nhiên t ti ngay ni hin tin. Nh vy không có gì ngoài con
ngi và thc ti ca cuc sng.

Nói cách khác v tn ci ngun, Thiên Nhiên, là v vi mu s chung to s hài hòa (hòa
c làng) và s tng đng trong tinh thn coi đi lp là b sung, chp nhân d bit, rng trong l
phi có ngi có ta, trong cng đng th gii vi đnh hng toàn cu hóa, và s tin b ca nn
tinh hc.

Bt u T âu?

T thay đi cái nhìn (anh trc tôi sau, quay li cái đu anh sau tôi trc). Ngha là mi
ngi t ý thc thc hin cuc chuyn hóa tâm thc mà khi đim là tr v vi chính mình
(trm hay xoay vào lòng) t bit mình (vì ngn đèn đc t trc khêu bi mình) vi np sng
tnh thc, qua quá trình giáo dc nhân bn tâm linh vi cm nan dnh lý– hc n, hc nói, hc
gói, hc m – theo chiu kích tâm linh phát trin tình thng và trí tu vi đnh hng: Bin –
Hóa – Thng hoa – Hòa đng, hòa cùng v tr, hi nhp vào dòng sng tâm thc dân tc, đng
thi đóng góp phn mình vào vic hóa gii khng hong tâm thc con ngi (do s mt qun
bình gia vt cht và tinh thn trong cuc cách mng khoa hc và k thut to nên) trong xu th
toàn cu hóa vi nn tinh hc đang tin nh v bo.
www.tusachvietthuong.org

T Sách Vit Thng Trang 20

S chuyn hóa ch có th thành tu khi nào tâm trí hoàn toàn t do không còn b qui đnh,
không còn b điu kin hóa bt c ý thc h nào, hoc bt c quan nim trit hc nào hay bt c
giáo điu ca mt tôn giáo có t chc nào.

Tr v ci ngun thiên nhiên ct lõi ca vic bo v môi sinh đng ngha vi bao v con
ngi, ngha là ly con ngi làm gc cho mi sinh hot vt cht và tinh thn.

Tr v tn ci ngun là hài hòa vi thiên nhiên, hòa cùng v tr không phi là xây dng t
tng trit hc hay trò chi ch ngha, vi nghiên cu, hi lun, phân tích c cu tâm lý hoc
gii thích s vn hành ca não b mà là tri nghim, mt chng nghim bn thân ca cuc
chuyn hóa thc s toàn b c cu tâm thc con ngi (20) qua quá trình sng tnh thc (21),
gii phóng toàn trit con ngi vô điu kiên.

Trm nghe không bng mt thy,
Trm thy không bng mt ln tri qua.


T Sách Vit Thng
www.tusachvietthuong.org


Ghi Chú:

1. Nguyên An Ninh, Lý Tng ca Thanh Niên Vit Nam
2. Vnh Nh, Tinh Thn Thc Tin và Ngi Vit Nam, www.tusachvietthuong.org
3. Vnh Nh, Du Mc và Nông Nghip, Cuc Xm Lng Không Ting Súng (nm 2005),
Trang 291-306. ào Vn Dng, Con Ngi va Thiên Nhiên, Nn Vn Minh Nhân Bn,
T Sách Vit Thng, Nm 2008, Trang 299-372.

4. Lc Vit đã hi nhp vào cng đng c dân Hòa Bình và c dân sng  châu th Sông
Mã và Sông Hng hình thành dân tc Vn Lang vi nn vn hóa Phùng Nguyên, thi đi
các vua Hùng dng nc.
5. Wilhelm G. Solheim II., Ph.D, New Light On A Forgotten Past, Vol. 139, N 3, March
1971. Stephen Oppenheimer, Eden in the East, The Drowned Continent of Southeast
Asia, Phoenix – London, 1998.
6. Trn Gia Phng, Vit S i Cng, Tp 1, N.X.B. Non Nc Toronto, Nm 2004,
Trang 55.
7. Thng Nhc Thy, o Sng Vit, N.X.B. T Sách Vit Thng, Nm 2000, Trang 7.
8. Trn Quc Vng, Vn Hóa Vit Nam: Tìm Tòi và Suy Ngm, N.X.B. Vn Hóa Dân
Tc, Tp Chí Vn Hóa & Ngh Thut. Nm 2000, Trang 46.
9. Thng Nhc Thy, sđd, Trang 35.
10. Thng Nhc Thy, sđd, Trang 51.
11. Thng Nhc Thy, sđd, Trang 36.
12. Thng Nhc Thy, sđd, Trang 35-36.
13. Trn Gia Phng, sđd, Trang 55.
14. Tt c các nn vn hóa Trung Hoa, Nht Bn, n , Tây Phng, và Bc M … đu có
“ch đ” nô l, riêng ch có Vit Nam không có “ch đ” nô l.
www.tusachvietthuong.org
T Sách Vit Thng Trang 21
15. Thng Nhc Thy, sđd, Trang 39.
16. Trn Quc Vng, sđd, Trang 42-49.
17. Thng Nhc Thy, sđd, Trang 39.
18. Trn Gia Phng, sđd, Trang 55.
19. Trn Gia Phng, sđd, Trang 55.
20. Krishnamurti, Nói Chuyn Vi Krishnamurti do Carlos Suaris Thc Hin, N.X.B. An
Tiêm, Nm 1970, Trang 17.
21. a) Chuyn Hóa Tâm Thc Qua Np Sng Tnh Thc, www.tusachvietthuong.org
b) Trm Hay Xoay Vào Lòng
c) Bài Th Con Cóc

d) Ngi ta đi cy ly công,
Tôi nay đi cy còn trông nhiu b.
e) Chuyn hóa tâm thc qua Dng Sinh Y o Thái Hòa (www.tusachvietthuong.org,
phn III. Sng Dng Sinh)