Văn hóa và
sức khỏe
Lê Minh Thi
Mục tiêu
1. Nêu được khái niệm văn hóa;
2. Trình bày được các yếu tố cơ bản của văn hóa;
3. Phân tích được tác động của các yếu tố văn hóa
tới sức khỏe và hành vi sức khỏe.
Câu hỏi???
 Vì sao chúng ta không mặc bikini đến trường?
 Vì sao phụ nữ thích lấy chồng cao hơn mình
về:
 Chiều cao
 Học vấn, vị trí xã hội
 Vì sao khi thấy một người gật đầu chúng ta
hiểu rằng người đó đồng ý?
3
Khái niệm văn hóa
 Một hệ thống các ý nghĩa và biểu tượng được
mọi người chia sẻ và có khả năng quy định mọi
biểu hiện của đời sống, từ cách suy nghĩ đến
cách thể hiện tình cảm và cách hành động,
ứng xử của các cá nhân.
(Giáo trình Xã hội học sức khỏe, trường ĐH YTCC)
4
Khái niệm văn hóa
 Bao gồm hệ tư tưởng được chia sẻ chung, hệ
thống khái niệm, quy tắc và những ý nghĩa ẩn
sau các khái niệm và quy tắc đó, và được biểu
hiện qua cách con người tồn tại.
(Giáo trình Nhân học y tế ứng dụng, trường ĐH YTCC)

5
Đặc điểm của văn hóa
 Hệ thống ý nghĩa và các biểu trưng được các
thành viên chia sẻ.
 Văn hóa bao gồm hệ thống ý nghĩa và các biểu
tượng trong một bối cảnh nhất định và được các
thành viên chia sẻ hệ ý nghĩa biểu tượng đó.
 Các thành viên học được cách phiên giải ý
nghĩa và giá trị của các hiện tượng văn hóa.
 Định hình cho hành vi, cách cảm nhận và phiên
giải của các thành viên.
6
Một số yếu tố cơ bản của văn hóa
 Quan niệm/Khái niệm chung
 Giá trị
 Chuẩn mực
 Phong tục, tập quán, ngôn ngữ, hệ tư tưởng
7
Ví dụ về giá trị, chuẩn mực
• Học viên không được quay cóp bài khi thi. Hành vi
quay cóp là vi phạm chuẩn mực đạo đức, có thể bị
trừ điểm hoặc hủy kết quả.
• Hành vi ăn cắp là vi phạm chuẩn mực đạo đức,
ngoài việc bị xã hội lên án, luật pháp còn quy định
những hình phạt có tính chất cưỡng chế.
Ví dụ về biểu tượng và ý nghĩa
• Biểu tượng cau mày mang ý nghĩa không hài lòng.
• Nhún vai thể hiện sự lưỡng lự.
• Biểu thị sự đồng ý, chúng ta thường gật đầu. Đặc
biệt các em bé học được từ bố mẹ việc đồng ý

thông qua biểu tượng gật đầu. Khi lớn hơn, các
thành viên trong xã hội sẽ “đương nhiên” phiên
giải gật đầu là đồng ý.
Quan niệm/Khái niệm chung
10
Giá trị
 Là những gì được xã hội coi là quan trọng, cần
thiết, và mong muốn theo đuổi.
 Hệ thống giá trị luôn vận động và biến đổi theo
sự biến đổi của đời sống xã hội.
 Đôi lúc xảy ra hiện tượng mâu thuẫn/ xung đột
về giá trị.
11
Chuẩn mực
 Là các quy định/quy tắc chính thức hoặc không
chính thức của nhóm hoặc cả cộng đồng xã
hội.
 Hướng dẫn hoặc điều chỉnh hành vi của các
thành viên xã hội.
 Có thể thay đổi theo thời gian.
 Khả năng biến đổi của chuẩn mực phản ánh
khả năng biến đổi của xã hội về văn hóa.
12
“Chuẩn mực văn hóa”
 Là khuôn mẫu ứng xử mà mỗi nền văn hóa hình
thành, truyền lại cho các thế hệ, và buộc các thành
viên phải tôn trọng và tuân theo.
 Khuôn mẫu ứng xử của một văn hóa có giá trị định
hướng và kiểm soát mọi hành vi của các các nhân
thuộc văn hóa đó.

 Khi một thành viên tôn trọng và ứng xử theo đúng
“chuẩn mực văn hóa” của cộng đồng thì sẽ được coi
là người có văn hóa; ngược lại, sẽ bị coi là “vô văn
hóa”.
13
Giá trị vs Chuẩn mực
 Giá trị là mục đích, có tác dụng định hướng cho
hoạt động.
 Chuẩn mực giúp định hướng, điều chỉnh hành
vi để đạt mục đích.
14
Các đặc trưng khác
• Phân tầng xã hội: giàu/nghèo, phân tầng theo tuổi,
theo nghề nghiệp…
• Giới/giới tính: ví dụ trọng nam khinh nữ, giá trị của
nam/nữ trong gia đình/xã hội
• Tôn giáo
• Ngôn ngữ:ngôn ngữ giao tiếp, lời nói, chữ viết và
các ngôn ngữ không lời (ngôn ngữ cơ thể)
Ví dụ tôn giáo
Tôn giáo và những cấm kị trong ăn uống:
 Đạo Hồi:
 Không ăn thịt lợn và bất kỳ sản phẩm nào từ thịt lợn.
 Chỉ ăn các loại cá có vây, có vảy; không ăn các loại động vật
có vỏ (trai, hến, ốc )
 Ấn Độ giáo:
 Cấm giết và ăn thịt bò.
 Được uống sữa bò và các sản phẩm từ sữa bò.
17

Các đặc trưng khác
• Thế giới quan: quan niệm chung và thống nhất của
một cộng đồng về thế giới, văn hóa và vũ trụ
• Tại một số dân tộc khu vực Quảng Bình, Quảng Trị
và Tây Nguyên Việt nam, tập quán chôn trẻ sơ sinh
trong trường hợp sinh đôi được ghi nhận.
• Người mẹ trong khi sinh nở không may bị chết thì
đứa con cũng phải chôn theo. Niềm tin về bất hạnh
khi người mẹ mang thai đôi cho cộng đồng và dòng
họ khiến người cha phải chôn sống con mình nhằm
“tránh con ma rừng về bắt tội cả làng”.
Văn hóa và sự thay đổi
• Tiến hóa: là quá trình biến đổi về chất theo quy luật
tự nhiên. Văn hóa loài người cũng trải qua các giai
đoạn từ đơn giản đến phức tạp
• Sự biến đổi thích nghi: ví dụ người Eskimo sống ở
Bắc Cực có khả năng chịu rét cao; người sống trên
núi có nồng độ Hemoglobin thấp
• Tiếp biến văn hóa (đồng biến đổi văn hóa) chỉ sự
biến đổi văn hóa này theo văn hóa khác và ngược
lại. Khác với khái niệm đồng hóa (một chiều)
Phân biệt khái niệm
 Bệnh tật (disease): Định nghĩa và xác định sức khỏe theo
quan điểm của bác sĩ  không tính đến các yếu tố về tâm lý,
xã hội, văn hóa của bệnh tật.
 Đau ốm (illness): Xác định tình trạng sức khỏe theo trải
nghiệm của người bệnh  được định hình bởi các yếu tố tâm
lý, văn hóa, xã hội, và đặc trưng về nhân cách của cá nhân.
 Ốm yếu (sickness): Phản ứng của xã hội với tình trạng sức
khỏe yếu và những người bị ốm  những người có sức khỏe

yếu thường được miễn một số trách nhiệm xã hội nào đó.
20
Vai trò của ốm yếu (sick role)
 “Vai trò của ốm yếu” gắn liền với lý thuyết về hệ
thống xã hội và trật tự xã hội; liên quan đến quyền
và trách nhiệm của cá nhân và xã hội.
 Khi bị “ốm” cá nhân có thể thoái lui khỏi trách
nhiệm xã hội (VD: được nghỉ học, nghỉ làm, được
miễn giảm một số trách nhiệm khác )
 Nếu cá nhân mắc bệnh mạn tính  vai trò xã hội
của cá nhân có thể thay đổi (làm ít việc hơn, có
người hỗ trợ )
21
Quan điểm bên trong/bên ngoài
• Người trong cuộc (Emic)
• Người ngoài cuộc (Etic)
• Nhân học nhấn mạnh PP nghiên cứu và giải thích
văn hóa theo người trong cuộc nhằm tránh việc giải
thích không đủ và sai lệch các hiện tượng văn hóa
trong bối cảnh riêng.
Ví dụ
Ví dụ
Tác động của văn hóa tới sức khỏe
 Văn hóa bản địa: dân tộc Ma Coong, Quảng Bình
“… Đau đớn hơn cả là cảnh ngộ của ông Y Hoi (73 tuổi, trú bản Cà
Roòng 1). Một ngày cuối tháng 9/1989, bà Y Bắp (vợ ông) sau khi sinh
đôi được 2 đứa con trai kháu khỉnh thì bị kiệt sức rồi chết. Nỗi đau mất
vợ chưa nguôi thì Y Bắp bị sức ép từ người thân và lũ làng hung hãn
kéo đến đòi chôn 2 đứa trẻ. Ông Y Hấp (bố của Y Hoi) giật 2 đứa trẻ
từ tay Y Hoi mà thét lớn: “Mày không đem chúng đi chôn thì cả làng

này sẽ bị con ma rừng về “nguyền” chết hết. Mẹ chúng chết rồi thì còn
đâu sữa cho chúng bú, cuối cùng chúng cũng chết thôi. Y Hoi, mày
hãy chôn con mày trước đi để tránh con ma rừng về bắt tội cả làng!”.
Nỗi đau như trăm ngàn vết cứa sâu vào tim nhưng không thể cưỡng
lại luật tục và lời ra lệnh của bố đẻ, cuối cùng Y Hoi buộc phải chôn
sống 2 đứa trẻ”.
25