I HC QU H 
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
  

NGUYỄN THỊ NHƢ NGỌC

ẨN DỤ TRONG VĂN BẢN DIỄN THUYẾT CHÍNH TRỊ MỸ
VÀ VIỆC DỊCH ẨN DỤ
TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VIỆT
Chuyên ngành: Ngôn ngữ học so sánh – đối chiếu
Mã số: 62 22 01 10
LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Bùi Mạnh Hùng
PGS.TS. Tô Minh Thanh
Phản biện độc lập: GS.TSKH. Lý Toàn Thắng
PGS.TS. Lê Khắc Cƣờng
Phản biện 1: GS.TS. Nguyễn Thiện Giáp
Phản biện 2: PGS.TS. Lê Khắc Cƣờng
Phản biện 1: PGS.TS. Dƣ Ngọc Ngân


Thành phố Hồ Chí Minh – năm 2015
i

LỜI CAM ĐOAN

c hiu
trong Lu       n gc, xut x    t qu
u ca Lu trong bt c c


TP.HCM, tháng 3 năm 2015
Tác giả luận án
Nguyễn Thị Nhƣ Ngọc
ii

DANH MỤC HÌNH VÀ BIỂU BẢNG

HÌNH VẼ
Stt
Số hiệu
Tên hình
Trang
1
4.1
Hi c
154
BẢNG BIỂU
Stt
Số hiệu
Tên bảng biểu
Trang
1
0.1
Kt qu nhn din d trong k thi
tt nghip h Va h
2
2
2.1
Th n din n d cPragglejaz

47
3
2.2
Krishnakumaran & Zhu
49
4
2.3
ng thc n d n din thuy M
55
5
2.4
Tn cu to ca n d  v Ch 
t chng tc DT I  l 
66
6
2.5
n cu to ca n d  v Ch 
bit chng tc DT II  l 
68
7
2.6
n cu to ca n d  v Ch 
bit chng tc DT III  l 
69
8
2.7
n ca biu th n d v Ch 
bit chng tc theo DT IV  l b
70
9

2.8
n ca biu th n d v Ch 
bit chng tc theo DT V  l 
72
10
2.9
Kt qu thng thc n d  v Ch 
72
iii

Stt
Số hiệu
Tên bảng biểu
Trang
t chng tc
11
2.10
Kt qu th  a n d tri nhn v Ch
t chng tc
90

12
2.11
Kt qu thi n d v Ch t chng
tc theo chn
91
13
3.1
n ngung ca n d trong n
din thuy M

96
14
3.2
  c th hin qua n d trong n din
thuy M
98
15
3.3
n ngu bi nim t
do
121
16
3.4
 

125
17
4.1

137
18
4.2

137
19
4.3
ch n d  xut
155
20
4.4


157
21
4.5
 
Hillary's Remarks at the Montana Democratic Party
Mansfield-Metcalf Dinner in Butte, MT
157
22
4.6

166
23
4.7
n vic khc tip p
hch n d
168
24
4.8

169
iv

Stt
Số hiệu
Tên bảng biểu
Trang
25
4.9
           


171
26
4.10
 

172
27
4.11

173
28
4.12
Kt qu xp loi phn dch n d c
kim tra 2
173
29
4.13
n dch n d cm tra 3
175
30
4.14
Kt qu xp loi phn dch n d m tra 3
176

v

DANH MỤC THUẬT NGỮ VÀ TỪ VIẾT TẮT

Stt

Từ viết tắt
Thuật ngữ đầy đủ
1
&

2
DMC
u ki 
3
DT
dng thc
4
MIP
metaphor identification procedure (th n din n d)
5
MTP
ch n d)
6
SMC
similar mapping conditions u ki ging nhau)
7
TP.HCM
 H 
8
tr.
trang
9
VBDTCT
n din thuy
10

Vd.


vi

MỤC LỤC

Li  i
Danh mu bng ii
Danh mc thut ng  vit tt iii
Mc lc vi

MỞ ĐẦU 1
0.1.   1
0.2. MM V U 4
0.2.1.  4
0.2.2. Nhim v u 4
0.3. LCH S V 4
0.3.1. u v n d  4
0.3.1.1. Giai  5
0.3.1.2.  5
0.3.2.  8
0.4. U 10
0.4.1. u 10
0.4.2. Phu 11
0.5. N NG LIU 11
0.5.1. u 11
0.5.2. Ngun ng liu 13
0.6. C TIN 14
0.6.1.  14

0.6.2.  15
0.7.  15
CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN 17
vii

1.1. N DIN THUYT  17
1.1.1.  17
1.1.2.  18
1.1.3.  18
1.1.4.  20
1.2.  23
1.2.1.  23
1.2.2.  25
1.2.2.1.  25
1.2.2.2. h 26
1.2.2.3.  28
1.2.2.4.   36
1.3.  37
1.3.1.  37
1.3.2.  38
1.3.2.1.  38
1.3.2.2.  40
1.4.  43
1.5.  45

CHƢƠNG 2: NHẬN DIỆN ẨN DỤ TRONG VĂN BẢN DIỄN THUYẾT
CHÍNH TRỊ MỸ VÀ ĐIỂN CỨU ẨN DỤ VỀ CHỦ NGHĨA PHÂN BIỆT
CHỦNG TỘC 46
2.1. 
 46

2.1.1.  46
2.1.2. Quy  56
2.2. 
 64
viii

2.2.1. 
 65
2.2.1.1. Cc 65
2.2.1.2. C II 67
2.2.1.3. C III 68
2.2.1.4. C IV 69
2.2.1.5. C V 71
2.2.1.6. C
 72
2.2.2. C 
 73
2.2.2.1.  73
2.2.2.2.  78
2.2.2.3.  85
2.2.2.4.   C 
 90
2.3.  92

CHƢƠNG 3: ẨN DỤ TRI NHẬN TRONG VĂN BẢN DIỄN THUYẾT
CHÍNH TRỊ MỸ VÀ ĐIỂN CỨU ẨN DỤ VỀ TỰ DO VÀ CHIẾN TRANH 93 95
3.1. 
 93
3.1.1.  93
3.1.2.  97

3.2.           
 99
3.2.1.  99
3.2.2.  104
3.2.3.   107
ix

3.2.4.  109
3.3. N D  111
3.3.1.  111
3.3.2.  114
3.3.2.1.  114
3.3.2.2.   123
3.3.3. 
 129
3.4.  130

CHƢƠNG 4: DỊCH ẨN DỤ TRONG VĂN BẢN DIỄN THUYẾT CHÍNH TRỊ
TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VIỆT VÀ ĐIỂN CỨU ẨN DỤ VỀ XUNG
ĐỘT CHÍNH TRỊ VÀ CHÍNH SÁCH CHÍNH TRỊ 131
4.1.  131
4.1.1.  131
4.1.2. 
  136 135
4.1.2.1.  137
4.1.2.2.  139
4.1.3. 
 156
4.2. 
 166

4.2.1.  166
4.2.2.  168
4.2.3.  170
4.2.4.  172
4.3.  178

x

KẾT LUẬN 179

DANH MỤC CÁC BÀI BÁO 183

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 184










1

MỞ ĐẦU

0.1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
n d t tm quan trc bit trong giao tii sng ca
“Nếu không có hệ thống ẩn dụ thì không thể có triết lý hóa, lý

thuyết hóa mà chỉ có đôi chút hiểu biết chung về đời sống cá nhân và xã hội thường
ngày của chúng ta mà thôi.” (Lakoff 1995: 229) [92]. Nhiu s liu th
th bin ca n d: trong mn d
(Pinker 2007: 235) [110], c  t vng trong Kho Ngữ liệu Quốc gia Anh
 n cấu trúc ánh xạ ẩn dụ
(metaphorical mapping structure) (Steen &  2010: 765  796) [125],
 khon 20 t  i n mt n d, hay
khon d  (Geary 2011: 5  7) [69].
Tuy n d ph bin di
nm ba n d  n, nhn d trong
m ng m n d ng chu ng bi
qui lut nhn th chi phi bm lo  hin
a ci bn ng. Chng hn, n d trong ting Anh
(thuc lo ht, bing Vit
(thuc lo 
nht rng. Nht ra nhc li
vi Vit hc tii Anh hc ting Vit.
y tin thy n d chim
mt t l  
n nhii sng c 
nhn din n d, din gin dch n d t ting Anh sang ting
Vi cp m th. Nhi


n d hic a n d
n m uyn chuyn, t ch n d.
2

Chng h ng
i hc Khoa hi hc Qu H 

Minh, n d t phn quan trc English Semantics (Ng 
hc ti thi gia k, cui k t nghic
 o  n, Va a hc  c
t nht m dng n d. Nhi
t ph tht qu khn 










  ca n d He attacked every weak
point in my argument. (Anh ta tn m yu trong lp lun ctrong
tt nghiLinguistics (Ng) ca h o Va a hc

1
.
Kết quả
nhận diện
Số lượng
sinh viên
Tỷ lệ

575
63.3%
Sai

334
36.7%
Tổng cộng
909
100%

Kết quả diễn giải
ý nghĩa
Số lượng
sinh viên
Tỷ lệ

149
16.4%
t phn
37
4.1%
c
723
79.5%
Tổng cộng
909
100%


Bảng 0.1: Kết quả nhận diện và giải thích ý nghĩa ẩn dụ
trong kỳ thi tốt nghiệp hệ đào tạo Vừa làm vừa học ngày 26/06/2013

M n didin gin d  
, gn hai phần năm s  n din ra

n d qua biu thc attacked every weak point in my argument  
 tri nhn, gn bốn phần năm c h thng n d:
ARGUMENT IS WAR (TRANH LUMT CUC CHI t
 p trong ng
c c hia n d strongly criticized every weak point
in my argument (ch m yu trong lp lun c

1



3

d 
trong Basic Translation 
 The idea that the
family is a stable and cohesive unit in which father serves as economic provider and
mother serves as emotional care giver is a myth. G
myth 
a myth 
   

đã không còn nữa. 


 chuyện đời xƣa  
.
y, xu thc tin ging dn thy cn ph
mt u th u hiu trong vin
thc v n d 

u u n d trong nhiu lon
thuc c, khoa h c ci
s c bi, nghệ thuật của sự cầm quyền
và quyền lực (T n Longman Dictionary of Contemporary English) (Gasby
2001) [68], i si trong bt k thi
 c ,  din gi u cn phng lp
lun dit hiu qu nh trng v  
kinh t, thu c, y ti, ti phm Nhu
v  t thi Aristotle n thi Lakoff hiy n d
   u qu  trong lp lu
mu quan trng ca khoa hc nhn th
bn din thuyn gi t v a con
4

u v ẩn dụ trong văn bản diễn thuyết chính trị (VBDTCT) 
th gic bing n d  i
quan ta nhii.
Tip nun  
th  n d trong VBDTCT M  c dch n d t ting Anh sang ting
Vi a M (mc s dng ting m n
sut s dng n d rt cao. Vin d trong loi
chiu vi nhng trong ting Vit s phc v c lc cho vic
dc ngoi ng  i Vit Nam. ng
t s c tri nhn th
gii ci M i Vit s v v .
0.2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
0.2.1. Mục đích nghiên cứu
 n d trong VBDTCT M c dch n d t ting Anh sang ting
Vim:
(1) ;

(2) 

0.2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
 thc hiu, lu t ti
nhim v sau:
(1) n din n d trong VBDTCT M;
(2)  a n d tri nh  thng n d tri nh
lp lun trong VBDTCT M;
(3) lp c dch n d t ting Anh sang ting Vi i
chin d  n dch cch gi Vit Nam.
0.3. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
0.3.1. Nghiên cứu ẩn dụ nói chung
Lch s u n d  gi
5

n tin tri nhn tri nhn hin nay.
0.3.1.1. Giai đoạn tiền tri nhận
T Aristotle t quan nin v n d, coi n d 
 c chuy     n d ra bn loi: chuyn t   
chuyn t ch   n t       
Aristotle (1996, 2008) n thn d c so
 m Poetics [39]

The Art of Rhetoric [40]. K t 
u n d chng kin nhi kh  dng n d
(Tr 84) [35].
Aristotlem tin tri nhn v n d i di
biu t nhic khoa ht hc Wittgenstein (1953,
1969) [133 & 134]c Davidson (1984) [56] hc
Richards, Haas, Black (dn theo Cruse 2000: 202  203) [54]

 Vim tin tri nhn v n d t lch s 
n d             t vng h 
  c ting Vit ca nhi      Tu (1960) [28],
Nguy213n (1988) [5], ng
Lc (1994) [6],  H8], Nguyn Thi24
gi u kiu loi n d vthc
n thuc, phm cht, ch
h  cn n d c chuya t hay bi
tu t bin nhc.
 thu  hng
 nh ca n d u chia s mm
n: n d t hi c chuya
t hay bi), li ca s vt, hi g vt,
hing gi vt, hi
0.3.1.2. Giai đoạn tri nhận
T cui th k 20, vi s u Metaphors We Live by
6

ng bng n d) ca Lakoff & Johnson (1980) [95], n d 
t m mi   ca tri nhn lun d  ng
 Vi phn d tri nhn/ n
d o ra mc ngot quan trng trong lch s 
cu n dc quan nim v n d t c ti thm by gi:
n d  c chuyn ca t ng tu
tc s dng nhi  bin trong
cuc s m n d theo tri nhn luc s to
mc chuyn bin mnh m 
t nhii ding
tip cn n d m tri nhn t nhit hc,
 h Goatly (1997, 2007) [74 & 75], Gibbs (1984, 1993) [71

& 72], Fauconnier & Turner (1995, 1998) [64 & 65], Jackendoff (1983, 1992) [85 &
86] (1999, 2010) [88 & 89], Langacker (1991) [98], Rosch (1973, 1978) [117
& 118], Shore (1996) [122], Steen (1994) [124]
Theo Lakoff & Johnson (1980: 8) [95], h thng nht ca con
ng, thc chn
d. T u n d tri nhn/ n d c tin
 nhi liu ca nhig  gi
Lý thuyết Ẩn dụ ý niệm (Conceptual Metaphor Theory): Gibbs (1993) [72
v s t gia n d t sn phn d  
hiu s a n d c  trong mn d c
124 t gia n d  c
h th n d  c s d 
   122   n d  
nhng kiu loi cc chia s ba mt cng
u m88] bo v m cho rng
nhi  m tr ng ch       hiu bi   n d;
Goatly (2007) [75  u mi quan h gia n d  m   ng;
7

89] cung cp mn v u mi trong
u n d tri nh thi
ct n d tri nhn trong nhii si.
 Vi u mc gii thiu lu
Ngôn ngữ và sự tri nhận không gian 
Thng [13]u th k 21, 
  
 hc tri nh ging
(2005) [14]  c hc tri nhc
tin ting Vit; Nguyc Tn (2007) [18] m v n d giai
n tin tri nhn tri nh git Nam, t 

nhnh v bn cht ca n d; Nguyp (2008) [27]  c
tip cn c hc tri nhi v
t [35] u v n d tri
nh gi   m hiu n d
tri nhn trong ting Vit.
T t ng h n mnh ng ng dt
mi c hc tri nhng m c th, chng hc
ng  tri nhn c th i gian, k
Nguyc Tn (2009) [19]
 cn n d tri nh ting Vit; Nguyn Lai (2009) [20] kho
t s n d m v ; Nguy (2009) [16] u ri
nhn thi gian ci Vit
m theo tri nhn luu cho rng: n d t qu ca s kt
h   i trong mt cng
 th; n d m hay n d tri nhc hiu mt mi
qua mt miu v n d tri nhn rng, t c
h thn c s dng c th trong giao ti  nhic.

8

0.3.2. Nghiên cứu ẩn dụ trong văn bản diễn thuyết chính trị
Mio (1997: 111  114) [105] cho rng k t thu
  u nhn mn tm quan trng ca
giao ti a n d   thuyt phc  trong
giao ti. Tn tin tri nhn ch 
    c c n n d trong giao tip ,
chng hn: Edelman (1964, 1977) coi ca giao ti  
 s dng n d  c nhng
ti  n v tm quan trng ca n d
trong vic chuyn ti nhi m

 giu n d trong VBDTCT theo tri nhn lun r
dng. Mt s u : Lakoff (1999) [93u h th
n d n d v cuc chic chin Kosovo;
Paris (2002) [109n v cuc chin Kosovo gia
 gia M  c th hin d
tri nhn v chiến tranh, nhn mca n d n thc v 
tri nghi ca M  gi 
ng s dng n d rng tham kho
trc tip t i nghim lch s trCharteris-Black (2005)
[49 gia ln ca
n d c s dng m th to ra nhn
  cn nht, nht phn di
     (2007) [128
hiu hi ca n d tri nhn m sức khỏe khi
 c kinh t n sut s dng n d 
n din thuy  ti
   ng c        n; Landtsheer, Vries &
Vestessen (2008) [97] chng minh tn sut s dng n d 
ng  m bu c, thc biu cc
9

k then chMensah (2011) [104a n d n
         da   i ca M  
Nkrumah (Tng thi nhng, d
bi dng n d v.
 thy mu n d  
v n nht v s hin din ca n d trong giao ti
n tin tri nh n tri nhn,
chng hu v h thng n d tri nhm sc khe,
 dng n d ca m gia c th

 dng n d gi gia c th; 
n d p lu;  
dng n d
 Vit Nam, tuy hi chiu n d trong ti
khi m ng Vi tri nhn
luc nhi 
n d trong VBDTCT vt v mi: Nguyc Tn (2002)
[17 cp v chuy  hc tc
ng ci Vit vi
c ng ci Vit
trong ving vnh danh thc vnh danh b ph i
ci Vip t ch i thc vp t ch b ph i;
Trn Th Thanh H (2009) [33i chin d 
bn kinh t  i ti   ng Vi    tri nhn lun; Ly
Lan (2009) [12] i chiu h th him qua lp t ch  ph t
n ci Vit;  n Th 
Trinh (2010) [30i chiu n d m v cui gian th hin
ng Ving
t v n ch t; Nguyn Th Quyt
(2012) [23] i chiu n d m v cung Vi
10

c bit,  Vit s lu  m vi
n n d trong ting Vi
Th (2008) [29u n d   tri nhn qua
 liu ting Vin d th hin s tri
nhn ci; Nguyn Ng22]
n d i ting Viu t ch b
ph i; [36] t n d ting Vit
 hai nguc; 

Thanh Hi (2011) [10c n d  
hc tri nh li Anh Vit; 26

Trn Th [32u n d m ca phm
c vt trong ting Vi vi tiTrn (2012) [31]
kh biu th trm trong ting Vit
thuc 5 phm: tc gin, vui, bun, s, xu h.
 n d trong mt phm vi gii hn,
chng hn n d ch thi gian, n d ch c
n lp t ch b ph i, thc vi c liu khch yu 
bc. Mt s   cvic 
dng  th trong dch n d.
Vin d trong loi VBDTCT tip nhng
ng Vit, t ch n d t
ting Anh sang ting Vic thc hin.
0.4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
0.4.1. Đối tƣợng nghiên cứu
u lu
(1) u th n d trong VBDTCT M;
(2)  thng n d trong VBDTCT M  tri nhn lun;
(3) c dch n d trong VBDTCT M t ting Anh sang ting Vit.
11

0.4.2. Phạm vi nghiên cứu
Vic khn d trong VBDTCT c gii hn trong m ca nhng
 ng li vi lch s Hoa K trong th
k 20, t s n thuy ca M i s  u
th k 21.
Lun d  nn tng ca h
th M  Giấc mơ Mỹ

2
v h: ch  t
chng tc, t do, chit  .
0.5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ NGUỒN NGỮ LIỆU
0.5.1. Phƣơng pháp nghiên cứu
c ht, lu dng
 hc:
(1) Phương pháp mô tả (descriptive method) 
VBDTCT  




Xử lý ngữ liệu ẩn dụ từ các VBDTCT tiếng Anh của Mỹ ở chương 2 và chương 3
K th     h      Low (1999) [45], Deignan
(2003) [58-Black (2005) [49:
  trong ngun ng lic chn l 
biu th  dng n d;
 n d c theo ch  / h thng tri nh
;
 a n d  tri nhn lun.
Xử lý ngữ liệu từ các bản dịch tiếng Việt ở chương 4


2
, tr.43.
12

 
;

 

      

Xử lý dữ liệu kết quả khảo sát về năng lực dịch ở chương 4

 B kiểm tra thí
điểm (pilot test);
 

tra 2  kiểm tra so sánh (benchmarked test);
 c
  kiểm tra chuẩn đoán (diagnose test).

(2) Phương pháp đối chiếu (contrastive method 
VBDTCT   




i vi v n d trong  p ci chiu hai
chiu (bi- 
ng xu i chim v nh nhng
t gia n d trong VBDTCT cng
 i M (vit bng tin d trong VBDTCT c
ho i Vit Nam (vit bng ting Ving
hn ch ca ng liu n d trong VBDTCT vit bng ting Vi  
i chiu ca luc v cho vic dy hc tii
Vin cách tiếp cận chủ đạo là đối chiếu một chiều.
13


 dng mt s  bin trong khoa
h
(3) Phương pháp điển cứu 
ung 
    điển cứu minh họa (illustrative case


điển cứu thăm dò (exploratory case study) mang


(4) Phương pháp thống kê   
 


0.5.2. Nguồn ngữ liệu
127 VBDTCT M  u th
n d  thng n d tri nh dn chng c dng n d c
 th trong phdn chng b sung trong phn ph lc
ca lu, c s d
t x. Ng liu s dc tng hp t n sau:
(1) n thuyt ni ting ca M trong cun Words of a Century: The Top
100 American Speeches, 1900  1999 (Lucas & Medhurst 2008) [101].  hp
tuyn gn thuyt hay nht ca M trong th k c u
n hay trc ti bi nhng din gi ni ti
Wilson, Clarence Darrow, Carrie Chapman Catt, Martin Luther King, Ronald Reagan,
John F. Kennedy, Barbara Jordan B hp tuyp bi hai trong s
i ting nht ca M Martin J. Medhurst 
c tuyn ch thum ng rng
lt cuc khm 137 hc gi v giao tip.

14

(2) Mt s n thuyt quan trng c i M
u th k 21 th hii s ca th mt s dng
 ng
i xem rt cao.
(3) n dch ting Vit trong cun Những bài diễn thuyết nổi tiếng nước Mỹ
do H n chc hin dt bn
[9n dc hi
xut bth n
dng Internet.
(4) Mt s n t nhng u c Vit Nam
 c  
dng n d (xem phụ lục 10, tr.187  190) li n
t s t ni bt v  n
n d trong VBDTCT M 
p cn ch o ca lu
c thu thp t nhng ngu
c   
   n thoi c   i t   Online speech bank
(). Tt c c s dt
nguu b sung quan trng.
n ng liu, tn gi n thuy trong ngoc
ng cuc din thuy u theo th t abc,
: (Barack Obama 2008a) (xem phụ lục 9, tr.161  186).
0.6. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN
0.6.1. Ý nghĩa khoa học
 u m thng n d trong mt lo
VBDTCT, hiu ti Vit Nam, t
ng ti u v n d trong VBDTCT ting Vit;

 n din n d v thc;