BI N TH NGƠN NG MANG TÍNH ÁNH D U VÀ VI C S D NG
CHÚNG TRONG CÁC PHƯƠNG NG VI T HI N NAY
(Nghiên c u trư ng h p các bi n th c a /Ε/ và / /
Ε
huy n Quỳnh Ph , t nh Thái Bình)
Tr nh C m Lan1
ng Th Lan Anh2
1. C NH QUAN NGÔN NG

XÃ H I HUY N QUỲNH PH

Quỳnh Ph là huy n n m phía ơng B c c a t nh Thái Bình, di n tích 205,6 km2, dân
s 252 nghìn ngư i (theo s li u thơng kê năm 2010). ây v n ư c coi là m t huy n l n và có
dân s ơng nh t Thái Bình. Cùng v i ó, s phát tri n m nh m v các lĩnh v c như kinh t ,
văn hóa, chính tr , xã h i ã thúc y quá trình giao lưu ti p xúc v i các vùng khác trong cũng
như ngoài t nh. B m t nông thôn ngày m t i m i, các cơng trình i n, ư ng, trư ng, tr m,
i n tho i, cơng trình phúc l i cơng c ng v n ang ti p t c phát tri n, i s ng nhân dân ư c
nâng lên, nhi u lao ng ư c b trí vi c làm. V giáo d c, toàn huy n ã ph c p giáo d c h t
c p II. S ngư i bi t ch chi m kho ng 96%, s ngư i không bi t ch kho ng 4% (s li u th ng
kê năm 2010).
i s ng tinh th n c a ngư i dân không ng ng ư c c i thi n, tr em n trư ng
ngày m t nhi u.
Do quá trình giao lưu ti p xúc văn hóa c a huy n v i các vùng lân c n ngày càng phát
tri n nên q trình ti p xúc ngơn ng cũng ư c y m nh. Qua quan sát, chúng tôi không ch
th y nh ng c i m mang tính c trưng trong phát âm c a ngư i dân Quỳnh Ph so v i phát
âm các a phương khác và v i ti ng Vi t tồn dân, mà cịn th y nh ng c i m riêng c a
t ng xã, t ng thơn ngay trong chính a bàn Quỳnh Ph . Ch ng h n, m t s âm v như /Ε/, / /,
/}/. //…, bên c nh nh ng bi n th ư c phát âm như ti ng Vi t toàn dân (dư i dây s g i là các
bi n th khơng mang tính ánh d u) cịn có nh ng bi n th mang c trưng ng âm a phương
(mà dư i ây s g i là bi n th mang tính ánh d u). Còn n a, vi c phát âm l ch chu n mà
chúng ta thư ng g i là hi n tư ng “nói ng ng” gi a /l/ và /n/ cũng t n t i m t cách ph bi n

trong toàn huy n. m t s xã, ph âm u /}/ ư c phát âm g n như /t/ (“trâu tr ng” g n như
thành “tâu t ng”), m t s xã khác thì l i xu t hi n hi n tư ng phát âm qu t lư i, rung lư i như
m ts
a phương mi n Trung khi phát âm các ph âm /}/, /♣/ và //. Hi n tr ng này t o nên
m t c nh quan ngôn ng xã h i c c kỳ phong phú nhưng ph c t p, th hi n rõ c trưng Quỳnh
Ph .
M c dù c nh quan ngôn ng
a bàn này r t a d ng nhưng trong khuôn kh c a m t
nghiên c u trư ng h p, chúng tôi ch ti n hành kh o sát các bi n th c a hai âm v nguyên âm
chính là /Ε/ và / / và vi c s s ng chúng trong c ng ng ngôn t Quỳnh Ph vào th i i m hi n
t i nhưng hy v ng k t qu nghiên c u có th tr thành nh ng d báo có cơ s cho di n m o phát
tri n trong tương lai c a ti ng Vi t Quỳnh Ph nói riêng và các phương ng Vi t nói chung.
2. NH NG KHÁI NI M CƠ B N VÀ CÂU H I NGHIÊN C U
- Bi n th ngôn ng
1

PGS.TS, Khoa Ngôn ng h c,
Emai:
2
SV K54 CQT, Khoa Ngôn ng

i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn,
h c,

i h c Qu c gia Hà N i

i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn,

i h c Qu c gia Hà N i



Trong tr ng thái hành ch c c a mình v i tư cách là m t công c giao ti p, cái g i là ngôn
ng như chúng ta thư ng g i và bi t n, ch ng h n ti ng Vi t, ti ng Anh, ti ng Pháp ... ch t n
t i dư i d ng các bi n th . Như v y, bi n th (variant, variation) là hình th c bi u hi n c a ngơn
ng trong l i nói nh ng c nh hu ng giao ti p nh t nh. Bi n th
ây có th là d ng th c
ngôn ng ư c xem là ngôn ng “chu n”, có th là nh ng d ng th c ngơn ng khu v c ho c xã
h i mà chúng ta v n g i là phương ng , hay là d ng th c bi u hi n trong l i nói c a m t ơn v
nào ó c a h th ng ngôn ng như m t thành t ng pháp, m t y u t t v ng, m t âm v …
M t ơn v ngơn ng có th có m t hay nhi u bi n th . Ch ng h n, âm v /l/ trong ti ng
Vi t có hai bi n th là [l]-0 ư c phát âm là [l] trong “cây lúa”, ư c coi là chu n toàn dân, và
[l]-1 ư c phát âm là [n] trong “cây núa”, b coi là l ch chu n toàn dân. Cũng như v y, thanh
i u /ngã/ trong ti ng Vi t 2 a phương Qu ng Bình và Hà N i cũng có hai bi n th : bi n th
[ngã]-0 phát âm là [ngã], là bi n th
a phương Hà N i và bi n th [ngã]-1 phát âm gi ng như
a phương Qu ng Bình. Âm v / / m t s
a phương B c b có hai bi n
[n ng], là bi n th
th : [ ]-0 ư c phát âm như bi n th toàn dân trong “con bò” [k n1b 2] v i m t nguyên âm / /
có âm s c c
nh; và [ ]-1 ư c phát âm như m t bi n th
a phương [kuon1buo2] v i m t
3
nguyên âm / / g n như /u / và v i âm s c khơng c
nh .
- Bi n th ngơn ng mang tính ánh d u
Bi n th ngơn ng mang tính ánh d u hay bi n th ngôn ng b ánh d u (marked
variation) l n u tiên ư c Nikolay Trubetzkoy (1890-19380), m t nhà ngôn ng h c thu c
trư ng phái Praha ưa ra và ư c ng d ng trư c h t trong âm v h c
ch nh ng khác bi t

lư ng phân liên quan n kh năng có hay khơng có thu c tính x c a m t c p i l p: khơng có
thu c tính x - khơng ánh d u (unmarked) và có thu c tính x - b ánh d u (marked) (D n theo
Nguy n H ng C n [2]). Ch n h n các c p doing/doin:, call/calls,.. là nh ng c p i l p gi a
không ánh d u/ ánh d u (hay b ánh d u). Sau ó, khái ni m này ư c dùng v i nghĩa r ng
hơn
ch c nh ng khác bi t v m c
ánh d u nhi u hơn (more marked) hay ít hơn (less
marked). Khơng nh ng th , nó cịn ư c m r ng c v ph m vi ng d ng, không ch ng d ng
trong âm v h c mà còn ng d ng c trong hình thái h c và cú pháp h c.
Sau này, các nhà phương ng h c và ngôn ng h c xã h i cũng dùng khái ni m tính ánh
d u trong t h p bi n th ngơn ng mang tính ánh d u (marked variation)
ch nh ng bi n
th khác bi t c a m t ơn v ngơn ng nào ó (âm v , t , ng …) v m t khu v c hay xã h i.
Tính ánh d u v m t khu v c hay xã h i c a m t bi n th ngơn ng nào ó cho ta bi t bi n th
ó ư c dùng ph bi n
a phương nào, b i nhóm xã h i nào (theo gi i, tu i, ngh nghi p,
thành ph n xu t thân…). Ch ng h n, trong các bi n th c a âm v /n/ có [n]-0 ư c phát âm là
[n] trong “Hà N i” và [n]-1 ư c phát âm là [l] trong “Hà L i” thì bi n th [n]-1 ư c coi là bi n
th b ánh d u v m t xã h i, thư ng ch ư c dùng nhóm xã h i có h c v n th p; trong các
bi n th c a âm v /Ε/ có [Ε]-0 ư c phát âm là [Ε] trong “lèm bèm” và [Ε]-1 ư c phát âm như
[iΕ] trong “lièm bièm” thì bi n th [Ε]-1 ư c coi là bi n th b ánh d u v m t khu v c,
thư ng ch ư c dùng m t s vùng nông thôn B c B .
ây là các khái ni m cơ b n mà chúng tôi s d ng g i các bi n th ng âm c a /Ε/ và
/ / trong ngôn t c a c ng ng Quỳnh Ph . Nh ng bi n th mang c trưng ng âm a phương
s ư c coi là nh ng bi n th mang tính ánh d u, nh ng bi n th ư c phát âm như ti ng Vi t
toàn dân s ư c coi là nh ng bi n th khơng mang tính ánh d u.

3

Chúng tôi áp d ng qui t c ký hi u phiên âm ng âm - âm v h c, theo ó, âm v ư c t gi a hai d u g ch chéo

theo phiên âm âm v h c (ví d âm v /Ε/ và / /) cịn các bi n th , v b n ch t là các âm t nên ư c t gi a hai d u
ngo c vuông theo phiên âm ng âm h c (ví d bi n th [Ε]-1 và [ ]-1…


D a trên s quan sát th c t s d ng các bi n th mang tính ánh d u và khơng mang
tính ánh d u m t s
a phương, c th trong bài vi t này là vi c s d ng các bi n th c a /Ε/
và / / trong ngôn t c a c ng ng Quỳnh Ph , b ng phương pháp nh lư ng, chúng tơi mu n
tìm câu tr l i cho m t s câu h i sau ây:
(1) Hai âm chính /Ε/ và / / trong ngơn t c a c ng ng Quỳnh Ph có bao nhiêu bi n
th ?
c trưng ng âm c a chúng ra sao? Bi n th nào mang tính ánh d u và bi n th nào
khơng mang tính ánh d u? B n ch t c a m i quan h gi a hai lo i bi n th y là gì?
(2) Vi c s d ng các c p hay chùm bi n th trong th
i l p b ánh d u/ khơng b ánh d u
ó có m i tương quan nào v i các c i m xã h i c a ngư i nói như gi i tính, tu i tác, ngh
nghi p, trình
giáo d c, kh năng ti p xúc v i các c ng ng ngôn t khác...hay khơng? Có
m i tương quan nào gi a vi c b ánh d u v m t khu v c và b ánh d u v m t xã h i
không?...
3. TƯ LI U VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U
3.1. Tư li u nghiên c u ch y u là ngu n tư li u ghi âm l i nói c a 34 c ng tác viên (CTV) hay
cũng có th nói là 34 m u nghiên c u thu c c ng ng ngôn t Quỳnh Ph . Thông thư ng, các
nhà Bi n th h c (variationists) hay còn g i là nh ng ngư i theo trư ng phái Labov chia phong
cách ngôn t thành ba lo i: phong cách qui th c (formal style), phong cách th n tr ng (careful
style) và phong cách phi qui th c (informal style hay casual style). Tư li u v phong cách qui
th c ư c thu th p b ng cách yêu c u CTV c b ng t ho c các c p t t i thi u, tư li u v
phong cách th n tr ng ư c thu th p b ng cách yêu c u CTV c m t o n văn, tư li u v phong
cách phi qui th c ư c thu th p trong l i nói t nhiên4.
Vi c ghi âm c a chúng tôi ư c th c hi n hai trong ba phong cách trên ây: phong

cách qui th c và phong cách th n tr ng. D li u thu ư c là 34 file ư c ghi b ng máy ghi âm
k thu t s . Ngồi tư li u ghi âm, chúng tơi cịn có ngu n tư li u ph ng v n t 34 phi u i u tra
ư c thi t k s n, ch y u
khai thác nh ng thông tin v
c i m xã h i c a các m u nghiên
c u.
c i m xã h i c a các m u nghiên c u có th tóm lư c trong b ng sau:
B ng 1: Các c i m xã h i c a m u nghiên c u
Các

c trưng

T ns

T l %

13
21
34

38,2%
61,8
100,0

26
8
34

76,5%
23,5

100,0

Gi i tính
Nam
N
T ng
Trình
Ph thơng
Cao ng,
T ng
4

ih c

D n theo Nguy n Th Thanh Bình (2000), [l] hay [n] m t làng quê Vi t Nam: m t quna sát t góc
h c xã h i, Ngơn t , gi i và nhóm xã h i t th c ti n ti ng Vi t, NXB KHXH, Hà N i.

ngôn ng


Tu i
< 18
19 - 50
> 50
T ng

1
22
11
34


2,9%
64,7
32,4
100,0

Nông dân
Buôn bán
H c sinh
Sinh viên
T ng

18
6
1
9
34

52.9%
17,6
3,4

Có
Khơng
T ng

14
20
34


41,2%
58,8
100,0

Ngh nghi p

100,0

Ti p xúc v i c ng
ng ngôn t khác

3.2. Phương pháp nghiên c u cơ b n mà chúng tôi áp d ng là phương pháp i u tra i n dã ngôn
ng h c. Ngồi ra, trong q trình x lý tư li u, chúng tơi s d ng phương pháp phân tích và
miêu t ng âm h c
miêu t
c trưng ng âm c a các bi n th . Ng li u i u tra ư c x lý
b ng phương pháp phân tích nh lư ng trên ph n m m th ng kê SPSS 15.0.
4. K T QU NGHIÊN C U VÀ BÀN LU N
Ε
4.1. Các bi n th c a hai âm v /Ε/ và / /
a. Âm v /Ε/ trong ngôn t c a c ng

c ng

ng Quỳnh Ph

ng Quỳnh Ph có ba bi n th sau ây:

- Bi n th [Ε]-0: ư c phát âm như bi n th tồn dân c a âm chính /Ε/ trong âm ti t ti ng Vi t.
nh, âm lư ng l n, b c c c l n.

Bi n th này có c trưng là m t nguyên âm b ng, âm s c c
- Bi n th [Ε]-1: ây là bi n th b ánh d u mang c trưng ng âm Quỳnh Ph . Bi n th này
cũng có c trưng là m t nguyên âm b ng, nhưng âm s c khơng c
nh. N u trên hình thang
nguyên âm, hàng trư c, ta th y /i/ là nguyên âm có
m h p nh t, ti p ó n /e/ và sau ó
m i là /Ε/ thì có th nói bi n th [Ε]-1 ư c b t u v i
m h p g n như /i/, sau ó r ng d n
và r ng nh t th i i m k t thúc g n như /Ε/. Vì v y, có th nói, bi n th này mang âm hư ng
g n như m t nguyên âm chuy n s c (nguyên âm ôi /iΕ/).
- Bi n th [Ε]-2: ây cũng là m t bi n th khơng gi ng bi n th tồn dân c a nguyên âm /Ε/
nhưng cũng không gi ng bi n th [Ε]-1 và chúng tôi g i là [Ε]-2. Theo quan sát th c t , bên
c nh [Ε]-1, [Ε]-2 cũng ư c dùng khá ph bi n trong ngôn t c a c ng ng Quỳnh Ph và cũng
t o nên s c thái ng âm mang tính a phương do nó ư c phát âm r t khác v i bi n th tồn dân
[Ε]-0 mà chúng tơi ã mô t . N u bi n th [Ε]-1 khác bi n th tồn dân [Ε]-0 ch y u tính
khơng c
nh c a âm s c và
m r ng d n khi phát âm thì bi n th [Ε]-2 l i gi ng bi n th
toàn dân [Ε]-0 âm s c c
nh, tuy nhiên, bi n th [Ε]-2 khác bi n th tồn dân ch nó có
m khá h p, g n như gi a /i/ và /e/, thêm n a, nó có c u âm dư ng như sâu hơn nên ta có c m
giác nó khơng hồn tồn là nguyên âm hàng trư c n a mà nó ã lùi g n vào hàng gi a. V i c


trưng này, bi n th [Ε]-2 ã b trung hòa hóa vì ã m t i ph n nào
c a /Ε/ trong h th ng nguyên âm làm âm chính.
b. Âm v / / trong ngôn t c a c ng

c trưng âm s c b ng v n có


ng Quỳnh Ph có hai bi n th sau ây:

- Bi n th [ ]-0: ư c phát âm như bi n th tồn dân c a âm chính / / trong âm ti t ti ng Vi t.
Bi n th này có c trưng là m t nguyên âm tr m, âm s c c
nh, âm lư ng l n, b c c c l n.
- Bi n th [ ]-1: ây là bi n th b ánh d u mang c trưng ng âm Quỳnh Ph . Bi n th này
cũng có c trưng là m t nguyên âm tr m, nhưng âm s c không c
nh, ư c b t u g n như
[u] và chuy n d n sang [ ] vào th i i m g n k t thúc. Trong âm ti t, bi n th này mang âm
hư ng g n như m t nguyên âm chuy n s c (nguyên âm ôi). Như v y, v
c trưng ng âm, hai
bi n th [ ]-0 và [ ]-1 khác nhau ch y u tính c
nh và không c
nh c a âm s c. V i s
khác bi t này, hai bi n th ư c phát âm g n như hai nguyên âm khác nhau: m t nguyên âm ơn
/ / và m t ngun âm ơi /u / làm nên tính ánh d u c a c trưng ng âm Quỳnh Ph .
c i m ng âm cơ b n các bi n th c a hai âm v /Ε/ và / / có th hình dung trên hình
thang ngun âm dư i ây (hình 1).
Hình 1: V trí c a các bi n th trên hình thang ngun âm

Có th th y r ng s xu t hi n cùng m t lúc c a 3 bi n th ng âm i v i âm v /Ε/ và 2
bi n th ng âm i v i âm v / / cho th y ti ng Vi t huy n Quỳnh Ph có nh ng khác bi t
áng k so v i ti ng Vi t toàn dân (gi nh r ng trong ti ng Vi t toàn dân, m i âm v ch có m t
bi n th v i c i m ng âm ư c mô t như bi n th 0 c a m i âm v trên). Nh ng khác bi t
v
c trưng ng âm gi a các bi n th a phương Quỳnh Ph và các bi n th ng âm toàn dân
ây rõ r t n m c hồn tồn có th c m nh n b ng thính giác thư ng. S khác bi t này t o cho
các bi n th này c tính b ánh d u r t m nh. V i c tính ó, vi c s d ng hay khơng s d ng
chúng có th s là s ph n ánh nh ng d u hi u xã h i, nh ng c i m tâm lý, nh ng thói quen
hành ngôn và thái

ngôn ng c a các ch th s d ng.
4.2. T n s s d ng các bi n th c a /Ε/ và / / c ng ng Quỳnh Ph
Ε
Như ã trình bày, tư li u i u tra c a chúng tôi ư c th c hi n trên hai phong cách ngôn
t cơ b n: phong cách qui th c (formal style) ư c th c hi n v i 10 t và c m t trong ó có s
xu t hi n 11 l n c a /Ε/ và 14 l n c a / /, phong cách th n tr ng (careful style) ư c th c hi n
trên m t o n văn b n kho ng 100 t v i s xu t hi n 9 l n c a /Ε/ và 16 l n c a / /. Khác v i
m t s c ng ng ngôn t khác, c ng ng Quỳnh Ph , chúng tôi không nh n th y s khác
bi t v phong cách ngôn t trên ng li u i u tra. Cách c /Ε/ và / / c hai phong cách ngôn
t v cơ b n là như nhau. i v i cùng m t âm, khơng có hi n tư ng khác bi t trong ng lưu và
ngoài ng lưu. Th c t này có th xu t phát t hai nguyên nhân sau:


(1) Nguyên nhân th nh t có th là do hai phong cách mà chúng tôi s d ng
l y tư li u khá
g n gũi, chúng u khi n CTV ph i có m t m c
th n tr ng nh t nh trong s d ng ngôn t ,
m c
th n tr ng y, dù ít dù nhi u, cũng có th làm cho s khác bi t gi a hai phong cách tr
nên r t tinh t và h u như r t khó nh n ra, nh t là khi chúng ư c c liên t c như trên cùng m t
dòng ng lưu.
(2) Nguyên nhân th hai có th là do trong q trình i u tra, chúng tơi ln có ý th c v vi c
không
các CVT bi t chúng tôi chú ý n i u gì trong ngơn t c a h , nghĩa là h hồn tồn
khơng bi t nh ng bi n th nào b ánh d u trên các công c i u tra (b ng t , văn b n).
m
b o nguyên t c này, trong thi t k nghiên c u, CTV cũng ư c yêu c u c văn b n trư c r i
m i c b ng t .
Vi c khơng có s khác bi t phong cách trong ngôn t c a c ng ng Quỳnh Ph có th là
do nguyên nhân th nh t, cũng có th là do nguyên nhân th hai hay cũng có th là c hai

nguyên nhân. Dù do ngun nhân nào thì ó cũng là m t b ng ch ng khách quan mà chúng tôi
th y c n ph i tôn tr ng. Và, v i th c t này, vi c kh o sát t n s xu t hi n c a các bi n th dư i
ây s ư c th c hi n trên ng li u t ng c a c hai phong cách
/Ε/ trong văn b n xu t hi n 9 l n, trong b ng t xu t hi n 11 l n, t ng là 20 l n xu t hi n.
M i văn b n và b ng t ư c t t c 34 CTV c. Suy ra t ng s l n xu t hi n c a /Ε/ là 680 l n.
Trong ó:
Bi n th [Ε]-0 xu t hi n 140 l n, tương ng v i 20,6%
Bi n th [Ε]-1 xu t hi n 340 l n, tương ng v i 50,0%
Bi n th [Ε]-2 xu t hi n 200 l n, tương ng v i 29,4%
/ / trong văn b n xu t hi n 16 l n, trong b ng t xu t hi n 14 l n, t ng là 30 l n xu t
hi n. V i 34 CTV, t ng s l n xu t hi n c a / / là 1020 l n. Trong ó:
Bi n th [ ]-0 xu t hi n 600 l n, tương ng v i 58,8%
Bi n th [ ]-1 xu t hi n 420 l n, tương ng v i 41,2%
D nh n th y là, s xu t hi n v i t l không quá th p c a [Ε]-0 (20,6%) và t l tương
i cao c a [ ]-0 (58,8%) cho th y vào th i i m hi n t i, Quỳnh Ph không ph i là m t a bàn
nào ó, nó bi u hi n s giao lưu v i các c ng ng ngơn t bên ngồi khá
khép kín, m c
m nh. i u ó có nghĩa là, nó hồn tồn khơng bao gi ti m tàng kh năng tr thành o th
ng , c bi t là gi ây, khi s giao ti p, i l i gi a các vùng mi n ang di n ra v i m t t c
kh n trương, m nh m và vô cùng năng ng. V i m t t c
phát tri n như hi n t i, theo d
ốn c a chúng tơi, nh ng bi n th b ánh d u s d n d n b thu h p ph m vi s d ng như ng
ch cho nh ng bi n th toàn dân và n m t th i i m nào ó trong tương lai, nh ng bi n th b
ánh d u ó có th s khơng cịn hi n di n trong ngơn t c a c ng ng ã t ng là ch nhân c a
chúng n a.
Trong s 2 bi n th
a phương c a /Ε/, theo s mô t
4.1.a., cũng như c m nh n b ng
thính giác thư ng, bi n th [Ε]-1 có c trưng ng âm khác v i bi n th toàn dân [Ε]-0 hơn
nhi u so v i [Ε]-2. Như v y, theo chúng tơi, [Ε]-1 mang tính ánh d u m nh hơn so v i [Ε]-2.

i u ó có nghĩa là vi c dùng nhi u bi n th [Ε]-1 s tr thành d u hi u th hi n m nét hơn
c trưng Quỳnh Ph c a ngư i s d ng. Ngư c l i, vi c không dùng [Ε]-1 mà dùng [Ε]-2 là
m t d u hi u làm cho c trưng y m i, và vi c dùng hoàn toàn [Ε]-0 thay vì [Ε]-2 và [Ε]-1 s
ch ra r ng c trưng y ã m t h n. Theo cách bi n lu n như v y, n u gi
nh r ng m t ngư i
thu n Quỳnh Ph (sinh ra, l n lên trong c ng ng Quỳnh Ph , không giao ti p v i c ng ng
ngôn t nào khác ngồi Quỳnh Ph ) thì s dùng hồn tồn bi n th [Ε]-1 và [ ]-1 giao ti p và


s xu t hi n c a [Ε]-2, [Ε]-0 và [ ]-0 ã th hi n r ng c ng ng ngơn t này khơng cịn “thu n”
n a. Nó ang trên con ư ng “tồn dân hóa”, ti ng nói c a nó ang hịa vào ti ng Vi t toàn dân
theo qui lu t phát tri n chung ã ư c d báo c a các phương ng Vi t hi n i.
4.3. Tương quan gi a vi c s d ng các bi n th và các
K t qu phân tích nh lư ng:

c i m xã h i c a ngư i nói

B ng 2: Tình hình s d ng các bi n th c a /Ε/ và / /
trong tương quan v i các bi n xã h i
% dùng các bi n th c a /Ε/
T ng
[Ε]-2
[Ε]-1
[Ε]-0

% dùng các bi n th c a / /
T ng
[ ]-1
[ ]-0


Nam
N

7,7
69,2
42,9
38,1
0,082+

23,1
19,0

100,0
100,0

53,8
33,3
0,238

Ph thông
Cao ng, i h c

38,5
61,5
0
12,5
0,000**

0
87,5


100,0
100,0

53,8
46,2
0
100,0
0,007**

100,0
100,0

0
100,0
31,8
36,4
25,0
72,7
0,057+

0
31,8
0

100,0
100,0
100,0

100,0

0
22,7
73,3
72,7
27,3
0,011**

100,0
100,0
100,0

27,8
83,3
0
0
0,000**

0
0
0
100,0

100,0
100,0
100,0
100,0

100,0
66,7
100,0

0
0,001**

0
33,3
0
100,0

100,0
100,0
100,0
100,0

50,0
0

100,0
100,0

0
100,0
70,0
30,0
0,000**

100,0
100,0

Các c trưng
Gi i tính

P5
Trình
P
Tu i
< 18
19 - 50
> 50
P
Ngh nghi p
Nông dân
Buôn bán
H c sinh
Sinh viên
P
Ti p xúc v i c ng
ng ngơn t khác
Có
Khơng
P

72,2
16,7
100,0
0

35,7
14,3
25,0
75,0
0,000**


46,2
66,7

100,0
100,0

Bàn lu n:

5

p là
khác bi t có ý nghĩa th ng kê. Theo quy ư c chung c a SPSS, m c
khác bi t có ý nghĩa th ng kê ư c
tính là 95%, t c là khi giá tr c a p = 0,05. T t c m i giá tr c a p ≤ 0,05 u ư c xem như là t m c
khác bi t
có ý nghĩa th ng kê và p > 0,05 ư c xem như là không t m c
khác bi t có ý nghĩa th ng kê. Theo ó, d u (*)
th hi n s khác bi t có ý nghĩa th ng kê, còn d u (**) th hi n s khác bi t r t có ý nghĩa th ng kê, còn d u (+) th
hi n m c
khác bi t g n t m c áng k th ng kê mà trong m t s trư ng h p thì ây cũng là m c
khác bi t
áng lưu ý.


K t qu phân tích nh lư ng cho th y có m t m c
khác bi t nh t nh trong s d ng
các bi n th c a /Ε/ và / / gi a hai gi i. Theo ó, n có có th c t s d ng các bi n th b ánh
khác bi t ch g n t m c áng k
d u m nh ([Ε]-1, [ ]-1) ít hơn h n so v i nam, tuy m c

th ng kê nhưng nó cũng ã t o nên tính khuynh hư ng. T l n s d ng bi n th [Ε]-2 cao hơn
nam t i 6 l n, bi n th [ ]-0 cao hơn nam trên 20% và [ ]-1 th p hơn nam g n 20% cho th y n
Quỳnh Ph ang có xu hư ng r i b d n nh ng bi n th b ánh d u m nh
dùng nh ng bi n
th không b ánh d u ho c ít b ánh d u hơn trong khi nam không th hi n rõ ràng xu hư ng
ó. Như v y, k t qu này có s tương ng v i k t qu nghiên c u các c ng ng ngơn t
phương Tây.
ó, các nhà nghiên c u coi nh ng bi n th b ánh d u ki u này là nh ng bi n
th kém uy tín và ph n phương Tây, do ý th c v s thi u h t a v so v i nam gi i nên ã
chú tr ng vào vi c s d ng nh ng bi n th có uy tín như m t s bù p ph n nào s thi u h t a
v ó. Vi t Nam, k t qu nghiên c u c a chúng tôi i v i c ng ng Ngh Tĩnh Hà N i [5]
cũng ng h xu hư ng này trong khi k t qu ó l i trái ngư c v i các k t qu nghiên c u c a Vũ
Th Thanh Hương [3] Vĩnh Tuy, Nguy n Th Thanh Bình [1] Hồi Th . N u Vũ Th Thanh
Hương cho r ng các bi n th phát âm l ch chu n c a (l) và (n), tuy ư c coi là b ánh d u v
m t xã h i, nhưng l i không m n c m v i s khác bi t gi i, có th do ph n Vi t Nam không b
coi và không t coi mình th p kém v
a v và uy tín xã h i như ph n trong xã h i phương
Tây thì chúng tơi, v i k t qu ã nêu, l i cho r ng, ph n Vi t Nam, c bi t là ph n nông
thôn (chúng tôi mu n nh n m nh), luôn t nghĩ r ng mình th p kém hơn nam v a v và uy tín.
Bên c nh ó, h cũng l i khá chú ý n nh ng bi u hi n hình th c (trang ph c, di n m o, l i ăn
ti ng nói…), nh ng bi u hi n mà h cho r ng th hi n ph n nào ó a v và uy tín c a mình. Vì
th , h ,
mưu c u m t s ánh giá cao hơn v
a v và uy tín, ã c g ng hay ít nh t là có ý
th c làm cho nh ng bi u hi n hình th c ó c a mình th hi n m t a v và uy tín cao hơn. T t
c nh ng bi u hi n sinh ng trong b dày c a truy n th ng văn hóa Vi t Nam tr i qua m y
nghìn năm l ch s cũng ã th hi n i u này.
l i d u n khá m nh
K t qu th ng kê cũng cho th y tu i là m t bi n xã h i c l p
lên các bi n th phát âm b ánh d u c a c ng ng Quỳnh Ph .

ây, có hai nhóm tu i có xu
hư ng khơng s d ng ho c s d ng r t ít các bi n th toàn dân, h u h t h dùng bi n th Quỳnh
Ph , ó là nhóm dư i 18 và trên 50 tu i. Chúng tôi cho r ng dư i 18 tu i là
tu i chưa trư ng
thành, cịn v i gia ình t i a phương, chưa ho c ít có i u ki n ti p xúc v i các c ng ng
tu i này tương i “thu n“ Quỳnh Ph . Cịn nhóm trên 50 là nhóm
khác nên ngơn t c a
ngư i ã q tu i lao ng, n u có i xa thì
tu i này cũng có xu hư ng tr l i quê hương,
cu c s ng c a h theo xu hư ng tĩnh nhi u hơn ng, m t s ông trong h cũng có xu hư ng
b o th hơn nên ngôn t cũng s “thu n“ Quỳnh Ph hơn. Nhóm t 19 n 50 th hi n rõ xu
tu i ã
hư ng s d ng các bi n th ít b ánh d u hơn ho c khơng b ánh d u. Do ây là
trư ng thành, có kh năng t lao ng, có kh năng i xa, có cơ h i ti p xúc v i các c ng ng
ngôn t khác và c bi t, r t có ý th c v a v và uy tín xã h i c a mình, vì v y, ngôn t c a h
cũng i theo xu hư ng tồn dân hóa. Các giá tr c a p
ây cho th y s khác bi t v tu i g n t
và r t t m c áng k th ng kê (0,057+ và 0,011**). K t qu này cũng ng h nh ng k t lu n
mà chúng tôi ã rút ra qua nghiên c u c ng ng Ngh Tĩnh Hà N i [5] và cũng phù h p v i
k t qu nghiên c u m t s c ng ng ngôn t khác trên th gi i mà P. Trudgill [8] và W.
Labov [10] ã nghiên c u.
K t qu phân tích cũng cung c p cho ta nh ng tương quan rõ nét gi a trình
giáo d c
và vi c dùng hay khơng dùng nh ng bi n th b ánh d u. ây là nh ng bi u hi n khá thú v v
nh n th c cũng như thái
c a ngư i s d ng i v i các bi n th b ánh d u này. Theo ó,
nh ng CTV có trình
giáo d c th p, ch y u là c p 1 và c p 2 theo tư li u i u tra, nghiêng v
xu hư ng dùng nhi u bi n th b ánh d u. Ngư c l i, nh ng CTV có trình
cao hơn l i



nghiêng h n v xu hư ng dùng các bi n th toàn dân tương ng. S khác bi t gi a hai nhóm u
t m c r t áng k v m t th ng kê (0,000** và 0,007**). Trong b c tranh chung m t s
c ng ng ngôn t phương Tây, tuy không nhà nghiên c u nào xem xét nh hư ng c a trình
giáo d c i v i ngôn t v i tư cách là m t bi n xã h i c l p như gi i, tu i, ngh nghi p hay
t ng l p xã h i, nhưng ây ó trong các nghiên c u c a mình, h v n ám ch r ng nh ng ngư i
có trình
giáo d c cao (thư ng thu c t ng l p trên) chú tr ng nhi u hơn n vi c s d ng
nh ng bi n th ngơn t có uy tín, cịn nh ng bi n th ngơn t khơng có uy tín thư ng có cán cân
nghiêng h n v phía nh ng ngư i có trình
giáo d c th p (Theo Labov 1972, Wolfram &
Fasold 1974, Trudgill 1980). Vi t Nam, nghiên c u c a Vũ Th Thanh Hương v m i tương
quan gi a h c v n v i các bi n th phát âm chu n và l ch chu n c a /l/ và /n/ c ng ng Vĩnh
Tuy [3] cũng ng h k t qu trên. Như v y, k t qu c a chúng tôi, m t m c
nh t nh, cũng
có chung k t lu n nh ng k t qu nghiên c u trư c ó n u quan ni m r ng nh ng bi n th ngôn
ng b ánh d u là nh ng bi n th kém uy tín hơn nh ng bi n th tồn dân và chúng tơi tin tư ng
r ng i u này có th s tr thành m t k t lu n th a áng n u có i u ki n kh o sát nhi u hơn n a
th c ti n s d ng ti ng Vi t cũng như thái
ngơn ng c a ngư i nói m t s phương ng khác
n a.
Cùng v i trình
giáo d c, ngh nghi p cũng là m t bi n xã b i c l p
l im td u
n khá m nh i v i vi c s d ng các bi n th ư c xét c a hai c ng ng này. Theo ó, nh ng
ngư i làm nông nghi p t i a phương và h c sinh cịn nh
v i gia ình là hai nhóm có t l
dùng các bi n th b ánh d u cao nh t (m c tuy t i). Ngư c l i, sinh viên, nh ng ngư i ã ra
kh i a phương lên th ô h c t p thì ã nhanh chóng r i b nh ng bi n th b ánh d u c a a

phương mình và s d ng hồn tồn nh ng bi n th toàn dân tương ng. Là trung gian gi a hai
nào ó r ng
nhóm này là nhóm làm ngh bn bán, là nhóm có s giao ti p xã h i m t m c
hơn nhóm nơng dân và h c sinh nhưng môi trư ng giao ti p thì a t p hơn nhóm sinh viên, nên
nhóm này ã xu t hi n s tranh ch p gi a hai lo i bi n th , tuy nhiên, do i u quan tr ng là h
v n s ng t i a phương nên bi n th b ánh d u c a a phương v n t ra th ng th .
c ng ng Quỳnh Ph , m t trong nh ng c i m xã h i l i n tư ng m nh m nh t
v s nh hư ng c a nó i v i ngôn t là kh năng và cơ h i ti p xúc v i nh ng c ng ng
ngôn t bên ngoài c a ngư i s d ng ngôn ng . Hi n tr ng s d ng các bi n th b ánh d u và
không b ánh d u hai nhóm có và khơng có cơ h i ti p xúc v i các c ng ng ngơn t bên
ngồi m c
khác bi t r t áng k v m t th ng kê (0,000** và 0,000**). Như v y, vi c có
ho c khơng có cơ h i ti p xúc v i nh ng ngư i thu c c ng ng ngôn t khác ã gây m t nh
n s ng x ngôn ng . Theo ó, ngư i khơng có cơ h i ti p xúc có xu hư ng
hư ng áng k
dùng nhi u bi n th b ánh d u c a a phương mình, ngư c l i, ngư i có cơ h i ti p xúc l i có
xu hư ng r i b các bi n th b ánh d u và chuy n sang các bi n th không b ánh d u. K t
qu này cũng ng h nh n nh c a Nguy n Th Thanh Bình [1] r ng s ti p xúc v i nh ng
ngư i thu c các c ng ng ngơn t khác có nh hư ng tr c ti p n m t s cách nói năng c a
ngư i B u Sim. Tuy nhiên, Nguy n Th Thanh Bình ch d ng l i là m t nh n nh nhân bàn t i
kho ng cách a lý 27 km t B u Sim ra Hà N i khi tác gi cho r ng v i kho ng cách y, ngư i
B u Sim có th i l i d dàng ra Hà N i, có th ti p xúc v i các c ng ng khác và vi c ó s
nh hư ng tr c ti p n ng x ngôn t c a h . nghiên c u c a chúng tôi, nh n nh trên ây
ã ư c ki m nghi m qua th c ti n ti ng Vi t và s li u th ng kê ã t m c r t áng k . Như
v y, có th xem ây là m t trong nh ng bi n xã h i, cùng v i ngh nghi p và trình
giáo d c,
là nh ng bi n xã h i khá m n c m v i các bi n th b ánh d u.
5. K T LU N



Như v y, v i nh ng k t qu nghiên c u trình bày trên, nh ng câu h i nghiên c u ban
u mà chúng tôi t ra ư c tr l i. Trong ngôn t c a c ng ng Quỳnh Ph hi n t n t i 3 bi n
th c a /Ε/ và 2 bi n th c a / / trong th
i l p b ánh d u/ không b ánh d u. Các bi n th
này luôn t n t i trong m t th tranh ch p. m t s nhóm xã h i như h c sinh cịn nh
v i gia
ình, ngư i cao tu i, ngư i khơng có ho c ít có i u ki n ti p xúc v i các c ng ng ngơn t bên
ngồi, ngư i có trình
giáo d c th p…, các bi n th b ánh d u có xu th l n át các bi n th
không b ánh d u. Ngư c l i, m t s nhóm xã h i khác như sinh viên, ngư i có i u ki n ti p
xúc v i các c ng ng bên ngồi, ngư i có trình
giao d c cao…, các bi n th khơng b ánh
d u l i có xu th l n át các bi n th còn l i. i u ó có nghĩa là, vi c dùng hay không dùng
nh ng bi n th b ánh d u ch u s chi ph i m nh m c a các c trưng xã h i c a ngư i nói. Và
như v y, các bi n th b ánh d u ư c xét không ch mang tính ánh d u v m t khu v c, nó
cịn mang tính ánh d u c v m t xã h i n a.
V i nh ng k t qu nghiên c u trên ây, bài vi t hy v ng phác th o ư c m t ph n c nh
quan ngôn ng xã h i huy n Quỳnh Ph vào th i i m hi n nay thông qua hi n tr ng tranh
ch p gi a các bi n th không b ánh d u và b ánh d u t i a phương. V i tư cách là m t
nghiên c u trư ng h p, bài vi t hy v ng s giúp ngư i c lùi ra xa hơn
nhìn m t cách tồn
c nh hi n tr ng tranh ch p gi a các bi n th không b ánh d u và b ánh d u trong các phương
ng Vi t hi n nay, ng th i hư ng ngư i c n nh ng d báo có cơ s v di n m o tương lai
c a các phương ng Vi t.
TÀI LI U THAM KH O
1. Nguy n Th Thanh Bình (2000), [l] hay [n] m t làng quê Vi t Nam: m t quan sát t góc
ngơn ng h c xã h i, Ngôn t , gi i và nhóm xã h i t th c ti n ti ng Vi t, NXB KHXH, Hà
N i.
2. Nguy n H ng C n (2008), Bi n th cú pháp và trình t d y các bi n th cú pháp cho ngư i
h c ti ng Vi t như ngôn ng th hai, T p chí ngơn ng , s 6, tr 53-61.

ngôn ng và chu n ngôn ng ”, K
3. Vũ Th Thanh Hương & Bùi Ng c Anh (2004), “Thái
y u H i th o ngôn ng h c Liên Á, i h c Qu c gia Hà N i & Vi n Khoa h c xã h i Vi t Nam,
Hà N i.
4. Lương Văn Hy (2000), Ngơn t , gi i và nhóm xã h i t th c ti n ti ng Vi t, NXB KHXH, Hà
N i.
5. Tr nh C m Lan (2007), S bi n i ngôn t c a các c ng ng chuy n cư n th ô (Nghiên
c u trư ng h p c ng ng Ngh Tĩnh Hà N i), NXB Khao h c xã h i, Hà N i.
6. Chambers J.K & Trudgill P. (1980), Dialectology, Cambridge University Press, Cambridge.
7. Fasold, Ralph W. (1984), The sociolinguistics of society, New York: Basil Blackwell.
8. Peter Trudgill (1974), Sociolinguistics - An introduction to language and Society, New
Edition, Penguin Books, England.
9. Peter Trudgill (1986), Social identity and linguistic sex differentiation, Dialect and language
variation, Academic Press, Inc, London.
10. William Labov (1972), The Social Stratification of (r) in New york city Department Stotes,
Sociolinguistics Pattern, Copyright 1972, University of Pensylvania Press.
SUMMARY


Language marked variations and their usage in
Vietnamese dialects currently
(A case study on variations of /Ε/ and / / in Quỳnh Ph , Thái Bình)
Ε
Trinh Cam Lan and Dang Thi Lan Anh
University of Social Sciences and Humanities, VNU Hanoi
The paper is the result of a case study in using marked variations and unmarked variations of /Ε/
and / / in the Quynh Phu speech community, Thai Binh province.
In field research documents, which used a quantitative method, the research demonstrates the
followings:
- There are three variations of /Ε/ and two variations of / / in the speech of the Quynh Phu

community in which one of each has an unmarked variation, and two of /Ε/ and one of / / are
marked variations. Marked variations are local variations, and unmarked variations are popular
variations in Vietnam. The frequency of those variations suggests that they are in clash with the
scope of usage. Local variations are gradually disappearing. This means that the speech of the
Quynh Phu community is not really pure.
- In correlation with social characteristics of speakers, the results indicate that (a) females tend to
use more popular variations than males, (b) speakers with high levels of education use more
popular variations than the speakers with low levels of education, (c) students and traders use
more popular variations than farmers and pupils, and (d) the speakers who are able to
communicate with other speech communities use more popular variations than the speakers who
do not. Thus, marked variations are not only locally marked variations but also socially marked
variations.