MỞ ĐẦU
Về tên gọi của vương quốc Champa: Thư tịch cổ Trung Quốc gọi là:
Lâm Êp, Chiêm Thành, Hoàn Vương, Champa. Thư tịch cổ Trung Quốc có
nhắc nhiều đến các sự kiện, phong phú từ địa lý (trong Tân Đường thư). Sản
vật (Lương thư), cách ăn mặc và sinh hoạt hàng ngày (Tống sử)…nhưng
nhìn chung chỉ dừng lại ở những ghi chép tản mạn, vụn vặt, những hoạt
động triều cống, những quan hệ mang tính thần thuộc. Quan hệ buôn bán
của Champa với bên ngoài, những thông tin về hoạt động nội, ngoại thương
của Champa vẫn hầu như không được đề cập đến. Điều này là do xuất phát
từ nhiều nguyên nhân khách quan khác nhau, trong đó có nhãn quan của giai
cấp thống trị về phẩm giá xã hội của hoạt động buôn bán (thương vi mạt)
Thư tịch cổ của người Batư-Arab cũng ghi chép tản mạn vÒ vấn đề
này. Thương nhân Tây Á hiểu biết về một vương quốc ven biển nổi tiếng với
những sản phẩm quý hiếm, có giá trị cao trên thị trường như trầm hương,
đậu khấu, hồi hương, vàng…Trong “Akhbaral-Sìn Wa al Hind” (Truyện kể
về Trung Quốc và Ên Độ) được viết vào thế kỷ IX bằng tiếng Arab, nhắc tới
một vương quốc Sanf (Champa) và địa danh Sanf-Fùlàu (Cù lao Chàm), nơi
họ thường xuyên ghé thuyền nghỉ ngơi và tích trữ lương thảo, nước ngọt
cũng như trao đổi hàng hoá trước khi đi tiếp sang Trung Quốc hoặc đi vÒ
các địa điểm phía Nam…
Những ghi chép tản mạn trong thư tịch cổ Việt Nam, Trung Quốc và
các thương nhân Tây Á đã góp phần quan trọng vào việc nghiên cứu thương
mại của Champa. Một nguồn tư liệu rất quan trọng nữa phục vụ cho việc
nghiên cứu về vấn đề này là nguồn tư liệu khảo cổ học. Những hiện vật khảo
cổ học phong phú tìm thấy ở những di chỉ khảo cổ dọc theo bờ biển miền
Trung Việt Nam là bằng chứng xác thực nhất, minh chứng cho sự tồn tại của
một nền hải thương rất phát triển thời kỳ vương quốc Champa.
1
Champa - một vng quc c ra i sm khu vc ụng Nam ,
cú a bn ch yu vựng ng bng duyờn hi min Trung Vit Nam ngy
nay. Do ỏn ng mt v trớ quan trng trờn con ng giao thng quc t

ụng-Tõy, nhng thuyn bố xuụi ngc trong h thng mu dch chõu
hu ht u phi dng chõn ni õy, do vy ngi Chm ó sm cú nhng
mi liờn h rng rói vi cỏc quc gia trong v ngoi khu vc.
Vng quc Champa vi v trớ t nhiờn thun li, nm trờn con ng
thng mi buụn bỏn gia ụng-Tõy, Nam-Bc, ó cú vai trũ quan trng
trong h thng buụn bỏn ấy, v t rt sm Ngi Chm cú cỏi nhỡn v bin
ỳng n, bit tham d v dn thõn tớch cc vo lung thng mi quc t
trờn bin
1
. Khụng ging quc Angkor, vng quc Chm nhỡn ra bin.
Thc t ny gi m s tn ti ca thng mi quc t mc dự khụng mt
bng chng no v nú c tỡm thy qua nhng vn bia.
2
Thng mi bin
tr thnh mt trong nhng tim lc kinh t quan trng nht ca vng quc
Champa xa.
Th k IX, X so vi cỏc nc trong khu vc, Champa l mt vng
quc sỏng chúi hn c: vi s hng khi ca vng triu ng Dng.
Th k X vn c ghi nhn nh mt nh cao trong lch s Champa. Khụng
cú mt vng triu no trc õy cú ý thc v s thng nht, tp trung, v
quyn cai qun ton b lónh th vng quc vng quc nh vng triu
ny. S hng khi ca vng quc Champa trong thi k ny khụng th
khụng gn lin vi vic d nhp mnh m vo h thng thng mi bin khu
vc, v vai trũ ca mt nn thng mi bin rt phỏt trin.
1. Nhng iu kin mi thỳc y thng mi Champa phỏt trin.
1
Trần quốc Vợng: Chiêm cảng Hội An với cái nhìn về biển của ngời Chàm và ngời Việt, sách: Hội nghị
khoa học về khu phố cổ Hội An lần thứ nhất 23-24.07.1985, UBND tỉnh Quảng Nam Đà Nẵng 1985
2
Claude Jacqes, Sources on Economic Activities in Khmer and Cham Lands, in: Southeast Asia in the 9

th
to
14
th
Centuries, Institude of southeast asian studies Singapore and the Research School of Pacific studies
Australian National University.
2
Những nhân tố mới trong thương mại khu vực và quốc tế.
a. Sự chuyển biến của các trung tâm buôn bán lớn ở Đông Nam Á thời
cổ trung đại.
Lịch sử hải thương Đông Nam Á thời cổ trung đại được K.R.Hall chia
thành năm vùng buôn bán ứng với mỗi giai đoạn (từ thế kỷ ITCN đến 1511,
khi người Bồ Đào Nha đến Malacca):
1. Thiên niên kỷ I TCN, những hoạt động buôn bán được tiến hành
sôi động từ vùng biển phía bắc bán đảo Mãlai đến nam biển Việt Nam. Điều
hành chính các hoạt động buôn bán này là những hải nhân Malayo-
Polynesian, những người đã từng bước mở rộng hoạt động buôn bán của họ
xa về phía tây đến Madagaxca và về phía đông đến tận Trung Quốc. Hàng
hoá Trung Quốc được chuyên chở xuống nam biển Đông, chuyển bộ qua eo
Kra (bắc bán đảo Mã Lai) sau đó được chuyển tiếp qua vịnh Bengan đến Ên
Độ để phân phối đi các vùng khác nhau. Từ khoảng thế kỷ I SCN, các thuỷ
thủ Arab phát hiện ra tính chất ưu việt của các luồng gió mùa (monsoons)
nên hoạt động hàng hải càng thuận lợi. Buôn bán trên biển giữa Trung Quốc
với Trung Đông bao gồm Ýt nhất ba tuyến nhỏ: trung Đông-Ên Độ, Ên Độ-
Phù Nam, Phù Nam-Trung Quốc.
3
2. Từ thế kỷ II-III SCN, một vùng vùng buôn bán khác xuất hiện ở
vùng biển Java. Mạng lưới buôn bán ở vùng biển này liên quan chủ yếu đến
nguồn lâm sản quý như gỗ Gharu, Sandal và các loại hương liệu như trầm
hương, đinh hương…trong các vùng quần đảo Lesser Sunda, Malluccas, bờ

biển phía đông Berneo, Java và bờ biển phía nam của Sumatra. Vị trí lý
tưởng của vùng eo Sunda cho thấy nó là nơi tập trung hàng hoá lớn, dễ dàng
thu hót thương nhân từ nhiều vùng khác nhau, đáp ứng đầy đủ các sản phẩm
nội địa của quần đảo Indo.
3
K.R.Hall, Maritime trade and state Development in Early Southeast Asia, University of Hawaii Press,
1995.
3
3. Từ thế kỷ V vùng bờ biển phía nam Sumatra mang một tầm quan
trọng mới, do sự dịch chuyển của tuyến đường buôn bán đông tây từ vùng
thượng bán đảo Mã Lai xuống eo Mallacca. Eo Mallacca trở thành tiêu điểm
cho nền thương mại của Mã Lai ở đông Borneo, Java và những đảo phía
đông cũng như vùng thượng bán đảo Mã Lai. Sù thay đổi tuyến đường đi
xuống eo biển Mallacca góp phần đưa đến sự suy tàn của Phù Nam, đồng
thời tạo điều kiện cho quốc gia biển Srivijaya nổi lên như một trung tâm
thay thế.
Trong bối cảnh đó, Champa đã nổi lên thành một vương quốc biển,
thay thế vai trò của Phù Nam trước đó. Quan hệ buôn bán giữa một số quốc
gia thuộc vùng biển Indo như Koying, Cantoli hay Srivijaya sau này với
Trung Quốc lại sôi động hơn, xác lập một nền thương mại hàng hải từ Trung
Quốc xuống vùng biển Đông Nam Á đi qua các hải cảng của Champa dọc
bờ biển Đông. Sự kiện này tác động to lớn đến hải thương Champa.
4. Từ khoảng thế kỷ XI, buôn bán ở vùng biển Đông Nam Á lại có
những biến động. Sự suy yếu của Srivijaya xuất hiện vào giữa lúc thương
nhân Arab, Ên Độ, Trung Quốc đang mở rộng thu mua các mặt hàng từ vùng
biển này. Borneo và Philippin trỗi dậy tổ chức buôn bán hương liệu ở vùng
biển Đông Nam Á.
Các thương nhân nhận ra: Việc gom hàng từ các cảng lớn còn thu lợi
nhiều hơn. Sự “sực tỉnh” này cùng sự lớn mạnh trở lại của trung tâm buôn
bán vùng hạ lưu bán đảo Mã Lai, bắc Sumatra và sự tham dự trực tiếp của

các thế lực đất liền (Ankor, Pagan…), làm cho khu vực từ vịnh Bengan qua
bán đảo Mã Lai, nam biển Đông hưng thịnh trở lại, tham dự tích cực vào con
đường buôn bán quốc tế.
b. Những khuynh hướng mới của hải thương Trung Hoa.
4
Quan h buụn bỏn gia Trung Quc vi Trung , a Trung Hi ó
din ra t nhng th k III, II TCN thụng qua con ng t la trờn t lin
di hn 7 ngn cõy s ni lin kinh ụ Trng An, chy qua hnh lang H
Tõy v lũng cho Tarim ca Tõn Cng-Trung Quc, qua Tajikixtan,
Udbekixtan, Tuocmenixtan, sau ú qua Afganixtan, Iran, Iraq ri n a
Trung Hi. T a Trung Hi, hng hoỏ Trung Quc cú th qua ng bin
v phớa Tõy n Ai Cp v bỏn o Italia. Hng hoỏ Tõy , La mó, Syrie
cũng theo ng ny quay tr li Trung Quc.
T th k VIII tr v sau, con ng t la trờn t lin ngy cng b
suy thoỏi bi s cp búc, tn sỏt ca ngi t Quyt. Ngi Bat-ch lc
trong vic vn chuyn t la Trung Quc sang chõu u b suy yếu v b
ngi Arab chinh phc vo th k VII. Con ng t la trờn b c thay
th bng con ng bin i qua bin ụng, n ấn , Ba T, Arab. Tuyn
ng bin ny c tha nhn l an ton v hiu qu hn. Trong bi cnh
ú, Champa ó tớch cc tham d vo lung buụn bỏn sụi ng ny.
Nm 907, nh ng (618-907), một trong nhng triu i lch s
cng thnh nht trong lch s Trung Hoa ó chm dt 289 nm tn ti ca
mỡnh. Trong gn ba th k tn ti, nh ng ó tr thnh mt ch mnh
cú nh hng rng ln n bờn ngoi, l mt triu i cú tm nhỡn khu vc
v quc t. S hỡnh thnh hai Con ng t la trờn t lin v trờn bin
trong thi i ny cng gúp thờm minh chng cho thy tm nhỡn ca Trng
An v mc nh hng ca mt trung tõm kinh t luụn c coi l giu
tim nng nht ca chõu . Sự xp ca nh ng l s t góy v v
ca c mt h thng c dy cụng kin lp ca ch Trung Hoa vi cỏc
quc gia vn vn chu s nụ dch, qun ch bi phng Bc.

4
4
Nguyễn văn Kim, Việt Nam trong bối cảnh lịch sử Đông á thế kỷ X, Tạp chí Khoa học Đại học Quốc Gia
Hà Nội, T.XXI, số 3, 2005.
5
S xp ca nh ng cng ó cú nhng tỏc ng khỏ sõu sc n
h thng buụn bỏn thng mi ụng Tõy. Cỏc thuyn buụn Arab, Ba T
khụng vn phi n tn Trung Quc ly hng hoỏ na, m ch cn n
ụng Nam nhp hng. iu ny lm cho quan h thng mi chuyn
vn vi tc cao hn, ln hn. S thay i trong phng thc vn chuyn
hng hoỏ v buụn bỏn gia cỏc trung tõm kinh t ln nh vy ó khin cho
v th ca ụng Nam c tụn vinh, thỳc y nn hi thng ca ụng
Nam phỏt trin. Trong bi cnh lch s mi ấy, Champa ó nm bt c
c hi, phỏt huy th mnh t v trớ trung gian trờn con ng thng mi
ụng tõy ca mỡnh, phỏt trin cỏc cng th ven bin thnh nhng trung tõm
trung chuyn hng hoỏ ln, ỏp ng nhu cu hng hoỏ cho cỏc thng nhõn
t mi ni n.
Vic phỏt hin cỏc loi hỡnh gm ng phong phỳ, c sn xut
nhiu lũ khỏc nhau cho thy quỏ trỡnh chuyn dch mnh trong c cu cỏc
thng phm xut khu ca Trung Quc thi ng: T cỏc mt hng t la
sang gm s. Phng thc vn chuyn bng ng bin ca Trung Quc
xung phớa Nam ng thi cng to iu kin cho cỏc hi cng dc b bin
min trung nc ta phỏt trin hng thnh.
c. Th trng mi cho ngi Arab na sau th k VII.
T th k VII, cỏc thng nhõn ấn mt dn vai trũ chi phi trong buụn bỏn
gia ấn vi ụng Nam . Cỏc thuyn buụn ca ngi Arab trn sang
phớa ụng, vt qua ấn v t th k VII, nhng thuyn buụn ny tin lờn
buụn bỏn vựng bin Champa v Trung Quc, em theo nhiu mt hng
ang cú sc hp dn mnh th trng phng ụng v ụng Nam
5

nh
thu tinh, gm s, trang sc. Nhng th tch c ghi chộp ca chớnh ngi
Arab v quỏ trỡnh buụn bỏn cỏc thng cng ụng Nam , hay nhng
5
Shigeru Ikuta, Vai trò của các cảng thị ở vùng ven biển Đông Nam á từ đầu thế kỷ II TCN đến thế kỷ XIX,
trong: Đô thị cổ Hội An, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội-1991.
6
hin vt kho c hc cú ngun gc Tõy nh thu tinh, cm s, trang
sc cú niờn i th k IX, X c tỡm thy nhiu quc gia trong khu vc
ụng Nam ó chng minh sự tham d tớch cc ca cỏc thng nhõn Tõy
trong nn thng mi khu vc thi k ny. Cỏc thng nhõn Tõy rt
quan tõm ti ngun hng hoỏ xut khu ca cỏc quc gia trong khu vc
ụng Nam , c bit l cỏc mt hng:Trm hng ca Champa, h tiờu,
vng
S phỏt trin ni ti ca vng quc Champa
Na cui th k IX (niờn i chc chn l nm 875), một trung tõm
mi ni lờn phớa Bc Champa, lp kinh ụ mi mang tờn thn ch Indra -
Indrapura a im ng Dng (nay thuc huyn Thng Bỡnh, tnh
Qung Nam) tin ng giao thụng Nam Bc v ra bin. S thay i vng
triu v thnh lp kinh ụ mi ny cng khỏ trựng hp vi thi gian m th
tch c Trung Hoa (v sau ú l th tch c Vit Nam) s dng tờn gi
Chiờm Thnh phiờn õm ỳng ca tờn nc (Campapura). Sự thay i
ny cú th phn ỏnh nhng thay i trong thng mi hng hi quc t. Lõm
ấp chc chn ó tuyt dit do sự gia tng buụn bỏn trc tip gia Srivijaya
v Trung Hoa
ng Dng l mt vng triu hng thnh, trong ú xu hng
thng nht t ra l chim u th. Giai on Indrapura l mt giai on c
sc, hn na cũn l mt bc ngot trong lch s v vn hoỏ Chm.
6
Sự n

nh v thit ch chớnh tr ca Champa l yu t tiờn quyt cho vic tin
hnh trao i buụn bỏn v thit lp nhng mi liờn h mi vi bờn ngoi.
Theo G.Maspero: giai on t th k II n X l thi k n nh ca
Champa v chớnh tr, to iu kin cho vic tin hnh xõm ln, cp búc.
6
Lơng Ninh, Lịch sử vơng quốc Champa, NXB Đại Học Quốc Gia Hà Nội, Hà Nội-2004, t.49.
7
Di triu i ng Dng, k tha tng nn kinh t ca cỏc vng
triu trc ú, nụng nghip nh c s cho s n nh ni ti ca vng
quc, lm rung theo li ho canh thu chng nh nhng vựng Nam
Trung Hoa. Bờn cnh nhng hot ng kinh t th mnh khỏc, Champa l
mt quc gia nụng nghip vựng khụ. Do ch cú nhng ng bng nh hp,
nờn vng quc ny luụn nuụi khỏt vng chim ot nhng chõu th rng
ln.
Ngi Chm cú cỏi nhỡn v bin ỳng n, bit tham d v dn thõn
tớch cc vo lung thng mi quc t trờn bin
7
. Qua cỏc th tch c ca
Trung Quc thỡ: Ngi Chm ó sm bit ly hng liu i chỏc vi
ngi ngoi; Lõm ấp cú nỳi vng v ngi Chm ó t chc rng rói vic
khai thỏc ngc; ngi Chm c cũn bỏn c t la cho thuyn buụn cỏc nc
ghộ qua Lõm ấp v ch cm xut khu lỳa go vỡ trong nc khụng lng
thc.
Ngi Chm trong lch s núi chung v trong th k IX-X núi riờng
cú tim lc hng hi khụng nh, nu khụng mun núi l khỏ hựng mnh.
Thng nhõn Champa khụng ch s dng thuyn nh d b c ng, m
cũn cú nhng on thuyn cú trng ti ln, i bin an ton v hot ng
buụn bỏn cú hiu qu. Vi th mnh ny, ngi Chm ó tin hnh trao i
vi nhiu vựng ụng, ụng Nam, Nam v Tõy .
Champa cú hng trm chin thuyn cú lu (lõu thuyn) cng li cú

thng thuyn di hn 20 trng (60m) cao hn mt nc hn 2-3 trng
(6m)trụng nh nh gỏc ch c 6-700 ngi, hng vn hc sn vt. Ghe
bu Champa tham gia tớch cc vo lung giao thụng-buụn bỏn ven bin quc
t phng ụng hu nh liờn tc t c i n trung i: Champa cựng
vi Giao chõu ri i Vit l cỏi gch ni gia th gii vn minh Trung Hoa
7
Trần quốc Vợng: Chiêm cảng Hội An với cái nhìn về biển của ngời Chàm và ngời Việt, sách: Hội nghị
khoa học về khu phố cổ Hội An lần thứ nhất 23-24.07.1985, UBND tỉnh Quảng Nam Đà Nẵng 1985
8
với thế giới văn minh Ên Độ, văn minh Trung Cận Đông và văn minh Địa
Trung Hải. Thuyền buôn và thương nhân Hoa, Ên, Batư, Arab và thế giới
MãLai (Nam hải chư quốc trong thư tịch Trung Hoa) khi đi và khi về đều
ghé Champa để lấy nước ngọt và trao đổi hàng hoá hai chiều. Các tên Lâm
Êp, Chiêm Bà, Chiêm Bất Lao trở thành quen thuộc với thế giới. Theo Tân
Đường thư địa lý chí, trên con đường biển từ Quảng Châu Trung Quốc đến
Bagad (Arab) thuyền bè quốc tế bao giê cũng ghé qua Chiêm Bất Lao (cửa
Đại) Tăng Sơn, Mân Độc (Quy Nhơn), Cổ Đát Quốc (Kauthara Nha Trang),
Bôn Dà Lãng Châu (Pandurraga, Phan Rang) là các cảng của Champa.
Vàng, tơ lụa, trầm hương, đồ ngọc, đồ thuỷ tinh của Champa là những sản
phẩm hàng hoá trên thị trường thế giới
Các vua Chăm rất có ý thức trong việc buôn bán với người nước
ngoài, tạo điều kiện, lợi dụng và trọng dụng họ. Sau khi Quảng Đông bị phá
huỷ (758), việc làm ăn với thương nhân người Hoa gặp khó khăn. Trên thực
tế, từ 877 đến 951, Champa không có quan hệ bang giao gì với Trung Quốc
vì sự hỗn loạn cuối thời Đường. Trong thời gian đó, họ kịp mở cửa làm ăn
với thương nhân Hồi giáo Arab đang ngang dọc khắp thế giới Đông – Tây.
Khi Quảng Đông được mở lại dưới triều Hậu Chu (951-959) và sau đó là
triều Tống (960-1279), vua Đồng Dương liền xúc tiến lại mối quan hệ giữa
hai nước thông qua những nhà buôn Hồi giáo ở Panduranga.
Tài liệu Trung Hoa còn xác định thêm rằng, từ thời nhà Tống trở đi

(giữa thế kỷ X), tàu Trung Hoa đến cảng Champa đều được một phái viên
của nhà vua đến kiểm tra. Vào cuối vương triều Đồng Dương, việc buôn bán
với người Hoa có vẻ nhén nhịp hẳn lên. Kết quả khảo cổ học những năm gần
đây cho thấy dấu vết gốm thương mại thế kỷ IX-X của Trung Quốc đã tìm
thấy khá phổ biến ở những di chỉ khai quật ở Đồng Dương, Trà Kiệu, cửa
Đại Chiêm…
9
Cựng vi vic ch ng d nhp vo h thng thng mi khu vc,
thit lp quan h tt p vi cỏc thng nhõn Trung Quc v thng nhõn
Tõy , vng quc Chm cũn ch ng thit lp nhng mi quan h vi cỏc
quc gia trong vựng ụng Nam . Nhng bi kí Java cú niờn i 840-909
ó lu ý n mi quan h tt p ny t cui vng triu min nam
Virapura. Bia Nhan Biu niờn i 908-911 ó cho bit thờm v mi quan h
mt thit gia Champa v Java. ú l mi quan h thõn thit gia hai b
phn c dõn ng tộc sm cú quan h thng xuyờn v ng bin, nhng
mi giao lu v vn hoỏ v truyn bỏ tụn giỏo; nhng ng thi, nú lm tin
cho mi quan h v thng mi buụn bỏn gia hai quc gia (cung cp
hng hoỏ, nụ l)
8
Cú cng tt, cú chớnh sỏch kinh t v ngoi thng ỳng nờn mi th
tch Trung Hoa v th gii u ghi l: Thuyn buụn cỏc nc u ghộ cng
Champa. th k VIII-X l thi k quan h buụn bỏn gia quc Arab
(Empire des Chalifes de Bagdad) v ấn , Champa, Trung Quc phỏt trin
rc r. Uy tớn trờn bin ca Champa rt ln c v hng hi v thng mi.
2. S phỏt trin ca thng mi Champa trong cỏc th k IX-XI.
Nhng mt hng xut khu ca Champa.
T th k VII n XIV, cỏc thuyn buụn ấn , Ba T, Arab u
gi vựng bin min trung Vit Nam hin nay l bin Champa c trong cỏc
bi du ký ln cỏc hi .
8

Hà Thị Liên: Quan hệ giữa vơng quốc cổ Champa với các nớc trong khu vực, Luận án Tiến sĩ Lịch sử, tr-
ờng Đại học S Phạm Hà Nội -2000.
10
Theo cỏc ngun th tch Hoa Tõy, Champa ó tranh th xut khu
mi th, t nc ló cỏc ging Chm ven bin n Trm hng, mó nóo
nỳi rng, duy ch cú mt mún hng cm xut khu, vỡ thiu, ú l lỳa go
9
.
Trong cỏc mt hng xut khu, Lõm th sn l ngun hng quan trng
ca ngi Chm s dng bỏn ra ngoi. Trm hng Chm l mt mt
hng xut khu u th, thu hút s ngng m v say mờ thu mua ca cỏc
thng nhõn ngoi quc. Nh s hc Ba T Abe Ya Kub th k IX cho rng
trm hng Champa gi l Canfi, c ỏnh giỏ l tt nht trờn th trng
th gii, xc qun ỏo bn mựi nht. Cũn thng nhõn v gii quý tộc Trung
Hoa v Nht Bn thỡ rt quý chung mún hng ny, ngi Nht Bn gi
trm hng Champa l Gia-la-mc (Kyaraboku).
10
Trm hng ca ngi
Champa l mt sn phm u vit, lm say mờ tt c cỏc thng nhõn Trung
v ụng .
Sỏch Lnh ngoi i ỏp ca Chu Kh Phi ht li ca ngi giỏ tr ca
trm hng Champa Giao ch vi Chiờm Thnh gn cừi nhau, phm nhng
trm hng m Giao Ch a n Khõm Chõu u l trm ca Chiờm Thnh
y. Trm hng cú tr lng ln min trung Vit Nam, nht l cỏc tnh
Qung Tr, Qung Bỡnh. Mt chi tit ỏng lu ý l vựng rng nỳi Qung
Bỡnh cho n ngy nay, vn l vựng cú sn lng trm hng nhiu nht v
tt nht min Trung Vit Nam
11
. Vỡ th, vic c gi cho c vựng t phớa
bc ốo Hi Võn trong nhiu th k trc sc ép t phớa Bc ca i Vit

sau th k X, chc chn cú gn lin vi quyn li khai thỏc trm hng ca
cỏc vng triu Champa.
Vỡ l mún hng quý v l hng xut khu chớnh yu, nờn vic khai
thỏc g trm u c vng quyn Champa kim soỏt cht ch hng nm,
9
Trần Quốc Vợng, Miền trung Việt Nam và văn hoá Champa (một cái nhìn địa - văn hoá), tạp chí Nghiên
cứu Đông Nam á, 4.1995, t.18.
10
Trần Kỳ Phơng-Vũ Hữu Minh, Cửa Đại Chiêm thời vơng quốc Champa thế kỷ IV-XV, trong: Đô thị cổ
Hội An, NXB Khoa Học Xã Hội, Hà Nội-1991, t.132.
11
Trần Kỳ Phơng-Vũ Hữu Minh, sđd, t.133.
11
dân chúng đốn gỗ thơm một lần theo kế hoạch, dưới quyền kiểm soát của vị
đại diện nhà vua được cử đến để lấy một số làm thuế bằng hiện vật, trước
khi đánh thuế, không ai được sử dụng số gỗ thơm đó”.
12
Ngoài trầm hương còn có mun và các hương quý khác, gỗ thơm, gỗ
hương, gỗ phượng hoàng và long não, đinh hương, trầm méc…Ngà voi là
thứ hàng buôn bán quan trọng, tê giác có giá trị trong y dược viễn đông.
Người Chàm cũng được biết đến như những người cung cấp nguồn nô
lệ cho các thuyền buôn ngoại quốc. Sách “Lĩnh ngoại đại đáp” cho biết rằng
thuyền buôn của Champa phần nhiều chở người nô lệ ra ngoài để bán, ghe
thuyền của họ thay vì chở hàng hoá thì lại chở nô lệ, “giá một đứa trẻ là ba
lạng vang hoặc trả bằng gỗ thơm tương đương đương với ba lạng vàng”. GS.
Đào Duy Anh cho rằng: nguồn gốc nô lệ chủ yếu do người Chăm đánh phá
đất Nhật Nam và nghề cướp biển.
Những nguồn khoáng sản quý có trữ lượng không lớn ở miền trung
nhưng lại được người Chàm khai thác triệt để và mua thêm từ bên ngoài.
Thư tịch cổ Trung Quốc miêu tả là “núi vàng”, “vàng có ở trong sông, muốn

lấy thì tất cạn lòng sông đi”, nhiều cống phẩm cho triều đình Trung
Hoa:ngọc lưu ly, hổ phách… Nguồn hàng bí mật mà người Chàm thu mua từ
Butuan (Philippin) suốt nhiều thế kỷ mà các thương nhân Trung Hoa không
hề hay biết. Vương quốc Champa đã có thể giấu Trung Quốc vị trí chính xác
của Butuan. Champa muốn giữ bí mật Butuan vì đây là nơi sản xuất vàng có
quy mô lớn và rất quan trọng. Những cuộc khai quật ở Butuan đưa ra được
những bằng chứng về việc sản xuất vàng trên quy mô lớn, cả vàng thường và
vàng thau, đã cho phép chúng ta thấy Champa là một nguồn vàng “bí mật”
mà Trung Quốc không biết. Những mối liên hệ và quan hệ thương mại giữa
12
MasspÐro G, Le Royaume du Champa, dÉn theo: TrÇn Kú Ph¬ng-Vò H÷u Minh, Cöa §¹i Chiªm… s®d,
t.133.
12
Champa v Butuan chc chn ó cú trc s xp ca Tr Kiu v khỏ
phỏt trin ít nht l t th k X
13
.
Cỏc mt hng th cụng c xut khu: vi vúc, t la, ng mớa.
Bỏn nc ngot cho tu thuyn nc ngoi cng l ngun thu ln cho c dõn
Champa phõn b ri rỏc khp ni, tp trung nhiu cỏc vựng ca sụng,
vng, vnh - tu thuyn thng xuyờn ghộ vo trỳ ng v buụn bỏn. khu
vc quanh Hi An v Cự Lao Chm ó phỏt hin rt nhiu ging tng t,
chỳng hn ó c xõy dng bỏn nc cho thng thuyn ngoi quc khi
cp cng buụn bỏn, ngh ngi.
Ngoi vic xut cng cỏc ngun hng c sn, quyn li ca vng
quyn Champa cũn t trờn vic thu thu nhng thng thuyn n buụn
bỏn Lõm ấp ph. Ni bn nhng thuyn buụn nc ngoi u li, ngi
Chm u t nhng trm kim soỏt thu, Nhng thuyn buụn nc ngoi
ch hng nhp cng, phi mi quan chc ca nh vua lờn thuyn khỏm xột
hng hoỏ ch n, tt c hng hoỏ u c ghi bng ch trng trờn mt

cun s bng da en, khi hng hoỏ bc d lờn b ri, cỏc quan chc ly mt
phn nm cỏc th hng nộp cho vua, ri mi cho phộp bỏn s cũn li ra
th trng, hng lu thu thỡ b tch thu
14
Nh th vi cỏi nhỡn v bin ỳng n, ngi Chm ó thit k mt
cu trỳc kinh tế - sn xut thng phm tng ng, bit khai thỏc th mnh
ca t nc xut khu c lõm th sn (ng voi, hng liu, h phỏch),
hi sn (i mi, v bụi) c sn phm th cụng (vi cỏt bỏ, ngc, thu
tinh) v sn phm nụng nghip (t tm, bụng)
15
. Ngi Chm xa ó tn
dng tt c cỏc ngun hng sn cú tham gia buụn bỏn, trao i vi bờn
13
Peter Burns Roxanna M.Brown, Quan hệ ngoại giao Chàm-Philippin thế kỷ XI, trong: Đô thị cổ Hội
An NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội-1991
14
Masspéro G, Le Royaume du Champa, dẫn theo: Trần Kỳ Phơng-Vũ Hữu Minh, Cửa Đại Chiêm sđd,
t.133.
15
Trần quốc Vợng: Chiêm cảng Hội An với cái nhìn về biển của ngời Chàm và ngời Việt, sách: Hội nghị
khoa học về khu phố cổ Hội An lần thứ nhất 23-24.07.1985, UBND tỉnh Quảng Nam Đà Nẵng 1985
13
ngoi, to ra sự thu hút mnh cỏc thng nhõn ngoi quc n buụn bỏn nờn
mt s vựng nh vy ó tr nờn hng thnh. S hng thnh ca nn hi
thng Champa trong thi k ny gn lin vi s hng khi ca cỏc cng th
ven bin nh Panduranga, Cự Lao Chm. T th k VII n th k X l
giai on ton thnh ca thng cng Cự Lao Chm v nn thng mi
Champa núi chung
16
Cng nh phn ln cỏc quc gia ụng Nam khỏc trong lch s,

Champa ó ch ng d nhp mnh m vo h thng thng mi khu vc
bự lp nhng thiu ht ca nn kinh t nc mỡnh, bin tim nng kinh t
bờn ngoi thnh b phn kinh t quan trng ca mỡnh. Cú th thy rng
Champa cú nhng mt hng cú giỏ tr, ỏp ng c nhu cu ca cỏc th
trng Trung Quc v Tõy . Champa vi cỏc th mnh ca mỡnh v v trớ
a lý, cng nh v cỏc mt hng thng mi cú giỏ tr, khụng nhng ó tr
thnh mt trm trung chuyn hng hoỏ (Entrepụt) cho cỏc th trng ln trờn
th gii, m cũn l mt ngun cung cp hng hoỏ quan trng cho nn thng
mi khu vc v th gii. Nhng nhõn t ấy ó gúp phn bo m cho v th
quan trng ca Champa trong nn hi thng ca khu vc ụng Nam th
k IX-X.
Nhng mt hng nhp khu ca Champa.
Ngun t liu quý giỏ v c bit quan trng trong vic nghiờn cu v
nhng mt hng nhp khu ca Champa l kho c hc. Nhng cuc khai
qut kho c hc trong nhng nm gn õy vi vic phỏt hin rt nhiu cỏc
hin vt cú ngun gc t Trung Hoa, Tõy , ấn ó gúp phn minh
chng cho lun im: Champa khụng ch l mt trung tõm trung chuyn
16
Hoàng Anh Tuấn, Cù Lao Chàm và hoạt động thơng mại ở biển Đông thời vơng quốc Champa, trong:
Khoa Lịch Sử, Trờng ĐH KHXH&NV: Một chặng đờng nghiên cứu lịch sử (1995-2000), NXB Chính trị
Quốc gia, 2000.
14
hng hoỏ, mt ngun cung cp hng hoỏ m cũn l mt th trng cú sc
tiờu th khỏ ln, c bit l phc v cho nhu cu ca cỏc vng triu
Champa.
Nhng hin vt kho c quan trng ó c phỏt hin trờn lónh th
vng quc Champa c xa
17
:
gm, snh Trung Quc v mt s loi trang sc gng ng: cú

k thut cao, nguyờn liu tt, nung cao. gm Trung Quc t thi
ng v sau tỡm thy khp ụng Nam , Tõy , v nhiu vựng khỏc
trờn th gii. i vi ngi Chm, loi hỡnh vũ ng trỏng men c s
dng trong tỏng tng ngi cht
Cỏc hng hoỏ Tõy , Ai Cpch yu l mt hng thu tinh v gm,
men ngc Barsa. Thu tinh gia dng Tõy , c ao v cht liu, hoa vn;
thu tinh trang sc
Gm Islam dự cú xng gm b, xp nhng mu men xanh bic, vn
cú sc hp dn vi ngi phng ụng.
Mt s hin vt trang sc quý nh ht chui thu tinh nhiu mu, ht
chui ghộp, ht chui bng ỏ quý, mnh ỏ mó nóo.
o khai qut thu c mt vi mnh vũ snh cú xng gm mn,
mu xỏm tro, mt ngoi ca cỏc mnh vũ cú nhiu vt li lừm nh do k
thut sn xut bng tay lu li, cú nhiu kh nng c sn xut min Bc,
gn gi vi nhng vũ snh phỏt hin Hoa L niờn i IX-X.
Gm ng ln v s lng. Cỏc loi hỡnh vũ vi cỏc loi cht liu,
kiu dỏng mu men khỏc nhau cho thy chỳng c sn xut t nhiu lũ
khỏc nhau. Phn ln nhng mnh vũ cú men tru rn, xng gm trng sa
hoc trng xỏm cho thy ngun gc Qung ụng, trong khi mt s ít mnh
17
Hoàng Anh Tuấn, Cù Lao Chàm và hoạt động thơng mại biển của Champa thế kỷ VII-X. Luận văn Thạc sĩ
khoa học, Hà Nội-2001. Tham khảo thêm các Báo cáo khai quật khảo cổ học ở miền trung Việt Nam của
Lâm Mỹ Dung, Nguyễn Chiều.
15
được sản xuất tại lò Trường Sa, niên đại thế kỷ IX-X. Loại gốm với kiểu
trang trí này cũng đã được phát hiện rất nhiều ở Đông Nam Á (TháI Lan, Mã
lai…).
Bát được làm từ chất liệu mịn, màu vàng nhạt khá, độ nung cao, tráng
men trấu rạn màu vàng nhạt cả phần miệng và chân đế. Loại bát này thuộc lò
Việt Châu, thế kỷ IX-X.

Sản phẩm của lò gốm Trường Sa, niên đại cuối thời Đường (IX-X).
Loại gốm này được xuất khẩu rất rộng ra các địa điểm ở Đông Nam, Nam,
Tây Á, dọc theo “con đường tơ lụa trên biển” nối liền Đông – Tây trong lịch
sử.
Kendy làm từ chất liệu mịn, độ nung khá cao nên xương gốm chắc,
được sản xuất tại lò Việt Châu của Trung Quốc thời Đường. Người Trung
Quốc không có sở thích sử dụng Kendy trong sinh hoạt hang ngày cũng như
trong các nghi lễ tôn giáo. Các sản phẩm Kendy Trung Quốc được sản xuất
chủ yếu dành cho hoạt động trao đổi với bên ngoài.
Hiện vật Tây Nam Á: Gốm Islam (Islamic Ceramics) là đồ gốm được
sản xuất ở vùng Trung Cận Đông. Số lượng mảnh gốm Islam phát hiện ở
miền Trung Việt Nam không phải là Ýt so với Đông Nam Á, Việt Nam có
số lượng lớn thứ ba (khoảng100 mảnh), Thái Lan (400 mảnh), Trung Quốc
(300 mảnh). Được phát hiện không chỉ ở khu vực cận duyên, vùng hải cảng
(Cù Lao Chàm) mà còn tìm thấy ở các vùng sâu trong nội địa (Trảng Sơn,
Trà Kiệu).
Những hiện vật gốm phát hiện đó đã góp phần khẳng định về nền hải
thương Champa giai đoạn IX-X.
Hiện vật thuỷ tinh không chỉ là những vật dụng đơn thuần, theo An
Jiayao “hàng thuỷ tinh thường xuyên được ngưỡng mộ như một kiểu nghệ
16
thuật và là một mẫu trao đổi có giá trị”, Francis Peter “những sản phẩm thuỷ
tinh được xem là đặc biệt, thậm chí có phần thần bí”.
Thuỷ tinh có nguồn gốc Tây Á và Fustat (Aicập) gồm một số đồ thuỷ
tinh gia dụng niên đại IX-X. Được phát hiện và thông báo nhiều nơi ở Đông,
Đông Nam và Tây Á (Chân đế là những hạt thuỷ tinh nhỏ gắn vào mặt đáy,
mảnh thuỷ tinh được trang trí bằng sơn màu hoặc đắp nổi hình chiếc lá, hình
đồng xu tròn…
Thuỷ tinh có nguồn gốc Đông Nam Á, Trung Quốc: Gồm những hạt
thuỷ tinh trang sức ghép (Mosaic beads) bao gồm cả những hạt chuỗi ghép

mắt (Mosaic eyes beads) và hạt chuỗi có sọc trên thân (folded beads)…
Những hạt chuỗi này được sản xuất ở Đông Nam Á (Java), Trung Quốc,
Trung Đông…
Điều này cho thấy hoạt động hải thương sôi động ở các vùng biển
Đông và Đông Nam Á, còng như sự tham gia tích cực của người Chàm thời
kỳ này.
Những mặt hàng nhập khẩu của Champa chủ yếu là các mặt hàng thủ
công. Những mặt hàng nhập khẩu Êy một mặt phục vụ cho đời sống của các
vương triều Champa, mặt khác chúng có vai trò rất quan trọng trong các sinh
hoạt tôn giáo của người Chăm. Có thể đưa ra một giả thuyết rằng, những
hiện vật khảo cổ tìm được trên lãnh thổ vương quốc Champa cổ xưa không
chỉ là những mặt hàng phục vụ cho các cư dân Champa, mà nó còn tiếp tục
được vận chuyển đến các vương quốc nằm sâu trong lục địa (chẳng hạn như
các téc người ở Tây Nguyên…); và ngược lại Champa lại thu gom các mặt
hàng từ những vương quốc này - đặc biệt là các hàng lâm sản quý, để phục
vụ cho quá trình thương mại với bên ngoài. Với ý nghĩa Êy, Champa trở
thành trạm trung chuyển, vận chuyển hàng hoá (entrepôt), không chỉ là cầu
nối giữa thị trường Trung Hoa ở phía Bắc với thị trường Tây Á, mà còn là
17
cầu nối giữa thế giới hải đảo với thế giới lục địa thông qua các con đường
thương mại, trao đổi hàng hoá.
KẾT LUẬN
Champa là một quốc gia biển, người Chàm là những ngư dân và thuỷ
thủ tài ba, buôn bán giỏi, lại biết kế thừa tiền nhân “có cái nhìn về biển đúng
đắn, biết tham dự và dấn thân tích cực vào luồng thương mại quốc tế
18
. Hoạt
động thương mại biển đã góp phần quan trọng vào quá trình tồn tại và phát
triển của vương quốc Champa.
Người Chàm cổ đã xây dựng được một cơ cấu kinh tế tổng hợp bao

hàm nghề nông trồng lúa nước (hai mùa) dâu tằm – tám lứa kén/năm – bông
và vải nhuộm nhiều màu, hoa màu, nghề rừng – khai thác lâm thổ sản: gỗ
18
TrÇn Quèc Vîng…
18
quý, qu, trm hng ngh th cụng: rốn st, dt vi, la, ch to thu
tinh, ỏ ngc, khai khoỏng (nht l m vng) v lm m ngh vng bc
phỏt trin ngh buụn bỏn ng bin v ng sụng, ng nỳi. C cu kinh
t tng hp ca Champa l s k tc v s phỏt huy trờn mt trỡnh cao
vi mt cht lng mi cỏi c cu cú sn ca phc h vn hoỏ Sa Hunh.
Ngi Chm xa ó tn dng tt c cỏc ngun hng sn cú tham gia buụn
bỏn, trao i vi bờn ngoi, to ra sự thu hút mnh cỏc thng nhõn ngoi
quc n buụn bỏn nờn mt s vựng nh vy ó tr nờn hng thnh
Giai on Indrapura l mt giai on c sc , hn na cũn l mt
bc ngot trong lch s v vn hoỏ Chm.
19
Th k IX, X so vi cỏc nc
trong khu vc, Champa vn l sỏng chói hn c, c ghi nhn nh mt
nh cao trong lch s Champa: v chớnh tr vi s hng khi ca vng
triu ng Dng, v kinh t vi vai trũ ca cỏc cng th Bc Nam, v c
bit l v vn hoỏ - nhiu n thỏp c xõy dng, nhiu vn bia c to
dng. Thng kờ t cỏc minh vn Chm qua nhiu thi k khỏc nhau, k c
sau th k X, ta thy s lng ca ci v dõng cúng cho cỏc n thỏp
di vng triu ng Dng l nhiu hn c. iu ny phn no núi lờn s
giu cú v thnh vng ca Champa.
Vi sc sng mnh m ú, vng triu ng Dng cú ý thc vn
lờn cai qun c lónh th vng quc. Khụng cú mt vng triu no trc
õy cú ý thc v s thng nht, tp trung, v quyn cai qun ton b lónh th
vng quc vng quc nh vng triều ny
20

Cú th lý gii iu ny l do
nhiu nguyờn nhõn ch quan v khỏch quan tỏc ng ti vng quc
Champa. S kin cú ý ngha quan trng vi Champa: Nm 938 ngi Vit
ó ỏnh chớnh quyn ụ h ginh c quyn c lp t ch v nhanh
19
Lơng Ninh, Lịch sử vơng quốc Champa, NXB Đại Học Quốc Gia Hà Nội, Hà Nội-2004, t.49.
20
Lơng Ninh, Lịch sử vơng quốc Champa, NXB Đại Học Quốc Gia Hà Nội, Hà Nội-2004. t.57.
19
chóng trở thành một quốc gia hùng mạnh. Ở phía Nam, vương quốc Chân
Lạp sau khi bị người Java xâm chiếm đã khôi phục được quyền tự chủ,
thống nhất được hai dòng họ Bắc-Nam và trở thành một quốc gia hùng
mạnh, bành trướng lãnh thổ một cách ráo riết và bắt đầu tiếp xúc với biên
giói Tây Nam của Champa . Trong bối cảnh Êy, với sự mẫn cảm về chính
trị, có thể các tiểu quốc trong lãnh thổ Champa nhận thức được nhu cầu cần
thiết phải có sự thống nhất để có đủ sức mạnh đương đầu với những sức Ðp
chính trị ở hai đầu Nam Bắc của vương quốc . Mặt khác, có thể giải thích
điều này bằng sức mạnh thực sự của vương triều Đồng Dương thông qua
việc dự nhập mạnh mẽ vào luồng thương mại khu vực và quốc tế, với sự
hưng khởi của của các cảng thị như Cù Lao Chàm, Panduranga… Thống kê
từ các minh văn Chàm qua nhiều thời kỳ khác nhau, kể cả sau thế kỷ X, ta
thấy số lượng của cải và đồ dâng cóng cho các đền tháp dưới vương triều
Đồng Dương là nhiều hơn cả. Điều này phần nào nói lên sự giầu có của
Champa. Thế kỷ X vẫn được ghi nhận như một đỉnh cao trong lịch sử
Champa
21
. Trên cơ sở sức mạnh trội vượt nhờ vào thương mại như vậy,
vương triều Đồng Dương đã có cơ sở để tiến hành thống nhất các tiểu quốc
dưới sự cai quản của mình.
TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Claude Jacqes, Sources on Economic Activities in Khmer and Cham
Lands, in: Southeast Asia in the 9
th
to 14
th
Centuries, Institude of southeast
asian studies Singapore and the Research School of Pacific studies
Australian National University
2. K.R.Hall, Maritime trade and state Development in Early Southeast Asia,
University of Hawaii Press, 1995.
21
Hµ BÝch Liªn, s®d, t.64.
20
3. Nguyễn văn Kim, Việt Nam trong bối cảnh lịch sử Đông Á thế kỷ X, Tạp
chí Khoa học Đại học Quốc Gia Hà Nội, T.XXI, sè 3, 2005
4. Hà Thị Liên, Quan hệ giữa vương quốc cổ Champa với các nước trong
khu vực, Luận án Tiến sĩ Lịch sử, trường Đại học Sư Phạm Hà Nội -2000
5. Lương Ninh, Lịch sử vương quốc Champa, NXB Đại Học Quốc Gia Hà
Nội, Hà Nội-2004
6. Trần Kỳ Phương-Vũ Hữu Minh, Cửa Đại Chiêm thời vương quốc
Champa thế kỷ IV-XV, trong: Đô thị cổ Hội An, NXB Khoa Học Xã Hội, Hà
Nội-1991
7. Shigeru Ikuta, Vai trò của các cảng thị ở vùng ven biển Đông Nam á từ
đầu thế kỷ II TCN đến thế kỷ XIX, trong: Đô thị cổ Hội An, NXB Khoa học
Xã hội, Hà Nội-1991.
8. Hoàng Anh Tuấn, Cù Lao Chàm và hoạt động thương mại biển của
Champa thế kỷ VII-X. Luận văn Thạc sĩ khoa học, Hà Nội-2001
9. Trần Quốc Vượng, Miền trung Việt Nam và văn hoá Champa (một cái
nhìn địa - văn hoá), tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, 4.1995.
10. Trần quốc Vượng, Chiêm cảng Hội An với cái nhìn về biển của người

Chàm và người Việt, sách: Hội nghị khoa học về khu phố cổ Hội An lần thứ
nhất 23-24.07.1985, UBND tỉnh Quảng Nam Đà Nẵng 1985
11. Trần quốc Vượng, Chiêm cảng Hội An với cái nhìn về biển của người
Chàm và người Việt, sách: Hội nghị khoa học về khu phố cổ Hội An lần thứ
nhất 23-24.07.1985, UBND tỉnh Quảng Nam Đà Nẵng 1985
21
22