Về một thiết chế xã hội độc
đáo ở người Gia Rai


Nghiên cứu cơ bản và nghiên
cứu ứng dụng
•
Vai trò của nghiên cứu cơ bản
•
Nghiên cứu cơ bản về Tây Nguyên cho đến nay
chủ yếu là của người Pháp – Chúng ta chỉ mới
tập trung nhiều vào nghiên cứu ứng dụng.
•
Một vài ví dụ về tầm quan trọng của nghiên cứu
cơ bản trong xử lý những vấn đề trước mắt ở
Tây Nguyên
-Về tâm lý không tích lũy và người Ê Đê
-Người Ba Na trong bạo loạn 2004 …

Đôi nét về người Gia Rai
•
Hệ ngôn ngữ Malayo-polynésien
•
Dân số: 299.000 người, đông nhất trong các tộc
người Tây Nguyên
(Ê Đê:228.000 người; Ba Na 141.000 người; Mnông:
103.000 người …)
•
Địa bàn cư trú: nằm ở trung tâm Tây Nguyên
(nam Gia Lai – bắc Đắc Lắc), vắt qua đỉnh

Trường Sơn, trung gian giữa lãnh thổ Khơme
với duyên hải Nam Trung Bộ.
•
Có một bộ phận cư trú trên đất Cămpuchia
•
Quan hệ với Champa và với vương quốc
Khơme



Về chế độ mẫu hệ
Ong jing grom
Kau jing kömla
(Anh làm sấm
Em làm sét)
(Dân ca Gia Rai)

Thiết chế lưỡng diện của xã hội
Gia Rai
Ở cấp gia đình
•
Nội và Ngoại
•
Đàn bà và Đàn ông, ai là nội, ai là ngoại?
•
Người nắm quyền và người đại diện đối ngoại
(kể cả với thần linh)
•
Đàn bà Gia Rai: “Thủ lĩnh trong bóng tối”, “Nữ
vương buông rèm chấp chính”

•
Đàn ông Gia Rai: người em trai của bà chủ, hay
ông cậu của bà
•
Một gia đình Gia Rai như vậy trưng ra với bên
ngoài mặt đại diện (mặt sấm), và dấu đi mặt
thực chất (mặt sét) của nó




Ở cấp làng
Khoa yang (với dân làng = thực chất là người
đứng đầu Hội đồng già làng) Đảm bảo mối quan
hệ với thần linh. Mà, như sẽ thấy, mọi quan hệ
trong xã hội Gia Rai đều nằm trong hệ quan hệ
với “thần linh”
Khoa Yang = “sét”
Khoa buôn (để “chơi” với nhà nước, với bên
ngoài)
Khoa Buôn = “sấm”

Cấp toàn xã hội
Quan niệm về vũ trụ của người Gia Rai
Ba yếu tố cấu thành vũ trụ,
hay ba trạng thái của vật chất (thế giới, vũ trụ):
 Nước (lỏng, chảy)

Lửa (nóng, đốt cháy, “ngậm lửa” igné)


Gió (khí, không trung, bốc hơi, bay)
Ba trong một (“tam vị nhất thể” – “trạng thái bộ ba” - “tam diện” tripartie -
trièdre)
Ở tất cả các “cấp”
Đại diện cho các yếu tố đó là nhân vật đặc biệt gọi là
Pötao

Nhân vật Pötao
•
Có 3 Pötao:
Pötao ia (nước)
Pötao pui (lửa)
Pötao angin (gió)
Người Việt dịch là: Vua nước, Vua lửa, vua gió. Thủy Xá, Hỏa Xá …
Người Pháp dịch là: Roi de l’eau, Roi du feu, Roi du vent
Người mỹ dịch là: King of water … Người Lào gọi Pötao là Sadet,
người Khơme gọi là Samdeth
•
Không chỉ dịch mà hiểu là vua, ứng xử đúng như với vua (chư hầu)
•
Thái độ của người Gia Rai: chấp nhận. Hơn nữa ứng xử lại như vua
với triều đình Huế (trước kia với triều đình Khơme, Champa…)


•
Năm Minh Mạng thứ 12, vua Năm của vua (Pötao) Minh Mạng
•
nước Thuỷ-xá cử một đoàn hàng thứ 12, Vua Nước (Pötao Ia)
•
dâng cống vật cử các triều thần của mình (Ding-

•
bual)đại diện cho mình bên cạnh
•
Nhà Vua.
•
Hoàng Thượng hỏi han và khích Nhà Vua đưa họ vào nhà củaVua,
•
lệ họ (vì đây là lần đầu tiên nước khích lệ và hỏi han (vì đây là
•
này thực hiện nghĩa vụ cống nạp; lần đầu tiên có đại diện củaPötao
•
vậy nên Hoàng Thượng cho vời đến triều đình, vậy nên Nhà Vua
•
họ lên để hỏi han và bày tỏ lòng cho đưa họ vào, khích lệ và hỏi
•
khoan dung đối với những kẻ đến han, để họ nói rõ điều cần làm đặng
•
từ xa) ban phúc cho những kẻ ở xa ấy).
•
Triều đình trù định từ nay về Từ nay về sau, khi Pötao Ia gửi
•
sau, đến kỳ hạn nước ấy phải nộp đại diện của mình đi, các triều thần
•
cống vật, khi phái đoàn đến ngụ của ngài sẽ đến trạm Phú Yên, viên
•
qua đêm tại công quán ở trạm Phú quan sở tại báo cho Nhà Vua và chọn
•
Yên, tỉnh trưởng sở tại phải báo về ngày tốt để chuẩn bị đầy đủ đặng làm
•
triều đình và chọn ngày tốt để trang lễ thiêng (nga’ yang) ở nhà của Vua.

•
hoàng cung Vua.
•
Trước sân công quán phải đặt một Trước sân nhà phải đặt một chiếc bàn
•
chiếc bàn đặc biệt để nhận cống vật đặc biệt để bày các vật dùng trình diện
•
(những vật mang đến để …)

Vậy trong xã hội Gia Rai, Pötao
là gì?
Về nhân vật Rit
• Đấy là người nghèo khổ nhất, là “dân đen”
(le petit peuple)
• Đối lập với kötang, kẻ quyền uy (le puissant)
• Ở ngoài làng, chập chờn giữa làng và rừng,
ở bên lề (marginal)
Rit thường đi đôi với Ya Poum, một bà già cũng
nghèo khốn, và sống giữa rừng và làng (Mère
Brousse)

Một số điểm cần chú ý:
• Định nghĩa Tự nhiên và Văn hóa ở Tây Nguyên:
- Tự nhiên = Rừng
Văn hóa = Làng.
Tức Rừng đã được thuần hóa (thành đất thổ cư)
- Người đàn bà gắn với văn hóa, chính là văn hóa, tức tự nhiên đã
được thuần hóa. Bà ở bên trong, là người chủ của “nội”
Người đàn ông gần tự nhiên hơn, chưa được thuần hóa hẳn, còn lang
thang bên ngoài

• Về phương hướng Đông – Tây:
- Phía “cao”, phía “thấp” trong nhà.
- Hướng “người”, hướng “ma” trong làng.
• Về khái niệm “lạ” : sự đồng nhất giữa kötang (quyền uy) với Kur,
Yuan …( lạ, đe dọa, xâm lược)

•
Như vậy Rit có những đặc điểm:
Là biểu tượng, là đại diện của dân đen
 Sống bên lề xã hội, bị loại ra khỏi xã hội
 Gắn với dân nghèo, và chống lại cường quyền
(đồng nhất với xâm lược). Phản quyền uy (anti-
pouvoir)
 Đứng giữa Tự nhiên và Xã hội, giữa Thần linh
và Trần thế. Có quan hệ chặt chẽ với các thế
lực thần linh (có các quyền lực ma thuật).

Pötao chính là Rit của người Gia Rai
•Nghèo nhất
• Nhà ông bao giờ cũng nằm ngoài làng, bên rìa, về hướng tây, “hướng ma”
• Khi một người được bầu làm Pötao thì người đó hầu như đã được chuyển
sang một “loại hình” (genre) khác, nửa người, lại nửa thần linh, đứng giữa
Tự nhiên và Xã hội
• Ông được “ủy” nắm giữ một số quyền lực ma thuật (lưỡi gươm thần …)
• Quyền lực thiêng của ông là để giữ sự hài hòa của các yếu tố tự nhiên cho
cuộc sống → sự bền vững của xã hội Gia Rai, nền “độc lập” Gia Rai.
• Có 3 yếu tố tự nhiên tạo nên vũ trụ, nên có 3 Pötao, ia (nước) apui (lửa) và
angin (gió)
•
Ba cũng được mà một cũng được

•
Pötao apui thường được coi là cha; Pötao ia là mẹ; Pötao angin là con.
Nhưng riêng mỗi Pötao cũng có cả 3 tư cách đó (Cùng như “Cha, và Con,
và Thành thần” )

Có hai nghĩa ngược nhau của từ Pötao:
Pötao = kötang – lãnh chúa (cũng đòng
nghĩa với kẻ xâm lược, mối uy hiếp từ bên
ngoài
Pötao = người đoạt được quyền của lãnh
chúa, trở thành đại diện của dân đen = Rit
Các Pötao thiêng hiện nay chính là nhân
vậy thứ hai này = Rit = đại diện của dân
đen.