1
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
=====================




DƢƠNG THỊ NHẪN





TÌM HIỂU TƢ TƢỞNG DUY TÂN VỀ
GIÁO DỤC CỦA FUKUZAWA YUKICHI


LUẬN VĂN THẠC SỸ
CHUYÊN NGÀNH TRIẾT HỌC







Hà Nội - 2012

2
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
=====================




DƢƠNG THỊ NHẪN



TÌM HIỂU TƢ TƢỞNG DUY TÂN VỀ
GIÁO DỤC CỦA FUKUZAWA YUKICHI


LUẬN VĂN THẠC SỸ
CHUYÊN NGÀNH TRIẾT HỌC
MÃ SỐ: 60.22.80



Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Phạm Hồng Thái




Hà Nội - 2012



3
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU Error! Bookmark not defined.
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Error! Bookmark not defined.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài Error! Bookmark not defined.
3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu Error! Bookmark not defined.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Error! Bookmark not defined.
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Error! Bookmark not defined.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Error! Bookmark not defined.
7. Kết cấu của luận văn Error! Bookmark not defined.
PHẦN NỘI DUNG Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 1: FUKUZAWA YUKICHI VÀ NHỮNG ĐIỀU KIỆN HÌNH THÀNH TƢ
TƢỞNG DUY TÂN VỀ GIÁO DỤC CỦA ÔNG Error! Bookmark not defined.
1.1 Cuộc đời và sự nghiệp của Fukuzawa Yukichi Error! Bookmark not defined.
1.2. Những điều kiện hình thành tƣ tƣởng duy tân về giáo dục của Fukuzawa
Yukichi Error! Bookmark not defined.
1.2.1.Điều kiện kinh tế Error! Bookmark not defined.
1.2.2.Điều kiện xã hội Error! Bookmark not defined.
1.2.3.Tiền đề văn hóa và tư tưởng Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 2: NHỮNG TƢ TƢỞNG DUY TÂN VỀ GIÁO DỤC CHỦ YẾU CỦA
FUKUZAWA YUKICHI Error! Bookmark not defined.
2.1. Mục đích của giáo dục Error! Bookmark not defined.
2.2. Nguyên tắc tiến hành giáo dục Error! Bookmark not defined.
2.2.1.Tiếp thu có chọn lọc văn minh phương Tây trên cơ sở đề cao chủ nghĩa quốc gia
Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Thiếp lập một nền giáo dục thực dụng Error! Bookmark not defined.
2.3. Nội dung và phƣơng pháp giáo dục Error! Bookmark not defined.
2.3.1. Nội dung giáo dục Error! Bookmark not defined.
2.3.2. Phương pháp giáo dục Error! Bookmark not defined.
2.4 Ảnh hƣởng của tƣ tƣởng duy tân về giáo dục của Fukuzawa Yukichi đối với xã

hội Nhật Bản Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN Error! Bookmark not defined.
DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LUẬN VĂN Error!
Bookmark not defined.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO Error! Bookmark not defined.
PHỤ LỤC Error! Bookmark not defined.



4

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Trong những năm gần đây mối quan hệ giao lưu hợp tác giữa Việt Nam
và Nhật Bản đã đạt được nhiều thành tựu tốt đẹp. Việc nghiên cứu, tìm hiểu
lẫn nhau giữa hai quốc gia cũng ngày càng được chú trọng. Đặc biệt, sự đi lên
kỳ diệu của Nhật Bản bằng bản lĩnh dân tộc để trở thành một siêu cường kinh
tế, tiếp thu văn minh phương Tây để hiện đại hóa đất nước mà vẫn giữ được
bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc luôn là đề tài hấp dẫn, thu hút sự quan
tâm đối với các nhà nghiên cứu của Việt Nam.
Thực tiễn lịch sử cho thấy, giáo dục là lĩnh vực chiếm vị trí quan trọng
và trở thành một trong những động lực căn bản tạo nên những nhảy vọt mà
Nhật Bản đã đạt được trong tiến trình phát triển đất nước kể từ công cuộc
Minh Trị Duy tân và thời kỳ sau Chiến tranh Thế giới thứ hai. Nhờ có nền
giáo dục tốt mà Nhật Bản đã có được những con người có khả năng đáp ứng
được đòi hỏi của thời đại, biết khéo léo học hỏi kinh nghiệm, tri thức, thành
tựu khoa học công nghệ v.v từ bên ngoài, đặc biệt là các nước phương Tây và
vận dụng thành tựu ấy một cách có hiệu quả để viết lên những trang sử “thần
kỳ” đầu tiên của thời cận đại. Nhiều người đặt câu hỏi: Người Nhật đã làm thế
nào để tiếp thu và làm chủ khối lượng tri thức khổng lồ và những kinh nghiệm

giáo dục của thời đại chỉ trong khoảng thời gian ngắn như vậy? Như một tất
yếu, để trả lời câu hỏi này cần tìm hiểu những tư tưởng giáo dục đã làm nền
tảng cho sự nghiệp hiện đại hóa đất nước.
Khi nói đến những người đặt nền móng cho một nền giáo dục mới của
chính quyền Minh Trị, một chính quyền đưa Nhật Bản từ một nước lạc hậu
của Châu Á trở thành một cường quốc sánh vai với các cường quốc Châu Âu

5
trong một thời gian chưa đầy nửa thế kỷ, không thể không kể đến Fukuzawa
Yukichi.
Fukuzawa Yukichi (1835 - 1901) là nhà tư tưởng cấp tiến trong xã hội
Nhật Bản cuối thế kỷ XIX, người mở đầu cho sự nghiệp hiện đại hóa giáo dục,
làm nền tảng cho những bước nhảy vọt của đất nước nhằm bắt kịp các nước
phương Tây với tốc độ thần kỳ. Với nhãn quan tinh tế, nhạy cảm với thực
trạng đất nước, lại được chứng kiến những biến chuyển sâu sắc trong giai
đoạn giao thời từ chế độ phong kiến tiến lên xây dựng đất nước hiện đại đã
làm nảy sinh ở Fukuzawa Yukichi những tư tưởng cải cách sâu sắc, toàn diện
trên hầu hết các lĩnh vực kinh tế, chính trị, đời sống xã hội v.v. Những tư
tưởng duy tân của ông, nhất là những tư tưởng duy tân về giáo dục được thể
hiện trong hàng loạt các tác phẩm mà ông đã viết và cho công bố trong suốt
thời kỳ từ năm 1866 đến năm 1899 mà điển hình là : “Tây dương sự tình”
(1866 - 1870), “Khuyến học” (1872 - 1876), “Thoát Á luận” (1885), “Phúc
ông tự truyện” (1899) v.v. Với những công lao đóng góp cho nước nhà, người
Nhật tôn vinh ông là “Voltaire của Nhật Bản”, người đem lại linh hồn, động
lực và sự hậu thuẫn tinh thần cho công cuộc Duy tân của chính phủ Minh Trị.
Vào lúc Fukuzawa Yukichi tạ thế, tờ báo Japan Time đã nhận định về
ông: “Nước Nhật đã mất đi một trong những người xuất sắc nhất trong thế kỷ
vừa qua. Thật không quá đáng khi nói rằng, chưa ai đã từng ảnh hưởng cuộc
sống và tư tưởng của nước Nhật hiện đại sâu sắc bằng Nhà hiền triết ở Mita
như cách mà vô số người ngưỡng mộ vẫn gọi ông… Rõ ràng thành công

trong vai trò là một nhà giáo theo nghĩa hẹp, Fukuzawa Yukichi đã thành
công trong vai trò này theo nghĩa rộng… Dẫu là đối với một nhà văn, một
nhà giáo, một nhà luân lý hay chỉ là một con người, thì Fukuzawa Yukichi
cũng để lại một khoảng trống trong nhiều năm tới” [44, tr.281].

6
Phong cho Fukuzawa Yukichi danh hiệu Nhà hiền triết ở Mita, tờ báo
Japan Times muốn nhấn mạnh đến những tư tưởng quan trọng của ông về
giáo dục và văn minh, đến vai trò của một nhà truyền bá những tư tưởng
phương Tây. Tìm hiểu về Nhật Bản thời kỳ Minh Trị, đặc biệt là những tư
tưởng duy tân về giáo dục của Fukuzawa Yukichi, từ đó thấy được sức mạnh
tiềm ẩn của những yếu tố truyền thống trong xã hội hiện đại. Thêm vào đó, sự
khác biệt về điều kiện bên trong, những nhân tố nội lực luôn là yếu tố có tính
chất quyết định đối với sự thắng lợi của công cuộc duy tân ở Nhật Bản trong
khi ở Trung Quốc, Triều Tiên và Việt Nam đều thất bại.
Để đổi mới và thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện
đại hóa đất nước, trong nhiều năm qua, Việt Nam đã và đang thực hiện quá
trình cải cách giáo dục sâu rộng ở các cấp học. Việc tìm hiểu, học hỏi những
bài học kinh nghiệm cả về lý thuyết lẫn thực tiễn nền giáo dục các nước là rất
cần thiết. Sự nghiệp và tư tưởng của các nhà giáo dục xuất sắc trên thế giới
chính là một trong những nguồn tư liệu quý giá cho các nhà hoạch định chính
sách giáo dục và chính những cá nhân đang theo đuổi sự nghiệp nghiên cứu
giáo dục của chúng ta.
Với những lý do đó, cùng với sự đam mê của một người nghiên cứu
lịch sử triết học, tôi mạnh dạn chọn đề tài “Tìm hiểu tư tưởng duy tân về giáo
dục của Fukuzawa Yukichi” cho đề tài luận văn thạc sĩ của mình.
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Lịch sử tư tưởng Nhật Bản từ lâu đã là đối tượng thu hút sự quan tâm
nghiên cứu của nhiều học giả trên thế giới. Ở Việt Nam, việc nghiên cứu Nhật
Bản đã được thực hiện với những ghi chép về các sự kiện liên quan đến hai

nước trong thư tịch cổ, những công trình nghiên cứu và dịch thuật giới thiệu
về lịch sử, văn hóa Nhật Bản.

7
Đề cập tới vấn đề tư tưởng duy tân về giáo dục của Nhật Bản, nhất là tư
tưởng của Fukuzawa Yukichi, có hai công trình tiêu biểu. Trước hết phải kể
đến chuyên khảo “Nhật Bản tư tưởng sử” 2 tập của Ishida Kazuyoshi. Công
trình này nghiên cứu rất căn bản những dòng tư tưởng của Nhật Bản từ khởi
nguyên đến thời kỳ hiện đại, trong đó có đề cập đến tư tưởng của Phúc Trạch
Dụ Cát. Công trình “Japanese thought in the Tokugawa period 1600 - 1868
Methods and Metaphors” (Tư tưởng Nhật Bản thời kỳ Tokugawa 1600 –
1868 Phương pháp và Ẩn dụ) của hai nhà nghiên cứu người Mỹ là Tetsuo
Majita và Irwin Scheiner cũng luận giải sự phát triển tư tưởng Nhật Bản cùng
những ảnh hưởng của nó tới xã hội thời đó. Tuy nhiên, cả hai công trình trên
đều chưa đi sâu nghiên cứu, tìm hiểu nội dung tư tưởng duy tân về giáo dục
của Fukuzawa Yukichi.
Ở nước ta, do nhiều nguyên nhân, việc đi sâu tìm hiểu về lĩnh vực này
còn hạn chế, chủ yếu là những chuyên khảo trình bày hết sức khái quát, chưa
mang tính hệ thống.
Công cuộc duy tân Minh Trị diễn ra đã làm thay đổi toàn bộ diện mạo
của đất nước Nhật Bản. Những thành tựu to lớn mà đất nước này đạt được đã
thu hút sự say mê nghiên cứu của đông đảo giới nghiên cứu trong và ngoài
nước về hầu hết các lĩnh vực của cuộc cải cách. Trong đó, liên quan tới đề tài
luận văn có một số công trình nghiên cứu: Luận án Tiến sĩ của Đặng Xuân
Kháng “Cải cách giáo dục và những tác động chủ yếu đối với sự phát triển
kinh tế - xã hội Nhật Bản”. Luận án nghiên cứu một trong những lĩnh vực cải
cách quan trọng của chính phủ Minh Trị - cải cách giáo dục - về phương pháp,
nội dung. Vì thế, những tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi chỉ được
nghiên cứu ở mức độ nhất định mà chưa tập trung luận giải kỹ lưỡng. Công
trình “Phong trào cải cách ở một số nước Đông Á giữa thế kỷ XIX - đầu thế

kỷ XX” do Vũ Dương Ninh chủ biên, có đề cập đến hai nội dung: Cải cách

8
Minh Trị ở Nhật Bản 1868 – 1912 và Cải cách giáo dục ở Nhật Bản thời kỳ
Minh Trị duy tân. Thậm chí, sự vận dụng những bài học từ công cuộc cải
cách của Nhật Bản cũng được giới nghiên cứu quan tâm như công trình “Giáo
dục Pháp - Việt ở Việt Nam giai đoạn 1906 - 1945 và cải cách giáo dục ở
Nhật Bản thời Minh Trị”. Các công trình trên đã đề cập đến nội dung của
công cuộc cải cách giáo dục, chỉ ra sự tác động, ảnh hưởng của nó đối với xã
hội Nhật Bản.
Cuốn sách có nhan đề “Nhật Bản trên đường cải cách” của Dương Phú
Hiệp và Phạm Hồng Thái đem đến cho độc giả cái nhìn toàn diện về cuộc cải
cách trên lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội. những điều chỉnh trong
chính sách đối ngoại và an ninh ở Nhật Bản. Tuy nhiên công trình này chủ
yếu nghiên cứu cải cách trong thời kỳ hiện đại (từ năm 1945 đến nay).
Đáng chú ý là cuốn sách nổi tiếng “Society and Education in Japan”
(Xã hội và giáo dục ở Nhật Bản) xuất bản năm 1982 của tác giả Herbert
Passin. Công trình này đã nghiên cứu và chỉ ra vai trò quan trọng của giáo dục
giúp nước Nhật từ một nước kém phát triển vươn lên trở thành một quốc gia
hùng mạnh. Giáo dục là chìa khóa để đưa đất nước Nhật Bản đạt được những
thành tựu vĩ đại. Tác giả trên cơ sở so sánh hai giai đoạn trước và sau Minh
Trị duy tân để làm rõ vai trò đặc biệt quan trọng của giáo dục. Hơn thế, công
trình này còn trích dẫn được nguồn tư liệu quý giá, mặc dù ngắn gọn, về các
tác phẩm nổi tiếng của các học giả từ thời kỳ Tokugawa đến thời hiện đại (sau
thế chiến thứ 2).
Bên cạnh đó, cũng có một số tác phẩm viết về giáo dục Nhật Bản đã
được dịch sang tiếng Việt. Đáng kể là cuốn “Giáo dục Nhật Bản” (2001) và
“Hiện đại hóa giáo dục Nhật Bản” (2002) của Hội Thông tin Giáo dục Quốc
tế. Hai công trình này đã nêu lên được những vấn đề căn bản về lịch sử giáo
dục, của việc cải cách nền giáo dục Nhật Bản, trước hết là cải cách về mặt tư


9
tưởng và hệ thống, sau đó mới đem vận dụng vào thực tiễn; nghiên cứu vai trò
của trường tư thục trong việc đào tạo năng lực toàn diện cho các thế hệ học
sinh. Do vậy, hai cuốn sách này cũng chỉ để cập đến Fukuzawa Yukichi ở một
chừng mực nhất định.
Đặc biệt, trong cuốn “Chân dung những nhà cải cách giáo dục tiêu
biểu trên thế giới” do công ty sách Alpha dịch, Fukuzawa Yukichi đã được
UNESCO đánh giá là một trong 12 nhà giáo dục tiêu biểu trên thế giới. Ở
công trình này, Fukuzawa Yukichi được nhắc đến khái quát về cuộc đời, sự
nghiệp và tư tưởng giáo dục của ông. Tuy nhiên, cuốn sách này cũng chưa tìm
hiểu, đi sâu và làm rõ được nội dung tư tưởng giáo dục khá đồ sộ, tư tưởng,
có thể khẳng định là quan trọng nhất của Fukuzawa Yukichi.
Liên quan trực tiếp tới đề tài nghiên cứu là bài tham luận tại Hội thảo
khoa học quốc tế “Tư tưởng giáo dục khai sáng của Fukuzawa Yukichi trong
tác phẩm “Khuyến học” của tác giả Nguyễn Việt Phương. Tác giả đã làm rõ
được một số nội dung quan trọng trong tư tưởng của Fukuzawa Yukichi về
giáo dục trong tác phẩm “Khuyến học” như chủ trương xây dựng nền thực học
trên nền tảng khoa học hiện đại phương Tây, giáo dục tinh thần khoa học
phương Tây để khơi dậy tính cách độc lập, sáng tạo của quốc dân Nhật Bản
v.v. Tuy nhiên, bài tham luận cũng chỉ nêu được khái quát một số tư tưởng
chủ yếu được thể hiện trong phạm vi tác phẩm. Rõ ràng, tư tưởng giáo dục
của Fukuzawa Yukichi thể hiện trong tác phẩm “Khuyến học” là chủ yếu song
bên cạnh đó nó còn được thể hiện trong một số tác phẩm khác của ông.
Từ những kết quả nghiên cứu trong và ngoài nước, có thể thấy vấn đề
tư tưởng duy tân của Fukuzawa Yukichi đã được các nhà nghiên cứu quan
tâm. Cũng cần phải nói thêm rằng, ở Việt Nam chưa có công trình nào nghiên
cứu về tư tưởng duy tân của Fukuzawa Yukichi nói chung và nhất là tư tưởng
duy tân về giáo dục của ông một cách sâu sắc, toàn diện. Hệ thống tư tưởng


10
duy tân của Fukuzawa Yukichi được thể hiện trong hàng loạt các công trình
đã công bố của ông như chúng tôi trình bày trong chương 1. Tuy nhiên, khi
nghiên cứu đề tài này, chúng tôi chỉ tập trung vào các tác phẩm như: “Khuyến
học”, “Phúc ông tự truyện”, “Thoát Á luận” vì chúng thể hiện tập trung và rõ
nét nhất tư tưởng duy tân về giáo dục của Fukuzawa Yukichi.
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
Thực hiện đề tài nghiên cứu này, chúng tôi xác định mục tiêu là: Làm
rõ nội dung tư tưởng duy tân của Fukuzawa Yukichi về giáo dục.
Để thực hiện được mục tiêu trên, luận văn có nhiệm vụ:
+ Tìm hiểu điều kiện kinh tế - xã hội và tiền đề văn hóa, tư tưởng làm
nảy sinh tư tưởng duy tân của Fukuzawa Yukichi.
+ Trình bày nội dung tư tưởng duy tân chủ yếu về giáo dục của
Fukuzawa Yukichi được thể hiện trong một số tác phẩm của ông.
+ Nhận xét, đánh giá về những tiến bộ và hạn chế trong tư tưởng của
Fukuzawa Yukichi về giáo dục, thấy được sự ảnh hưởng của những tư tưởng
đó trong xã hội Nhật Bản đương thời.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài nghiên cứu là: Tư tưởng duy tân của
Fukuzawa Yukichi về giáo dục.
Phạm vi nghiên cứu của đề tài nghiên cứu là: Chủ yếu là các tác phẩm
“Khuyến học”, “Thoát Á luận”, “Phúc ông tự truyện” và một số tác phẩm
khác của Fukuzawa Yukichi.
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
Cơ sở lý luận: Luận văn được thực hiện dựa trên cơ sở những nguyên
lý, quy luật của chủ nghĩa Mác - Lênin; nguyên tắc cơ bản của việc nghiên
cứu triết học, lịch sử văn học, lịch sử thế giới, lịch sử Việt Nam.

11
Chúng tôi sử dụng tổng hợp các nguyên tắc phương pháp luận của chủ

nghĩa Mác – Lênin kết hợp với các phương pháp nghiên cứu cụ thể như phân
tích – tổng hợp, lịch sử - logic, hệ thống – cấu trúc, đối chiếu so sánh.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn
Những kết quả đạt được của luận văn góp phần nhỏ vào việc đi sâu
nghiên cứu tư tưởng duy tân về giáo dục của Fukuzawa Yukichi và rộng ra là
tư tưởng giáo dục của Nhật Bản, đặc biệt dưới góc độ của lịch sử tư tưởng.
Luận văn có thể được dùng làm tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy,
học tập và nghiên cứu lịch sử triết học Nhật Bản nói riêng và lịch sử triết học
phương Đông nói chung.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, mục lục, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo,
phụ lục, luận văn gồm 2 chương, 6 tiết















12





PHẦN NỘI DUNG
CHƢƠNG 1: FUKUZAWA YUKICHI VÀ NHỮNG ĐIỀU KIỆN HÌNH
THÀNH TƢ TƢỞNG DUY TÂN VỀ GIÁO DỤC CỦA ÔNG
1.1 Cuộc đời và sự nghiệp của Fukuzawa Yukichi
Fukuzawa Yukichi (福澤 諭吉/1835 - 1901), phiên âm Hán Việt là
Phúc Trạch Dụ Cát, là một nhà tư tưởng có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong xã
hội Nhật Bản thời kỳ cận đại. Không phải ngẫu nhiên mà hình ảnh của ông
được in trên tờ tiền có mệnh giá cao nhất, tờ 10.000 Yên của Nhật Bản. Nhà
cải cách chính trị xã hội, nhà giáo dục tiên phong, nhà tư tưởng tiêu biểu ấy
đã xây dựng bản đề án kết thúc một cách rực rỡ thời kỳ phong kiến, đưa lịch
sử Nhật Bản sang thời kỳ vàng son.
Fukuzawa Yukichi sinh ra ở Osaka, lớn lên tại Nakatsu và trưởng thành
trong suốt những năm suy thoái của chế độ phong kiến cuối cùng của Nhật
Bản, thời kỳ của dòng họ Tokogawa. Ông là con út trong gia đình có năm anh
chị em. Cha ông là Fukuzawa Hyakusuke (Phúc-Trạch-Bách-Trợ), một võ sĩ
cấp thấp của lãnh địa Nakatsu, thuộc quyền quản hạt của lãnh chúa dòng họ
Okudaira ở Buzen; mẹ là Ojun (Ư-Thuận), là con gái cả của gia đình võ sĩ
Hashimoto Hamaemon (Kiều-Bản-Tả-Vệ-Môn) cùng lãnh địa. Fukuzawa
Hyakusuke là một người thuần Nho, một trí thức say mê sự nghiệp đèn sách
và coi việc tính toán của người buôn bán là việc làm dơ bẩn. Fukuzawa
Yukichi kể lại “Hồi đó, tôi vẫn còn nhỏ, chưa thể nói đến chuyện học chữ
nghĩa gì được, nhưng anh trai mười tuổi và chị gái lên bảy, lên tám của tôi thì
đã có thầy chuyên dạy viết chữ đến nhà kèm cặp. Cả trẻ con hàng phố cũng

13
đến học cùng. Thầy dạy chữ I, ro, ha, ni, ho, he, to thì được, nhưng vì là
Osaka nên thầy dạy luôn cả phép tính nhân như 2 nhân 2 bằng 4, 2 nhân 3
bằng 6. Đó là chuyện đương nhiên, nhưng thấy thế cha tôi bảo: “Thầy dạy

những điều không ra sao cả! Lại dạy trẻ cả thói tính toán con buôn thì tôi
không thể tưởng tượng được! Tôi xin cho các con thôi học” [61, tr.35-36].
Ông luôn dạy dỗ các con mình theo những quan niệm của Nho học; “sống
phải thành tâm thành ý, giữ mình ở cả những nơi không ai để mắt tới, không
làm gì để phải xấu hổ” [61, tr.36]. Có thể khẳng định rằng, Fukuzawa Yukichi
được thừa hưởng một nền giáo dục Nho giáo rất nghiêm khắc. Tuy nhiên, chế
độ phong kiến với những bó buộc lề lối đã là kẻ thù kìm hãm cha ông trong
việc thực hiện ý nguyện của mình.
Cha của Fukuzawa Yukichi mất sớm, khi ông mới lên một tuổi. Sau đó,
cả gia đình chuyển về Nakatsu. Cái chết của Fukuzawa Hyakusuke và việc trở
về quê hương là điều khó khăn cho cả gia đình Fukuzawa Yukichi. Cuộc sống
ngột ngạt với những lễ nghi phong kiến, sự khác biệt về lời ăn tiếng nói, về
cung cách ăn mặc khiến cho mấy anh em khó hòa nhập được với phong tục ở
đó. Sự tách biệt với bên ngoài vô hình chung lại tạo nên sự gắn kết gần gũi
giữa các thành viên trong gia đình. Nói khác đi, gia đình Fukuzawa hoàn toàn
trở thành những người xa lạ ngay chính trên quê hương của mình.
Có thể khẳng định rằng, điều quan trọng đầu tiên có ảnh hưởng lớn tới
việc phát triển sự nghiệp tương lai của Fukuzawa Yukichi chính là việc ông
bắt đầu học hỏi về văn học Trung Hoa ở tuổi 15, một độ tuổi khá muộn so với
những năm của thập niên 1840, 1850. Kỳ lạ thay, ông lại có năng khiếu thiên
bẩm khi học những cuốn kinh điển của Nho gia. Mới chỉ nghiên cứu Nho giáo
trong khoảng thời gian 5 năm nhưng ông đã đọc được “Tứ thư”, “Ngũ kinh”,
“Lão Tử”, “Trang Tử”, “Sử ký”, “Tiền hậu Hán thư”, “Tấn thư”, “Ngũ đại
sử” v.v; thậm chí, ông đã đọc 10 lần cuốn “Tả truyện”. Không chỉ dừng lại ở

14
đọc chữ, Fukuzawa Yukichi còn hiểu được ngữ nghĩa và có thể tranh luận với
người thầy của mình. Chính điều này là nguyên nhân sớm hình thành trong
Fukuzawa Yukichi tư tưởng nhìn nhận lại những giá trị cũ, những nếp nghĩ cổ
hủ, cứng nhắc của các nhà Nho.

Là một người nhạy cảm với thời cuộc, không chịu gò bó mình với cuộc
sống tù túng nơi ấy, ông đã lên đường đi Nagasaki (năm 1854) không một
chút luyến tiếc, khi mới 19 tuổi. Nagasaki là hải cảng thuộc quần đảo Kyushu,
hòn đảo phía Nam Nhật Bản. Đây là nơi đầu tiên có điều kiện được tiếp xúc
với những tư tưởng phương Tây, “là “điểm yếu” của đất nước Nhật Bản bế
quan tỏa cảng dưới thời Tokugawa” [44, tr.31]. Mục đích ban đầu khi
Fukuzawa Yukichi quyết định rời Nakatsu là vì ông quá chán không khí buồn
tẻ nơi đó. Cảm giác khi bước chân đi, như ông so sánh, “như viên đạn ra khỏi
nòng súng, một đi là không còn muốn quay trở lại nữa” [61, tr.59]. May mắn
thay cho Fukuzawa Yukichi nói riêng và Nhật Bản nói chung, Okudaira đã
chọn chàng thanh niên Yukichi Fukuzawa đi cùng với ông đến Nagasaki. “Sự
ngẫu nhiên lạ lùng này đã đưa Fukuzawa đeo đuổi một con đường sự nghiệp
khác, đem lại lợi ích cho cả Fukuzawa và Nhật Bản” [44, tr.32].
Cuộc sống thành thị với những điều mới mẻ thực sự đã thu hút ông.
Lần đầu tiên Fukuzawa Yukichi được nhìn thấy chữ viết ngang
1
. Việc tiếp
xúc với Hà Lan học, với những thành tựu khoa học kỹ thuật của người châu
Âu đã làm nảy sinh mối quan tâm của ông đối với nền học thuật phương Tây.
Tại Nagasaki, Fukuzawa Yukichi ở trong ngôi chùa Koeiji (Quang-Vĩnh-Tự),
sau đó dời đến ở nhà Yamamoto - là người tiên phong trong việc học chế tạo
pháo ở Nhật Bản. Ông không nề hà việc gì, từ việc dạy Hán văn cho con trai
của ông là Okudaira Iki, thương thuyết về việc gia hạn nợ nần, cho đến việc
chăm sóc vật nuôi, thậm chí làm cả những công việc của người hầu. Với tính


1
Theo truyền thống, người Nhật viết chữ của mình theo thứ tự từ trên xuống dưới, từ phải qua trái.

15

cách và tinh thần làm việc như vậy nên Fukuzawa Yukichi được gia đình, đặc
biệt là thầy Yamamoto rất quý mến. Là người quản lý bộ sách phương Tây,
Yamamoto thường được những võ sĩ từ các lãnh địa khác đến xin sao chép về
việc chế tạo súng và pháo. Tuy nhiên, mắt thầy kém nên mọi thủ tục cho
mượn hay sao chép đều do Fukuzawa Yukichi đảm đương. Như một lẽ tất
nhiên, Fukuzawa Yukichi đã có cơ hội tiếp xúc trước hết với tiếng Hà Lan và
sau nữa là vốn tri thức hết sức mới lạ về các ngành khoa học phương Tây.
Điều này lại là nguyên nhân làm nảy sinh mối ganh tị giữa Okudaira Iki với
ông. Chính vị “chủ cao niên đáng kính” này đã lập ra âm mưu rằng mẹ của
Fukuzawa Yukichi đang bị bệnh nặng ở Nakatsu nhằm chuyển ông ra khỏi
thư viện của gia đình mình. Điều này đã làm tăng thêm thái độ tiêu cực của
Fukuzawa Yukichi đối với chế độ phong kiến. Ông đứng trước hai lựa chọn,
một mặt, Fukuzawa Yukichi vẫn phải giả vờ như không biết gì bởi nếu bị lộ,
gia đình Yamamoto rất mất mặt; mặt khác, nếu ông bằng lòng ra đi cũng có
thể có nghĩa là ông đã mất đi cơ hội học tập bên ngoài lãnh địa Nakatsu.
Fukuzawa Yukichi thay vì trở về Nakatsu ông đã lên đường lên Edo và khôn
khéo viết lá thư, nhờ một người bạn gửi đến gia đình Okukaira. Trên thực tế,
lá thư này là lời đe dọa tiềm ẩn với đối phương, nhưng may mắn thay ông lại
không bị bất cứ hình phạt nào. Sự thách thức của Fukuzawa Yukichi phản ánh
thái độ kháng cự của mình với tầng lớp trên, với chế độ phong kiến. Điều này
chứng minh một thực tế rõ ràng rằng “những lề luật, nguyên tắc cổ hủ vốn chế
ngự nước Nhật phong kiến lỗi thời đã không còn tác dụng nữa” [44, tr.29].
Tháng 3 năm 1855, Fukuzawa Yukichi nghe theo lời anh Sannosuke
lên Edo xin học ở một trường tư thục là Tekijuku về Hà Lan học do Thầy
Koan Ogata
2
sáng lập. Trước đó, ông đã có khoảng thời gian tự học ở


2

Koan Ogata là một trong những học giả lỗi lạc vào giữa thế kỷ XIX ở Nhật Bản. Ông là dịch giả tiếng Hà
Lan, một nhà giáo dục học và là một bác sĩ được đào tạo theo những ngành khoa học Hà Lan. Ogata sáng lập
trường Tekijuku vào năm 1838, ngôi trường tiếp nhận học sinh từ khắp mọi miền đất nước.

16
Nagasaki. Tuy nhiên, chỉ khi đến đây, vào trường của thầy Ogata thì việc học
Hà Lan học mới thực sự bắt đầu, được dạy đọc sách một cách chính quy.
Cuộc sống ở Osaka rất thoải mái nhưng không may là cả hai anh em đều mắc
bệnh. Không lâu sau, anh Sannokuke mất vì biến chứng do căn bệnh thấp
khớp, Fukuzawa Yukichi phải về Nakatsu chịu tang. Lần đầu tiên trong đời,
cứ hai ba ngày trong tuần, ông phải đứng canh tại lâu đài Nakatsu như một
trong các bổn phận của võ sĩ. Fukuzawa Yukichi tiết lộ dự định quay trở lại
Osaka thì gặp phải sự phản kháng mạnh mẽ của những người xung quanh.
Không còn cách nào khác ngoài việc thuyết phục người mẹ của mình. Như lời
ông ghi lại trong hồi ký “Mẹ ạ, con đã phải vất vả lặn lội đi Nagasaki rồi
Osaka học, nhưng vẫn còn dở dang. Theo con nghĩ nếu học hành thấu đáo sẽ
có thể làm nên một điều gì đó. Cứ ở trong lãnh địa này thì không bao giờ có
thể ngẩng cao đầu lên được, chắc chắn sẽ bị vùi dập thôi! Dù có thế nào con
cũng không bao giờ nghĩ là ở lại Nakatsu để bị người ta vùi dập như thế. Mẹ
ở nhà chắc sẽ buồn đấy, nhưng thôi, cứ cho con đi đi. Lúc con sinh ra, cha đã
bảo sẽ cho con vào chùa làm sư. Bây giờ, mẹ cứ coi như là con đi tu rồi, đừng
mong gì nữa” [61, tr.84]. Mẹ Fukuzawa Yukichi đã đồng ý cho ông quay trở
lại Osaka. Tháng 12 năm 1856, Fukuzawa Yukichi rời Nakatsu đến Osaka và
đây là lần cuối cùng ông rời khỏi Nakatsu.
Có thể thấy rằng, thầy Ogata là người có ảnh hưởng nhiều nhất đối với
Fukuzawa Yukichi. Đây cũng là khoảng thời gian định hình nhân cách và tư
tưởng của ông. Chính vì thế, khoảng thời gian sống ở Osaka được ông dành
dung lượng lớn trong cuốn tự truyện để mô tả về cuộc sống hết sức sinh động
nơi đây. Trường Tekijuku là một trong những trường đầu tiên dạy tiếng nước
ngoài và những ngành khoa học phương Tây đầu tiên sắp theo dạng một

chương trình học cho học viên của trường. Trường học được chia thành tám
cấp học khác nhau. Do thiếu đội ngũ giáo viên nên người đứng đầu một cấp

17
trong suốt ba tháng sẽ được lên cấp trên. Học viên của cấp cao hơn dạy cấp
thấp hơn, cấp cao nhất sẽ do thầy Ogata trực tiếp giảng dạy. Hoạt động chủ
yếu của việc học tiếng Hà Lan chỉ là sao chép những trang sách giáo khoa
tiếng Hà Lan. Đây cũng là một cách để các học viên lĩnh hội tri thức của
phương Tây, song trên thực tế, họ không làm gì khác ngoài việc sao chép, đọc
và dịch mười cuốn sách tiếng Hà Lan. Như một tất yếu, việc học tập đó sẽ
làm nảy sinh tâm lý chán chường, thụ động.
Mùa hè năm 1858, theo lệnh của lãnh chúa Elgin, Fukuzawa Yukichi
dời Osaka lên dạy tiếng Hà Lan ở Edo. Cũng trong năm này, nhân dịp chuyến
đi thăm cảng Yokohama, Fukuzawa Yukichi hết sức ngạc nhiên vì trên khắp
đường phố chỉ có chữ tiếng Anh, ông không thể giao tiếp được vì bất đồng
ngôn ngữ. Sự kiện này giúp Fukuzawa Yukichi nhận ra Hà Lan học đã trở nên
lỗi thời. Ông nhận định sáng suốt “Đất nước chúng ta đang ký điều ước và
định mở cửa, như thế sau này chắc chắn sẽ cần tiếng Anh. Với tư cách là một
nhà Tây phương học mà không biết tiếng Anh thì dù biện minh thế nào cũng
không thể chấp nhận được” [61, tr.153]. Sự chuyển biến trong nhận thức đã
nảy sinh trong Fukuzawa Yukichi ý định học tiếng Anh với vị trí là ngôn ngữ
quốc tế. Xuất phát từ nhận định đó, ông tìm mọi cách để có thể học được, từ
việc nhờ Moriyama – một viên chức trong chính quyền Mạc Phủ dạy, tự học
trong từ điển, tìm bạn học cùng v.v. Trong bối cảnh việc học tập và nghiên
cứu Hà Lan học vẫn đang thịnh hành ở Nhật Bản thì cách nhìn nhận này thể
hiện tư tưởng vượt bậc so với đương thời. Đây chính là xuất phát điểm để ông
có được những quyết định táo bạo và quan trọng hơn là trong việc hình thành
những tư tưởng cải cách vĩ đại sau này.
Một năm sau khi lên Edo, năm 1859, “một quyết định hiếm hoi” của
Mạc Phủ kể từ khi khai sinh ra nước Nhật cho tới nay là cho một quân hạm

sang Mỹ. Không chờ lời chiêu tập, ông đã tìm đến gặp thuyền trưởng để xin

18
đi. Việc ra đi lúc ấy, như chính ông bộc bạch “có thể phải đánh đổi cả tính
mạng” [61, tr.164] là quyết định táo bạo, thể hiện tầm nhìn chiến lược của
ông. Trên con tàu Kanrinmaru, ngày 17 tháng 3 năm 1860, Fukuzawa
Yukichi đã cùng đoàn cập bến tới San Francisco và được sự tiếp đón nhiệt
tình, chu đáo của người Mỹ. Fukuzawa Yukichi đi từ ngạc nhiên này đến ngạc
nhiên khác. Ông so sánh, mọi người lóng ngóng giống như nàng dâu mới về
nhà chồng chỉ biết ngồi yên một cách lễ phép. Điều đầu tiên gây ấn tượng với
ông là phong tục trọng nữ khinh nam. Nếu như ở Nhật Bản là nước chịu ảnh
hưởng khá đậm nét của văn hóa Trung Hoa mà nền tảng là Nho giáo với
những quy định khắt khe, nghiêm khặt về tôn ti trật tự trong gia đình thì ở Mỹ
lại hoàn toàn trái ngược. Ông hết sức ngạc nhiên khi chứng kiến “Trong khi
những đồ ăn đã thịnh soạn thì có một điều lạ là bà vợ ông từ trong bước ra,
ngồi yên trên ghế và tiếp khách, còn ông chủ lại tất bật chạy đi chạy lại. Thật
là buồn cười” [61, tr.174]. Không chỉ có vậy, Fukuzawa Yukichi còn bất ngờ
với giá cả sinh hoạt đắt hơn rất nhiều ở Nhật Bản, thói quen tặng hoa khi
muốn bày tỏ lòng cảm ơn, uống rượu champagne v.v. Trong chuyến đi này,
ông đã mua được hai cuốn từ điển phục vụ cho mục đích học tập và nâng cao
khả năng tiếng Anh của ông. Quan trọng hơn, nó còn là “thứ vũ khí tri thức
giúp Fukuzawa tìm hiểu nền văn minh hiện đại” [56, tr.19]. Không lâu sau khi
trở về nước, Fukuzawa Yukichi được chính quyền Mạc Phủ mời làm dịch
thuật các văn bản ngoại giao. Ông đồng ý và nhận thấy đây là một cơ hội tốt
để rèn luyện việc học tập tiếng Anh. Như vậy, có thể khẳng định rằng “Cuộc
phiêu lưu trên tàu Kanrinmaru là một dấu mốc cho Fukuzawa nhận thấy tiếng
Hà Lan thật vô dụng so với tiếng Anh” [44, tr.86].
Nếu như lần thứ nhất được đi Mỹ là sự vận động của bản thân thì lần
thứ hai này Mạc Phủ cử một phái đoàn sứ giả sang các nước châu Âu,
Fukuzawa Yukichi tham gia với tư cách là thành viên của chính quyền. Ngày


19
22 tháng 1 năm 1862, trên tàu Odin, dưới sự chỉ huy của thiếu tướng hải quân
John Hay, phái đoàn của Nhật bước vào một chuyến đi dài nhất của chính
quyền Mạc phủ cả về khoảng cách địa lý lẫn thời gian. Cũng thời điểm này,
Fukuzawa Yukichi bắt đầu viết những dòng đầu tiên vào cuốn nhật ký mà sau
này xuất bản thành cuốn sách “Seiko Ki” (Tây Dương sự tình)
3
. Con tàu ghé
qua Hong Kong, Singapore, vào vùng biển Hồng Hải, sau đó cả đoàn lên bờ
từ Suez, đi tàu hỏa chạy bằng hơi đốt đến Cairo, Hy Lạp, rồi lại ra biển Địa
Trung Hải, lên tàu sang cảng Marseille của Pháp, lên tàu hỏa đi Lyon, đến
Paris rồi sang Anh. Từ Anh lại đi Hà Lan, đến thủ đô Berlin, St. Petersburg.
Sau đó, trở về Paris, từ Pháp lên tàu đi Bồ Đào Nha, vào vùng biển Địa Trung
Hải và theo đường cũ trở về, cho đến cuối năm 1862 mới đến Nhật Bản. Mỗi
chuyến đi là một lần trải nghiệm thực tế, mỗi địa danh lại mang đến cho
Fukuzawa Yukichi những cảm nhận khác nhau. Ông chia sẻ “Tôi đã rất may
mắn khi có thể tham gia chuyến đi này sang phương Tây và chuyến đi này sẽ
không xảy ra lần nữa. Vì vậy, tôi đã quyết tâm nghiên cứu bằng cách chú ý
thật kỹ đến điều kiện và phong tục của các nước châu Âu. Tôi đã kết bạn ở
các nước Anh và nước Pháp cũng như nêu lên những thắc mắc về các trường
học, bệnh viện, hệ thống quân sự, thuế,v.v tại đất nước họ. … Nếu chúng ta
áp dụng những phương pháp của người phương Tây, tốt nhất là nên quan sát
họ trong thực tế nhưng để thực hiện điều này một mình là điều không thể xảy
ra” [44, tr.95-96]. Cuộc hành trình này đã mang lại cho Fukuzawa Yukichi
những kiến thức căn bản về các ngành khoa học, công nghiệp, chính trị,
thương mại v.v của châu Âu. Cũng từ đây, nhìn nhận và so sánh với đất nước
Nhật Bản, ông nhận thấy sự cần thiết phải đổi mới, phải hiện đại hóa mọi mặt



3
Đây là tác phẩm có ảnh hưởng lớn nhất vào thập niên 1860 và đầu thời Minh Trị. Tác phẩm là sự ghi nhận
những điều “mắt thấy tai nghe” của Fukuzawa Yukichi qua những lần ông được ra nước ngoài về tình hình
kinh tế, văn hóa, chính trị, quân sự, phong tục tập quán v.v. Ngoài các nước phương Tây, ông còn đề cập đến
tình trạng đen tối ở các nước thuộc địa châu Á, châu Phi. Tác phẩm này được người Nhật Bản coi là “cẩm
nang” của chính phủ Minh Trị trong việc xây dựng xã hội Nhật Bản theo mô hình phương Tây.

20
đất nước. Điều quan trọng nhất mà Fukuzawa Yukichi rút ra được trong
chuyến đi này là ông nhận ra vai trò đặc biệt quan trọng của giáo dục “là điều
cần thiết cho “fukoku kyohei” tức “làm giàu đất nước và đẩy mạnh quân sự”
[44, tr.96], nói khác đi đó chính là khẩu hiệu “phú quốc cường binh”.
Tuy nhiên, chuyến đi có ý nghĩa nhất với Fukuzawa Yukichi là đến
châu Âu để đàm phán về việc hoãn mở thêm cảng biển và điều chỉnh tỷ giá
hối đoái. Cả hai cuộc đàm phán này đều thất bại. Trong vai trò là người biên
dịch, ông đã quan sát được nhiều điều mới mẻ về các thể chế tổ chức như
bệnh viện, kho vũ khí, hầm mỏ, trường học v.v. Fukuzawa Yukichi nhận thấy
sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật có vai trò rất quan trọng mang lại sự thịnh
vượng cho phương Tây; những thay đổi mang tính cách mạng trong suy nghĩ
và kiến thức của con người là yêu cầu cơ bản nhất đối với quá trình hiện đại
hóa Nhật Bản. Nhận thức này đánh dấu sự chuyển biến mạnh mẽ trong tư
tưởng của Fukuzawa Yukichi, góp phần hình thành tư tưởng duy tân về giáo
dục nói riêng và tư tưởng duy tân của ông nói chung.
Fukuzawa Yukichi là người may mắn được ba lần ra nước ngoài. Lần
đi Mỹ thứ hai vào ngày 23 tháng 1 năm 1867, đến thăm 2 thành phố là New
York và Washington, Fukuzawa Yukichi cũng không quên nhiệm vụ mua bộ
sưu tập sách tiếng Anh. Đây là một đột phá đáng chú ý giúp ông có thể cải
thiện được chương trình học tại trường ông dạy. Bằng cách này, “Fukuzawa
Yukichi đã tạo dựng nền tảng qua đó nền giáo dục hiện đại được bắt đầu tại
Nhật Bản”[44, tr.110]. Với bản thân Fukuzawa Yukichi, kết quả trực tiếp và

có ý nghĩa nhất từ chuyến đi này là kiến thức vững vàng về cách thức thực
hiện kinh doanh của người phương Tây. Điều này sau đó được ông vận dụng
linh hoạt và đem lại thành quả rõ rệt trong lĩnh vực kinh doanh của ông.
Nhưng xét trên nhiều khía cạnh, chuyến đi là một cuộc tìm kiếm vô vọng, đắt
tiền, nó cho thấy sự thờ ơ của chính quyền Mạc Phủ.

21
Cuộc đời ông với ba thời điểm đáng nhớ: hai lần đi Mỹ, một lần đi châu
Âu, Fukuzawa Yukichi đi từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác. Hết sức
bàng hoàng với cung cách cư xử, với lối sống, phong tục tập quán của người
phương Tây, ông đã có những nhận thức hoàn toàn mới mẻ, ý thức rõ hơn vai
trò của Nhật Bản trên trường quốc tế. Thêm vào đó, cho đến những năm cuối
của thế kỷ XIX, đầu XX, dưới sức ép của chủ nghĩa tư bản phương Tây đã
giúp ông nói riêng và giới trí thức Nhật Bản nói chung nhận ra yêu cầu cấp
bách phải đổi mới, kiện toàn lại đất nước. Những sự kiện có tính bước ngoặt
này đã mang lại cho Fukuzawa Yukichi những tư tưởng có tính quyết định
lịch sử Nhật Bản trong thời buổi rối ren để đưa đất nước bước sang thời đại
mới - thời đại Minh Trị.
Nhận thức ấy cũng đánh dấu thời kỳ Fukuzawa Yukichi chuyển sang
hoạt động viết và dịch sách. Sau khi chế độ Tokugawa ở Edo sụp đổ, chính
quyền mới mời Fukuzawa Yukichi tham gia vào bộ máy chính quyền nhưng
ông nhất quyết từ chối. Có một điều khá đặc sắc trong cuộc đời ông là: ông đã
khéo léo chọn con đường trung lập, chỉ đàm luận và viết về chính trị chứ
không làm chính trị. Như ông từng so sánh, công việc ấy giống như vai trò
của một “bác sỹ khám, chỉ bắt bệnh mà không nghĩ đến việc chữa bệnh” [59,
tr.414]. Sự lựa chọn này giúp cho Fukuzawa Yukichi không bị ảnh hưởng, chi
phối bởi những quan điểm chính trị.
Năm 1868, Fukuzawa Yukichi đã thành lập trường Keio Gijiuku
(Khánh Ứng Nghĩa thục) - tiền thân của trường Đại học Keio ngày nay tại
Tokyo. Năm 1873, cùng với một số trí thức Tây học, lập ra hội Meirokusha

(Minh lục xã), tổ chức viết sách, dịch sách, tổ chức các buổi diễn thuyết và
tranh luận về nhiều vấn đề nổi cộm của đất nước như: chính trị, giáo dục,
pháp luật, kinh tế v.v. Năm 1900, ông được nhận giải thưởng từ Hoàng gia
Nhật Bản vì công lao đóng góp cho sự nghiệp giáo dục.

22
Ngày 03 tháng 02 năm 1901 Fukuzawa Yukichi qua đời do chứng xuất
huyết não, tại nhà riêng ở Mita, trong khu vực của trường Đại học Keio.
Như tờ báo Japan Daily Advertizer ra ngày 04/02/1901 viết “Chúng ta
không thể tìm thấy người kế thừa nhà hiền triết ở Mita đã qua đời…hiện thân
của nền văn minh Nhật hiện đại, nguồn của những tư tưởng khai sáng và tiến
bộ, một thầy dạy vĩ đại của thế hệ trẻ Nhật Bản và là trụ cột của nền dân
chủ”[44, tr.282].
Các tác phẩm tiêu biểu của Fukuzawa Yukichi là:
“Sự tình phương Tây”, 10 tập 1866 - 1870
“Khái lược về văn minh” 1875
“Khuyến học” 1872 - 1876
“Bàn về dân quyền, Bàn về quốc hội, Đổi mới lòng dân” 1879
“Bàn về kinh tế tư nhân” 1880
“Bàn về thời sự thế giới, Bàn về quân sự” 1882
“Bàn về nghĩa vụ quân sự, Bàn về ngoại giao” 1884
“Bàn về phụ nữ Nhật Bản, Bàn về phẩm hạnh” 1885
“Bàn về cách nhân sĩ xử thế, Bàn về giao tiếp nam nữ” 1886
“Bàn về nam giới Nhật Bản, Bàn về Hoàng gia Nhật Bản” 1888
“Bàn về thuế đất, Bàn về tiền đồ và trị an quốc hội” 1892
“Bàn về thực nghiệm” 19893
“Fukuzawa Yukichi tuyển tập” 1897-1899
“Bàn về đại học nữ, đại học nữ mới” 1899
“Fukuzawa Yukichi Tự truyện” 1899
Có thể thấy rằng, các tác phẩm của ông đã đề cập đến hầu hết các vấn

đề từ chính trị, giáo dục, pháp luật, ngoại giao, quân sự v.v đến các chủ đề
nhỏ hơn về nam giới, nữ giới, về giao tiếp ứng xử. Điều này cho thấy sự vĩ
đại về tư tưởng và nhân cách của Fukuzawa Yukichi.

23
Ảnh hưởng của Fukuzawa Yukichi không chỉ giới hạn ở Nhật Bản mà
còn đến các trào lưu tư tưởng của các nước phương Đông cuối thế kỷ XIX
đầu thế kỷ XX. Ở nước ta, sự áp bức bóc lột nặng nề của thực dân đã đặt ra
cho giới trí thức, các nhà nho yêu nước tiến bộ tìm ra con đường cứu nước
mới. Trong số đó phải kể đến Phan Bội Châu, Nguyễn Thượng Hiền, Phan
Châu Trinh v.v. Trong quá trình ấy, những tư tưởng vĩ đại của Nhật Bản thời
Minh Trị duy tân, đặc biệt là của Fukuzawa Yukichi đã tác động mạnh mẽ
đến họ không chỉ ở tư tưởng, đường lối hoạt động duy tân mà còn được thể
hiện trong nhiều tác phẩm của họ.
1.2. Những điều kiện hình thành tƣ tƣởng duy tân về giáo dục của
Fukuzawa Yukichi
Có hai thời kỳ vàng son trong lịch sử Nhật Bản là: Trước hết, từ cuối
thế kỷ thứ VI đến giữa thế kỷ thứ VII, khi Nhật Bản đã nhận thức rõ được sức
ép từ Trung Quốc, sau đó là những năm cuối của Mạc Phủ Tokugawa, thời
điểm Nhật Bản bắt đầu chú ý đến thành tựu văn minh phương Tây. Trong cả
hai thời kỳ này Nhật Bản đã lần lượt thực hiện thành công các cải cách Taika
(645) và Duy tân Minh Trị (1868).
Công cuộc duy tân nửa sau thế kỷ XIX là một trong những sự kiện
quan trọng nhất trong lịch sử Nhật Bản, nó đã mở đường cho việc biến nước
Nhật Bản phong kiến thành một nước tư bản chủ nghĩa, làm cho đất nước
thoát khỏi số phận nước thuộc địa. Minh Trị duy tân đã dẫn đến quá trình
công nghiệp hóa khiến nền kinh tế Nhật Bản phát triển kỳ diệu trong 30 năm
cuối của thế kỷ XIX và đưa đất nước này trở thành một nước “phú quốc
cường binh”.
Cũng như bất kì cuộc cải cách nào trên thế giới, thành công của nó phụ

thuộc rất nhiều vào điều kiện bên trong, những yếu tố tự thân luôn có ý nghĩa
quyết định. Điều đặc biệt ở Nhật Bản đó là, họ đã “tạo ra được một môi

24
trường bên trong thuận lợi để từ đó tận dụng được tới mức tối đa những
thuận lợi trong môi trường chính trị và kinh tế quốc tế, đồng thời đối phó
được một cách hữu hiệu với những thách thức từ bên trong cũng như bên
ngoài” [34, tr.41]. Có thể khẳng định rằng, những chuyển biến về kinh tế,
chính trị, xã hội văn hóa, tư tưởng giai đoạn này là động lực chủ yếu nảy sinh
làm tư tưởng duy tân của Fukuzawa Yukichi nói chung và đặc biệt là tư tưởng
duy tân về giáo dục nói riêng.
1.2.1 Điều kiện kinh tế
Sau gần 2 thế kỷ theo đuổi chính sách đóng cửa đất nước, còn gọi là
chính sách “Tỏa quốc” (Sakoku), bước sang thế kỷ XIX, lịch sử Nhật Bản lại
đứng trước những thách thức mới. Cùng với sự khủng hoảng kinh tế - xã hội
trong nước ngày càng trở nên gay gắt, chính quyền Tokugawa cũng thường
xuyên phải đối mặt với những áp lực chính trị của các nước tư bản phương
Tây. Là những quốc gia có tiềm lực kinh tế, quân sự; nhận thấy vị trí chiến
lược và tiềm năng kinh tế của nhiều nước phương Đông, các nước này đều
muốn mở rộng ảnh hưởng, giành ưu thế ở đất nước được coi là cửa ngõ của
khu vực Bắc Thái Bình Dương. Do đó, từ đầu thế kỷ XVIII, các nước Hà Lan,
Anh, Pháp, Mỹ v.v đều cử đại diện của mình cùng nhiều đoàn tàu đến Nhật
Bản, đề nghị mở cửa để mở rộng quan hệ giao thương, nhưng Edo vẫn kiên
quyết giữ nguyên chính sách cũ của họ. Mượn danh nghĩa của Công ty Đông
Ấn Hà Lan, một số tàu Mỹ cũng đã thâm nhập vào hải phận Nhật Bản, đồng
thời yêu cầu Mạc Phủ từ bỏ chính sách tỏa quốc. Tham vọng đó của Mỹ thể
hiện rõ trong tuyên bố của Bộ trưởng Ngoại giao John Quicy Adams: “Sứ
mệnh của các quốc gia Cơ đốc giáo là mở cửa Nhật Bản và Nhật Bản phải
đáp ứng yêu cầu đó. Cơ sở của sứ mệnh đó là ở chỗ, không có một dân tộc
nào lại có thể từ chối trách nhiệm của mình vì lợi ích chung của nhân loại”

[22, tr.54]. Núp dưới chiêu bài “vì lợi ích chung của nhân loại”, cho đến giữa

25
thế kỷ XIX, Mỹ đã không ngừng gây áp lực với Nhật Bản. Năm 1853, Edo
đứng trước một biến cố đột ngột khi một lực lượng hải quân khổng lồ dưới sự
chỉ huy của Matthew C. Perry tiến vào vịnh Tokyo mang theo bức thư của
Tổng thống M. Fillmore yêu cầu Nhật Bản mở cửa. Tình thế chính trị đó buộc
chính quyền phong kiến phải suy tính kỹ lưỡng các khả năng xảy ra nhằm bảo
vệ chủ quyền đất nước. Trong khi Mạc Phủ Edo đang lúng túng đi tìm giải
pháp, họ lại bị kẹt vào thế “tiến thoái lưỡng nan” khi lực lượng của Perry trở
lại. Nhận thấy nguy cơ của một cuộc chiến tranh đang đến gần, hơn nữa tiềm
lực của đất nước quá yếu, tháng 3 năm 1854 chính quyền Tokugawa quyết
định nhượng bộ ký kết “Hiệp ước hòa bình và hữu nghị
4
” với Mỹ chấm dứt
hơn 2 thế kỷ thực thi chính sách tỏa quốc. Từ đây, chính quyền Nhật Bản luôn
phải đi từ nhượng bộ này đến nhượng bộ khác, liên tục ký kết các hiệp ước
thương mại với các quốc gia trên thế giới.
Như vậy, thay thế cho vị trí Hà Lan, đến giữa thế kỷ XIX, Mỹ đã trở
thành trọng tâm hàng đầu trong chiến lược phát triển quân sự và ngoại giao
của Nhật Bản. Việc đồng ý mở cửa, ký kết các hiệp ước thương mại với các
nước phương Tây của chính quyền Edo, rõ ràng đã gây ra nhiều hậu quả
nghiêm trọng với xã hội Nhật Bản. Nhưng bên cạnh những hệ quả tiêu cực ấy,
cũng phải thấy rằng, chủ trương mở cửa là giải pháp tình thế giúp cho Nhật
Bản tránh phải đương đầu một cuộc xâm lược vũ trang của các nước phương
Tây trong thế bị động. “Đó là quyết định có tính chất chiến lược của chính
quyền Edo nhằm bảo vệ an ninh quốc gia, sự thống nhất đất nước, khắc phục
tình trạng mất cân đối nghiêm trọng trong cán cân thương mại” [36, tr.61].
Hơn nữa, nó còn giúp cho Nhật Bản tái hòa nhập với những biến chuyển
chung của nền kinh tế thế giới. Chính sách mở cửa cũng giúp cho người Nhật



4
Hay còn gọi là Hiệp ước Kanagawa, hiệp ước này vẫn cấm giao thương nhưng mở cửa ba cảng là Nagasaki,
Shimoda, Hakodate cho các tàu săn cá voi của Mỹ cập cảng nhận mua đồ dự trữ, bảo đảm đối xử tốt với các
thủy thủ Mỹ bị đắm tàu và cho phép lãnh sự quán Mỹ mở cửa ở Shimoda, một bến cảng ở bán đảo Izu phía
Tây Nam Edo.