1




Các trở ngại đối với việc tham gia thị trường
của khu vực nông nghiệp ở Việt Nam





Nhóm Nghiên cứu Kinh tế học Phát triển (DERG)
Trường Đại học Tổng hợp Copenhagen (UoC)

Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM)
Bộ Kế hoạch và Đầu tư (MPI) - Việt Nam

Trung tâm Chính sách Nông nghiệp (CAP)
Viện Chiến lược và Chính sách Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (IPSARD)
Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (MARD) - Việt Nam





Bài viết được thực hiện trong khuôn khổ Chương trình Phát triển Nông nghiệp và
Nông thôn (ARD)
Đại sứ quán Đan Mạch tại Việt Nam

Các tác giả:
Chiara Cazzuffi*, Andy McKay*, Luu Duc Khai**,
Nguyen The Long*** and Thuy Do Minh***
* Trưưng Đưi hưc Tưng hưpf Sussex, Brighton, UK;
** CIEM, Hà Nưi, Viưt Nam;
*** CAP, Hà Nưi, Viưt Nam


2









Tóm tắt:



Viưt Nam đã đưt đưưc thành công ưn tưưng trong viưc thưưng mưi hóa nông nghiưp,
đưc biưt là đưi vưi lúa gưo và cư các cây trưng hàng hóa khác. Bài viưt này đưa ra bưng
chưng tư các cuưc Điưu tra Tiưp cưn Nguưn lưc cưa hư gia đình Viưt Nam tưi 12 tưnh
vào các năm 2006, 2008 và 2010, và xem xét mưc đư các hư gia đình tham gia vào
viưc bán sưn phưm nông nghiưp cưa hư, xem xét riêng lúa gưo và các cây trưng hàng
hóa khác. Mưt sư lưưng lưn các hư vưn chưa bán nông sưn cưa hư, hoưc nưu có thì chư
mưi bán theo mùa vư, nhưng ư mưc đư rưt khác nhau giưa các tưnh; ngoài ra, các hư
nghèo cũng là nhưng ngưưi bán nông sưn ít hưn. Quy mô đưt đai như là mưt nhân tư
quan trưng, nhưng các nhân tư khác cũng quan trưng đó là các hưn chư vư mưc đích
sư dưng đưt (nhưng quy đưnh khuyưn khích trưng các cây trưng hàng hóa), khuyưn
nông, sư thuưn lưi cưa thư trưưng đưa phưưng, và là thành viên cưa các nhóm nông
dân và phư nư.

Các tư khóa chính: Nông nghiưp; Tham gia thư trưưng; Chi phí giao dưch; Viưt Nam.
JEL: O13, Q12, Q13
























3
Lắi cắm ắn:

Tưp thư tác giư cưm ưn sư hư trư và các bình luưn tư nhưng hưc giư tham gia hưi thưo
tưi CIEM vào tháng 7 năm 2010 khi dư thưo đưu tiên cưa bài viưt này đưưc trình bày.
Chúng tôi cũng cưm ưn nhưng bình luưn và ý kiưn đóng góp tư các đưng nghiưp ư
CAP; và Simon McCoy và Finn Tarp cho nhưng bình luưn và góp ý cưa hư trong suưt
quá trình nghiên cưu.













4

1. Giới thiớu

Thưưng mưi hóa nông nghiưp là con đưưng tưt yưu đư hưưng tưi mưt sư tăng trưưng
và phát triưn cho hưu hưt các nưưc đang phát triưn mà nưn kinh tư phư thuưc vào khu
vưc nông nghiưp (Pingali và Rosegrant 1995; von Braun 1995; Timmer 1997). Đưi
vưi phưn lưn các nưưc đã đưt đưưc sư thành công trong phát triưn nông nghiưp,
thưưng mưi hóa đóng vai trò quan trưng trong quá trình này.

Kư tư khi thưc hiưn Đưi mưi vào cuưi nhưng năm 1980, Viưt Nam đã có sư tăng trưưng
kinh tư đáng kư và tư lư đói nghèo giưm mưt cách ưn tưưng. Trong khu vưc nông
nghiưp, Đưi mưi bao gưm:
• giao khoán đưt đai và cưi thiưn các quyưn vư đưt,
• xóa bư viưc kiưm soát giá cư đưi vưi nhiưu hàng hóa (bao gưm lúa gưo và phân
bón),
• quy đưnh quyưn tư quyưt đưnh lưn hưn cho khu vưc tư nhân, và
• tư do hóa các thư trưưng nông nghiưp, bao gưm viưc xóa bư hoưc giưm các
hưn chư đưi vưi xuưt khưu và thưưng mưi trong nưưc.

Kưt quư cưa nhưng đưi mưi này là thưưng mưi hóa nông nghiưp đã đưt đưưc nhưng
bưưc phát triưn vưưt bưc góp phưn cưi thiưn đáng kư thu nhưp cưa hư nông dân. Sưn
xuưt gưo đã tăng mưnh và đưa Viưt Nam tư mưt nưưc nhưp khưu ròng vư gưo trư
thành mưt trong nhưng nưưc xuưt khưu gưo hàng đưu thư giưi. Sưn xuưt nông nghiưp
ư cưp đư quưc gia cũng trư nên đa dưng hóa hưn – mưt kưt quư điưn hình cưa quá
trình thưưng mưi hóa trong nông nghiưp – vưi viưc sưn xuưt các loưi cây trưng hàng
hóa và cây công nghiưp (đưc biưt là cà phê) và thưy sưn tăng lên. Hiưn nay Viưt Nam
nưm trong sư các nưưc xuưt khưu hàng đưu trên thư giưi nhiưu loưi nông sưn như cà
phê, điưu, cao su, chè, thưy sưn, v.v Đây là thành tưu đáng ngưc nhiên đưi vưi mưt
nưưc trưưc đây thưm chí không có khư năng đư sưn xuưt lưưng thưc đư đư đưm bưo
an ninh lưưng thưc quưc gia. Thêm vào đó, ưưc tính hai phưn ba nông dân trưưc đây
chư yưu sưn xuưt nông nghiưp tư cung tư cưp đã tham gia vào thư trưưng trong quá

trình tư do hóa (Ngân hàng thư giưi, 2008). Giưa năm 1993 và 1998, thu nhưp thưc tư
cưa các hư gia đình nông thôn đã tăng gưn 60%, mưt sư tăng trưưng hiưm có đưi vưi
các cưng đưng nông thôn (Aksoy and Isik-Dikmelik 2007). Hưn nưa, hưn mưt nưa cưa
mưc tăng trưưng này đưưc đóng góp bưi sư tăng lên cưa thu nhưp tư khu vưc nông
nghiưp (Isik-Dikmelik 2006).


Mưc dù có quá trình phát triưn ưn tưưng này, tiưm năng cưa thưưng mưi hóa nông
nghiưp ư Viưt Nam còn rưt lưn – và mưc đư thưưng mưi hóa nông nghiưp ư cưp đư hư
gia đình là rưt khác nhau giưa các vùng và giưa các cây trưng. Điưu này có thư là do
nhiưu nông dân chưa nhưn thưc đưưc các lưi ích mà thưưng mưi hóa có thư đem lưi
cho hư; nhưng ngưưi khác có thư gưp khó khăn trong viưc tiưp cưn vưi các thư trưưng
tiêu thư sưn phưm. Do đó, đư tưo điưu kiưn thuưn lưi cho quá trình chuyưn đưi nông
nghiưp ư Viưt Nam tư sưn xuưt tư cung tư cưp sang hư thưng nông nghiưp thưưng mưi
hóa hoàn toàn, vưi mưc tiêu mang lưi ích đưn cho các hư gia đình nông thôn, bài viưt
trư lưi mưt sư câu hưi quan trưng sau:

1. Các xu hưưng gưn đây cưa thưưng mưi hóa nông nghiưp ư cưp đư hư gia đình là gì?
2. Các tác đưng cưa thưưng mưi hóa nông nghiưp đưn biưn đưng phúc lưi cưa các hư
sưn xuưt nông nghiưp là gì?
5
3. Các điưm đưc trưng tác đưng đưn thưưng mưi hóa nông nghiưp là gì và các trư ngưi
đưi vưi viưc mư rưng thưưng mưi hóa nông nghiưp là gì?
4. Nhưng lĩnh vưc đưu tư nào nên đưưc ưu tiên đư hư trư thưưng mưi hóa nông
nghiưp, tính đưn cư các yưu tư khác nhau giưa các vùng và các nhóm?


ư trên chúng tôi thưo luưn vư thưưng mưi hóa nói chung, trong phưn phân tích này
chúng tôi sư tưp trung cư thư vào hai lĩnh vưc chính cưa thưưng mưi hóa trong nông
nghiưp, đó là: lúa gưo, cây lưưng thưc chư yưu và các cây trưng hàng hóa khác, các

cây trưng đưưc sưn xuưt đư bán.


Phân tích cưa chúng tôi chư ra rưng trong thưi kỳ nghiên cưu, 2006 đưn 2010, tư lư hư
tham gia vào thưưng mưi hóa nông nghiưp đã giưm như, nhưng mưc đư tham gia, đưi
vưi các hư tham gia thưưng mưi hóa, đã tăng. Phúc lưi cưa hư gia đình cho thưy mưi
quan hư dưưng vưi thưưng mưi hóa nông nghiưp, mưc dù ư giai đoưn này chúng ta
không thư chư ra hưưng tác đưng nhân quư cưa mưi quan hư này. Nghiên cưu đã xác
đưnh mưt sư nhân tư làm hưn chư sư tham gia thư trưưng cưa các hư sưn xuưt nông
nghiưp ư Viưt Nam, hay chính xác hưn là cưa các hư sưn xuưt nông nghiưp ư Tây
Nguyên, Đông Bưc và Tây Bưc, và có thư đưưc phân loưi thành ba nhóm sau:
• Các tài sưn cưa hư, đưc biưt là đưt đai
• Tiưp cưn các dưch vư khuyưn nông và là thành viên cưa các hiưp hưi
• Các chi phí giao dưch, đưc biưt là sư hiưn diưn cưa các điưu kiưn thư trưưng và
sư sưn có và khư năng tiưp cưn vưi các kênh tiêu thư sưn phưm, bao gưm cư
các thưưng lái.

Tưm quan trưng tưưng đưi cưa mưi nhân tư đưi vưi khư năng tham gia vào các thư
trưưng nông nghiưp cưa hư là khác nhau giưa các tưnh, và phân tích cũng cưn tính
đưn các đưc điưm riêng biưt cưa tưng tưnh.


Bài viưt đưưc kưt cưu như sau: Phưn tiưp theo đưa ra các tóm tưt ngưn gưn vư các
nghiên cưu liên quan đưn thưưng mưi hóa, cư quưc tư và cư thư ư Viưt Nam. Sư liưu và
phưưng pháp nghiên cưu đưưc thưo luưn trong phưn 3, trong khi phưn 4 thưo luưn
các mô hình và xu hưưng cưa thưưng mưi hóa qua các thưi kỳ điưu tra. Mưt phân tích
mô tư vư các đưc điưm cưa hư gia đình tham gia vào thưưng mưi hóa nông nghiưp
đưưc trình bày trong phưn 5, tiưp theo phân tích kinh tư lưưng đa biưn đưưc thư hiưn
trong phưn 6. Các kênh tiêu thư cưa các hư tham gia vào thưưng mưi hóa đưưc thưo
luưn trong phưn 7, và phưn kưt luưn đưưc đưa ra trong phưn 8.


2. Tớng quan các nghiên cớu

Điưm bưt đưu cưa hưu hưt các nghiên cưu lý thuyưt và thưc nghiưm vư sư tham gia
thư trưưng đó là nhưng sư khác nhau trong chi phí giao dưch, cũng như trong viưc tiưp
cưn các tài sưn và dưch vư đư có thư tham gia vào thư trưưng là các nhân tư quan
trưng dưn đưn tính không đưng nhưt trong viưc tham gia thư trưưng giưa các hư (Key,
Sadoulet et al. 2000; Barrett 2008). Chi phí giao dưch bao gưm cư các chi phí có thư
quan sát và các chi phí không thư quan sát trong quá trình thưc hiưn mưt giao dưch,
6
và các chi phí này thư hiưn các rào cưn đưi vưi viưc tham gia thư trưưng. Các chi phí
giao dưch bao gưm các chi phí vư thưi gian và chi phí vư tiưn đư có đưưc thông tin, tìm
kiưm đưi tác thưưng mưi và đàm phán vư các điưu khoưn giao dưch, và các chi phí
thưc hiưn hưp đưng, cũng như các chi phí phát sinh do khoưng cách đưn các thư
trưưng chính thưc/các chư vưi các điưu kiưn cư sư hư tưng yưu kém có thư dưn đưn
các chi phí đi lưi, vưn chuyưn cao. Các chi phí giao dưch dưn đưn mưt sư hư tư lưa
chưn không tham gia vào thư trưưng và có thư làm giưm khư năng phưn ưng cưa hư
vưi các cú sưc vư giá. Viưc tính toán các chi phí giao dưch là không trưc tiưp: các chi
phí giao dưch không thư quan sát đưưc nưu chúng đư cao đư ngăn cưn sư tham gia
thư trưưng, và thưưng chư có thư quan sát đưưc mưt phưn ngay cư khi các giao dưch
đưưc thưc hiưn. Bưi vưy, các nghiên cưu thưưng sư dưng các biưn gưn đúng (proxies),
các biưn ngoưi sinh có thư quan sát đưưc, đây là các biưn đưưc mong đưi có tác đưng
đưn các mưc chi phí giao dưch, như các biưn vư khoưng cách đưn các thư trưưng/chư,
sư có sưn cưa các phưưng tiưn giao thông và tiưp cưn vưi các thông tin. Mưt nhân tư
quan trưng thư hai là rưi ro và mưc đư cưa rưi ro; các hư gia đình quan tâm đưn an
toàn lưưng thưc cưa bưn thân hư và đang đưi mưt vưi mưc rưi ro cao có thư lưa chưn
không bán sưn phưm cưa hư đư đưm bưo cho nhu cưu tiêu dùng cưa hư.

Các nhân tư quyưt đưnh đưn sư tham gia cưa các hư vào các thư trưưng nông nghiưp
đưưc khai thác đưc biưt ư Châu Phi. Nhìn chung, mưt tư lư như, thưưng dưưi ¼, nông

dân ư cưn sa mưc Sahara – Châu Phi hay các hư nông thôn (phư thuưc vào đưnh nghĩa
cưa mưu) tham gia vào thư trưưng cưa các sưn phưm lưưng thưc chính. Sư lưưng ròng
nhưng ngưưi bán lưưng thưc thưm chí là ít hưn, nhưng tư cung tư cưp không phưi là
các mô hình phư biưn: phưn lưn các hư gia đình ư nông thôn thưc sư là nhưng ngưưi
mua ròng các sưn phưm lưưng thưc mà hư sưn xuưt, đang phư thuưc vào tiưn thu
đưưc tư viưc bán các cây trưng hàng hóa khác hoưc các hoưt đưng phi nông nghiưp.
Các nghiên cưu chư ra các mưi quan hư dưưng có ý nghĩa thưng kê giưa viưc tham gia
thư trưưng và (a) các tài sưn cưa hư (đưc biưt là đưt đai, và cư vưt nuôi, lao đưng và
các trang thiưt bư, các công cư sưn xuưt) và thu nhưp (Nyoro, Kiiru et al. 1999; Cadot,
Dutoit et al. 2006; Stephens and Barrett 2006; Boughton, Mather et al. 2007;
Levinsohn and McMillan 2007); (b) tiưp cưn vưi tín dưng và bưo hiưm (Cadot, Dutoit
et al. 2006; Stephens and Barrett 2006); (c) sư dưng đưu vào và tiưp cưn vưi các dưch
vư khuyưn nông (Alene, Manyong et al. 2008); (d) các mưc chi phí giao dưch thưp,
bao gưm các chi phí đi lưi, vưn chuyưn và các chi phí thông tin (Heltberg and Tarp
2002; Alene, Manyong et al. 2008; Ouma, Jagwe et al. 2010). Nhìn chung, các hư gia
đình ư các vùng có điưu kiưn thuưn lưi và giàu có hưn thưưng bán sưn phưm cưa hư ra
thư trưưng. Tuy nhiên, Stephens và Barrett (2006) thưy rưng lưưng sưn phưm nhưt
đưnh đưưc bán bưi các hư nghèo hưn đưn giưn phưn ánh sư không hoàn hưo cưa thư
trưưng tín dưng, khi các hư gia đình không thư tiưp cưn đưưc vưi thư trưưng vay vưn
thì hư sư dưng thư trưưng hàng hóa như là mưt hình thưc cưa tín dưng theo mùa vư
mưt cách không chính thưc đư sau đó mua lưi hàng hóa đó (mưt hình thưc cưa cưm
đư). Mưt lưp luưn tưưng tư cũng đưưc lý giưi cho viưc sư dưng dư trư.



Vư viưc tham gia thư trưưng Viưt Nam, Rios và cưng sư (2008) thưy rưng các hư có
năng suưt cao hưn có xu hưưng tham gia vào các thư trưưng nông nghiưp mà không
bư ưnh hưưng bưi các yưu tư tiưp cưn thư trưưng. Điưu đó cho thưy rưng các chưưng
trình đã đưt mưc tiêu vào viưc nâng cao cư cưu nông nghiưp và vưn có tiưm năng đư
tăng cư năng suưt và sư tham gia thư trưưng, trong khi các đưu tư vào cư sư hư tưng

7
tiưp cưn thư trưưng dưưng như ít đưưc coi trưng hưn (Rios, Masters et al. 2009). Điưu
này phưn ánh thưc tư là vào đưu nhưng năm 1990 Viưt Nam thưc sư đã có cư sư hư
tưng nông thôn cư bưn tưt hưn rưt nhiưu ư hưu hưt các vùng so vưi các nưưc có các
mưc thu nhưp tưưng tư (Aksoy and Isik-Dikmelik 2007).


3. Sớ liớu và phớớng pháp nghiên cớu

Thưưng mưi hóa có thư đưưc quan niưm và đưưc đo lưưng theo nhiưu cách, và đã có
nhiưu khái niưm khác nhau đưưc sư dưng trong các nghiên cưu. Thưưng mưi hóa
thưưng đưưc hiưu theo nghĩa tham gia vào thư trưưng; sư tham gia này có thư ư thư
trưưng tiêu thư sưn phưm hoưc ư thư trưưng mua đưu vào. Bài viưt này tưp trung vào
viưc tham gia thư trưưng tiêu thư sưn phưm, đưc biưt là đưi vưi các cây trưng. ư đây
chúng tôi trình bày và phân tích ba cách đo lưưng mưc đư thưưng mưi hóa: tư lư nông
sưn đưưc bán, tư lư lúa gưo (cây lưưng thưc chính) đưưc bán, và liưu hư có trưng bưt
kỳ loưi cây trưng hàng hóa nào không, các cách đo lưưng này đưưc thưo luưn chi tiưt
hưn ư dưưi đây.

Mưt cách đo lưưng trưc tiưp vư thưưng mưi hóa nông nghiưp là tư lư sưn phưm nông
nghiưp đưưc bán, và ư đây chúng tôi sư dưng nó như là mưt cách đo đưu tiên vư
thưưng mưi hóa. Nhưng thưưng mưi hóa có thư có nhiưu hình thưc cư thư hưn. Mưt
trong sư đó là quyưt đưnh cưa hư đư trưng các loưi cây trưng hàng hóa; theo đưnh
nghĩa thì các sưn phưm này có xu hưưng đưưc bán. Mưt quan niưm thư 2 vư thưưng
mưi hóa là quyưt đưnh cưa hư gia đình đư bán mưt sư sưn phưm lưưng thưc cưa hư,
hưn là giư nó cho nhu cưu tiêu dùng cưa bưn thân hư. Quan niưm thư 2 chúng tôi xem
xét đưi vưi trưưng hưp cưa cây lúa, cây lưưng thưc chính cưa Viưt Nam. Bưi vưy các
đưnh nghĩa chính vư thưưng mưi hóa chúng tôi tưp trung trong bài viưt này là các
quyưt đưnh cưa hư gia đình đư trưng các loưi cây trưng hàng hóa và đư bán mưt sư
sưn lưưng lúa cưa hư.


Sư liưu cưa bài viưt đưưc dưa chư yưu vào bư sư liưu đưưc thu thưp cưa các cuưc điưu
tra vư Tiưp cưn nguưn lưc cưa hư gia đình ư Viưt Nam (VARHS) tưi 12 tưnh giưa tháng
7 và tháng 9 năm 2006, tháng 7 và tháng 9 năm 2008, và tháng 7 và tháng 8 năm
2010.
1
VARHS là cuưc điưu tra đa mưc tiêu thu thưp mưt lưưng lưn các thông tin ư cưp
đư hư, bao gưm các thông tin vư nhân khưu hưc, sư dưng đưt đai và các quyưn tài sưn,
các tài sưn cưa hư, sư dưng thưi gian và các nguưn thu nhưp, tiưp cưn tín dưng và bưo
hiưm, vưn xã hưi, cũng như tiưp cưn cưa hư đưi vưi các thư trưưng đưu vào và thư
trưưng tiêu thư sưn phưm. Cuưc điưu tra cũng bao gưm các câu hưi ư cưp xã, thu thưp
thông tin tóm tưt vư xã vư các vưn đư nông nghiưp, viưc làm, cư sư hư tưng, quưn lý
thưy lưi, khư năng sưn có cưa tín dưng và các cú sưc. Chiưn lưưc chưn mưu cưa VARHS
là phưng vưn lưp lưi các hư gia đình nông thôn đã đưưc phưng vưn vư thu nhưp và chi
tiêu cưa cuưc Điưu tra Mưc sưng hư gia đình Viưt Nam (VHLSS) năm 2002 và 2004 tưi

1 Các tỉnh được chọn mẫu theo vùng là: Đồng bằng sông hồng: Hà Tây. Đông Bắc: Lào Cai, Phú
Thọ. Tây Bắc: Lai Châu, Điện Biên. Duyên hải Bắc Trung Bộ: Nghệ An. Duyên hải Nam Trung
Bộ: Quảng Nam, Khánh Hòa. Tây Nguyên: Đắk Lắk, Đắk Nông, Lâm Đồng. Đồng bằng sông Cửu
long: Long An.
8
12 tưnh.
2
Các tưnh đưưc lưa chưn đư sư dưng điưu tra như là mưt công cư đánh giá
cho các chưưng trình đưưc hư trư bưi Danida cho Viưt Nam. Do đó, mưu có tính đưi
diưn vư mưt thưng kê ư cưp đư tưnh, nhưng không phưi cưp đư quưc gia. Mưu đã bao
trùm các tưnh phía Bưc và Tây Bưc và các tưnh Tây Nguyên, cũng như các tưnh khác.

Mưt hưn chư cưa VARHS so vưi VHLSS là thiưu sư liưu chi tiưt vư các chi tiêu tiêu dùng,
và đưc biưt là thiưu sư liưu vư chi tiêu cho viưc mua gưo. Điưu này không cho phép

chúng tôi nghiên cưu liưu nhưng ngưưi tham gia thư trưưng là ngưưi mua ròng hay
ngưưi bán ròng, bưi vưy mưc dù khía cưnh phúc lưi là quan trưng song trong phân tích
này chúng tôi không thư đư cưp đưn. Mưt khác, sư liưu cưa VHLSS vư trưng trưt và
tham gia thư trưưng bư hưn chư hưn rưt nhiưu so vưi sư liưu cưa VARHS và không cho
phép chúng tôi thưc hiưn mưt phân tích như đưi vưi các phân tích đưưc thưc hiưn tư
bư sư liưu cưa VARHS trong bài viưt này.

Cuưc điưu tra VARHS năm 2006 đã điưu tra 2324 hư ư 466 xã, điưu tra năm 2008 đã
phưng vưn 3269 hư ư 477 xã, trong khi cuưc điưu tra năm 2010 đã thưc hiưn đưi vưi
3208 hư ư 467 xã. Các mưu chéo (cross-section samples) chúng tôi sư dưng trong bài
viưt này chư bao gưm các hư có hoưt đưng trưng trưt, khoưng 90% cưa các hư đưưc
điưu tra ư mưi năm. Chúng tôi cũng sư dưng bư sư liưu dưng bưng-sư liưu lưp (panel
data) cưa 1733 hư có hoưt đưng trưng trưt, nhưng hư đã đưưc phưng vưn ban đưu vào
năm 2006 và sau đó đưưc xác đưnh và điưu tra lưi trong cuưc điưu tra năm 2008 và
2010. Đư hưn chư các vưn đư gây ra do nhưng sư khác nhau vư mưu giưa năm 2006 và
hai cuưc điưu tra sau, chúng tôi thưc hiưn phân tích mô tư trong bài viưt này sư dưng
sư liưu dưng bưng, trong khi chúng tôi sư dưng các mưu chéo cho mưi năm đư thưc
hiưn các phân tích kinh tư lưưng vư tư lư nông sưn đưưc bán, xác suưt cưa viưc bán lúa
gưo và xác suưt cưa viưc trưng các cây trưng hàng hóa. Trong phân tích mô tư và phân
tích kinh tư lưưng cưa chúng tôi vư viưc bán lúa gưo, chúng tôi sư dưng mưt mưu chư
bao gưm các hư đang trưng lúa, đư giưm tính không đưng nhưt cưa các hư mà không
thư quan sát đưưc khi tính không đưng nhưt này đưưc phưn ánh trong các lưa chưn
cây trưng. Đưnh nghĩa cưa chúng tôi vư các cây trưng hàng hóa bao gưm cà phê, chè,
ca cao, hưt điưu, mía đưưng, hưt tiêu và cao su.

Chúng tôi bưt đưu bưng viưc phân tích mô tư thưc trưng cưa thưưng mưi hóa, bưng
viưc xem xét mưc đư thưưng mưi hóa khác nhau giưa các vùng, giưa các loưi hư, v.v.
và các mưc đư này thay đưi qua ba cuưc điưu tra như thư nào. Chúng tôi đưi chiưu các
đưc điưm cưa các hư liên quan đưn thưưng mưi hóa vưi các hư không tham gia vào
quá trình thưưng mưi hóa. Bưng viưc đưi chiưu này chúng tôi xem mưi quan hư giưa

thưưng mưi hóa và sư giàu có cưa hư. Sau đưy chúng tôi thưc hiưn phân tích kinh tư
lưưng vư các yưu tư tác đưng đưn quyưt đưnh bán lúa gưo và quyưt đưnh trưng các
cây trưng hàng hóa khác, khi các yưu tư này đưưc mô hình hóa như là mưt hàm cưa
các đưc điưm cưa hư, cưa vùng, v.v Sau đưy, chúng tôi sư xem xét các trư ngưi chính
ngăn cưn hư tư viưc thưưng mưi hóa hưn nưa là nhưng gì.

2 Xem CIEM và cộng sự 2009 cho thông tin chi tiết hơn về chiến lược chọn mẫu. CIEM, DOE, et al.
(2009). Vietnam Access to Resources Household Survey: Characteristics of the Vietnamese Rural
Economy (2008 Survey). Hanoi, Statistical Publishing House.
9
4. Các xu hớớng trong mô hình thớớng mới hóa
4.1. Tớng quan

Bưng 1 đưưc dưa trên đưnh nghĩa vư thưưng mưi hóa nói chung, đó là tưng giá trư cưa
sưn lưưng đưưc bán so vưi giá trư cưa sưn lưưng sưn xuưt, đưi vưi tưt cư các loưi cây
trưng. Bưng này đưưc tính toán cho tưt cư các hư gia đình có hoưt đưng trưng trưt
trong bư sư liưu dưng bưng qua thưi kỳ này. Cưt 2 và 3 cho thưy tư kư hư gia đình có
hoưt đưng trưng trưt so vưi tưng sư hư gia đình cưa mưu. Tư lư chung này duy trì ưn
đưnh qua các thưi kỳ điưu tra giưa các năm 2006 và 2010, vưi mưt sư sư khác nhau
giưa các tưnh (ví dư, tư lư hư có hoưt đưng trưng trưt tăng đáng kư ư Khánh Hòa và
Đưk Nông, trong khi tư lư này giưm ư Hà Tây (cũ) và Lai Châu). Cưt 4 đưn 6 thư hiưn tư
lư hư bán nông sưn cưa hư, trong khi cưt 7 đưn 9 cho thưy chư sư thưưng mưi hóa đưi
vưi cây trưng (giá trư cưa sưn lưưng đưưc bán so vưi giá trư cưa tưng sưn lưưng sưn
xuưt) đưi vưi tưt cư các hư có hoưt đưng sưn xuưt nông nghiưp. Tưp trung đưu tiên
vào các thay đưi theo thưi gian, giưa 12 tưnh giưa 2006 và 2010, tư lư cưa các hư có
hoưt đưng trưng trưt mà bán (mưt sư) sưn phưm đưu ra cưa hư trên thưc tư đã giưm,
khi tư lư chung cưa sưn lưưng đưưc bán so vưi tưng sưn lưưng sưn xuưt giưm. Điưu này
cũng xưy ra đưi vưi các nhóm hư theo thu nhưp và nó cũng đưưc tìm thưy ư nhiưu
tưnh; chư Quưng Nam có tư lư hư bán sưn phưm cưa hư tăng, và chư ư Quưng Nam và
Đưk Nông giá trư sưn lưưng đưưc bán so vưi giá trư tưng sưn lưưng sưn xuưt tăng. Nói

chung, điưu này phưn ánh tưm quan trưng đang tăng lên cưa các sinh kư phi nông
nghiưp đưi vưi nhiưu hư gia đình trong thưi kỳ này.

Bưng 1: Các xu hưưng trong mô hình chung vư thưưng mưi hóa nông nghiưp, 2006
đưn 2010


% cắa hắ sắn xuắt
nông nghiắp

% cắa hắ bán sắn phắm đắu ra
Chắ sắ thắắng mắi đắi vắi cây
trắng
2006 2010

2006 2008 2010 2006 2008 2010
Tỉnh


Hà Tây 88,33% 82,92%

68,3% 73,7% 61,2% 25,45% 32,95% 25,98%
Lào Cai 94,25% 98,85%

89,0% 79,3% 65,9% 44,05% 27,27% 23,99%
Phú Thư 87,21% 91,80%

78,3% 70,3% 54,2% 23,16% 25,10% 19,57%
Lai Châu 99,11% 89,29%


77,6% 48,0% 44,9% 23,59% 12,52% 15,12%
Điưn Biên 97,14% 98,10%

98,0% 50,5% 58,4% 39,58% 19,63% 19,08%
Nghư An 83,85% 84,38%

81,9% 80,6% 53,5% 34,42% 30,93% 28,00%
Quưng Nam 88,28% 86,55%

78,8% 87,5% 86,3% 37,91% 41,30% 49,83%
Khánh Hòa 55,26% 65,79%

81,0% 90,5% 61,9% 51,80% 59,09% 43,46%
Đưk Lưk 91,85% 91,11%

94,0% 97,4% 93,2% 74,28% 79,47% 73,23%
Đưk Nông 81,25% 90,63%

98,6% 98,6% 94,6% 83,31% 86,62% 91,50%
Lâm Đưng 92,54% 92,54%

98,3% 100,0% 82,8% 85,79% 95,83% 74,43%
Long An 73,08% 77,62%

89,4% 92,2% 81,7% 74,60% 74,53% 70,60%













Các nhóm thu nhỉp
Thưp nhưt 97,87% 93,62%

80,1% 73,4% 68,2% 31,82% 33,97% 33,77%
Thư 2 93,50% 92,58%

85,1% 80,3% 68,6% 40,71% 37,36% 38,80%
Thư 3 92,43% 88,18%

83,7% 81,2% 69,9% 44,76% 44,94% 44,17%
Thư 4 86,57% 84,41%

80,5% 82,6% 68,9% 46,88% 48,58% 39,96%
Cao nhưt 77,49% 74,17%

79,6% 76,6% 67,2% 51,22% 52,82% 44,42%













Tắng 86,45% 86,59%

81,9% 78,8% 68,6% 42,40% 42,78% 39,88%
10


Nưu chư tưp trung vào các hư bán sưn phưm cưa hư, tư lư sưn lưưng hư bán thưc tư
tăng trong giai đoưn này, như đưưc trình bày trong Bưng 2. Nhìn chung, tư lư đưưc
bán đã tăng tư 52% năm 2006 lên 57% năm 2010; tư lư tăng này đưưc quan sát thưy ư
hưu hưt các nhóm thu nhưp và rõ ràng nhưt trong các nhóm thu nhưp thưp hưn. Các
mưc tăng lên trong tư lư đưưc bán đưưc quan sát ư các tưnh ven biưn và mưt sư tưnh
Tây Nguyên, trong khi ư các tưnh phía Bưc và Tây Bưc tư lư này thưc tư đã giưm hoưc
duy trì không đưi.

So sánh giưa các tưnh, các tư lư cưa thưưng mưi hóa (có nghĩa là tư lư sưn lưưng đưưc
bán, nưu có bán) là cao nhưt ư các tưnh Tây Nguyên và Long An. ư Tây Nguyên điưu
này cho thưy tưm quan trưng cưa các cây trưng hàng hóa, đưc biưt là cây cà phê, và
các hư trưng cà phê sư gưn như luôn luôn bán sưn phưm cà phê cưa hư. ư Long An
thưc trưng thưưng mưi hóa đã có lúc phát triưn rưt mưnh, và duy trì ư mưc đư cao
trong suưt giai đoưn này. Tư lư cưa thưưng mưi hóa cũng cao hưn đưi vưi các hư trong
các nhóm hư có thu nhưp cao hưn năm 2006 so vưi các hư thuưc các nhóm hư có thu
nhưp thưp; các hư giàu hưn có thư bán sưn phưm đưu ra cưa hư vưi tư lư cao hưn.


Bưng 2: Các xu hưưng trong mô hình chung vư thưưng mưi hóa nông nghiưp, 2006

đưn 2010



T
ư

l
ư

s
ư
n l
ư
ư
ng đư
ư
c bán, n
ư
u có bán












2006

2008

2010

Tỉnh





Hà Tây
37,3%

44,7%

41,6%

Lào Cai


49
,
5%

34
,
4%


36
,
4%

Phú Thư
29,6%

35,7%

35,3%

Lai Châu


30
,
4%

26
,
1%

33
,
7%

Điưn Biên
40,4%


38,9%

32,7%

Nghư An


42
,
0%

38
,
4%

52
,
4%

Quưng Nam
48,1%

47,2%

57,8%

Khánh Hòa


64

,
0%

65
,
3%

70
,
2%

Đưk Lưk
79,0%

81,6%

78,6%

Đưk Nông


84
,
5%

87
,
8%

88

,
6%

Lâm Đưng
87,3%

95,8%

89,9%

Long An


83
,
4%

80
,
8%

81
,
7%



Các nhóm thu nhỉp







Thưp nhưt
41,0%

47,8%

47,9%

Thư 2


47
,
4%

45
,
5%

54
,
4%

Thư 3
52,8%

55,3%


60,0%

Thư 4


58
,
0%

57
,
8%

58
,
5%

Cao nhưt
64,2%

69,6%

66,4%








Tắng
51,7%

54,3%

56,8%


11
4.2. Thớớng mới hóa lúa gớo

Thưc trưng tham gia thư trưưng lúa gưo đưưc tóm tưt ư Bưng 3 theo tưng chung cũng
như đưưc phân theo tưnh và nhóm thu nhưp, trong khi đó Hình 1 minh hưa tóm tưt
vư các thông tin chính. Trong giai đoưn này tư lư hư trưng lúa giưm như, tư 88% xuưng
85% cưa tưng sư hư có hoưt đưng trưng trưt. Tuy nhiên, có bưng chưng cho thưy
thưưng mưi hóa tiưp tưc tăng. Tư lư hư bán lúa gưo tăng tư 51% đưn 56% trong giai
đoưn này. Hưn nưa, tư lư gưo đưưc bán (đưi vưi các hư có bán lúa gưo) tăng như giưa
2006 và 2008, và tăng nhiưu hưn giưa 2008 và 2010, vưi mưc tăng chung tư 46% lên
đưn 54% cưa tưng sưn lưưng gưo sưn xuưt trong cư giai đoưn 2006-2010. Hình 1 minh
hưa tóm tưt thưc trưng này.

Theo phân vùng đưa lý, lúa gưo là cây trưng chư yưu ư hưu hưt các tưnh, ngoưi trư 3
tưnh Tây Nguyên, nưi phư biưn là các cây trưng hàng hóa, và gưn như toàn bư diưn
tích cà phê cư nưưc đưưc tưp trung ư đây. Tư lư hư bán lúa gưo thay đưi rưt khác nhau
giưa các tưnh và có xu hưưng dao đưng lưn qua các năm. Tuy nhiên, giưa 2006 và
2010, nhìn chung, năm 2010 có nhiưu hư bán lúa gưo hưn ư hưu hưt các tưnh, ngoưi
trư hai tưnh ư Tây Bưc là Lai Châu và Điưn Biên, ư Nghư An và ư Khánh Hòa.

Mưc đư thưưng mưi hóa lúa gưo có xu hưưng cao nhưt ư các tưnh Tây Nguyên và Long

An. Trong thưi kỳ 2006-2010, mưc đư thưưng mưi hóa tăng ư tưt cư các tưnh, ngoưi
trư có mưt sư giưm như ư Lào Cai và Long An.


Bưng 3: Tư lư hư trưng và bán lúa gưo theo tưnh và nhóm thu nhưp, 2006-2010 (%)
Trắng lúa Bán lúa gắo Tắ lắ lúa gắo đắắc bán*
2006 2008 2010 2006 2008 2010 2006 2008 2010
Tỉnh
Hà Tây 97 98 96 44 52 57 35 41 46
Lào Cai 93 93 90 55 46 57 37 24 35
Phú Thư 96 92 88 21 39 35 21 25 36
Lai Châu 99 99 99 52 37 30 28 30 40
Điưn Biên 100 100 98 88 40 51 40 43 41
Nghư An 92 90 89 53 46 35 35 38 52
Quưng Nam 93 94 91 48 64 80 46 43 58
Khánh Hòa 81 81 76 53 71 50 54 30 67
Đưk Lưk 59 54 60 45 62 47 58 63 78
Đưk Nông 46 36 34 62 56 64 57 66 59
Lâm Đưng 28 31 31 25 61 56 34 81 71
Long An 93 87 84 86 92 89 83 83 79














Các nhóm thu nhỉp **
Thưp nhưt 95 95 95 48 49 51 37 42 5
Thư 2 93 92 9 53 54 57 43 43 54
Th
ư

3


89

88

85


52

6

59


49

48


57

Thư 4 84 83 81 51 58 59 54 52 53
Cao nhưt 76 7 67 49 5 53 54 59 6


Tắng 88 87 85 51 54 56 46 48 54

* Đưi vưi các hư có bán lúa gưo
** Đưnh nghĩa nhóm thu nhưp: các nhóm thu nhưp năm 2006 đưưc điưu chưnh theo lưm phát và giá khác nhau
giưa các tưnh.

12
Hình 1: Sưn xuưt và bán lúa gưo, 2006-2010.



Trong bưng 3 chúng tôi sư dưng phân nhóm thu nhưp đưi vưi năm cư sư là 2006, đưưc
điưu chưnh theo lưm phát và các sư khác nhau vư giá ư cưp đư tưnh, như là mưt chư
sư vư thưc trưng kinh tư-xã hưi cưa hư. Trung bình, các hư bán lúa gưo có mưc sưng
tưt hưn so vưi nhưng hư trưng lúa nhưng không bán ư cư năm 2008 và 2010, trong khi
đó không có sư khác nhau đáng kư vư chư sư này vào năm 2006.

Mưc đư tham gia thư trưưng thư hiưn khác nhau giưa các nhóm thu nhưp. Hai nhóm
hư có mưc thu nhưp cao nhưt dưưng như trưng lúa ít hưn so vưi ba nhóm hư nghèo
hưn ư cư ba năm. Các hư ư ba nhóm thu nhưp ư giưa dưưng như thưưng bán lúa gưo
nhiưu hưn trong giai đoưn này. Tư lư hư bán lúa gưo tăng như ư nhóm thu nhưp thưp
nhưt giưa 2006 và 2010, và tăng mưnh hưn ư tưt cư các nhóm thu nhưp khác. Như
đưưc kỳ vưng, các hư giàu hưn thưưng có tư lư lúa gưo đưưc bán cao hưn trong cư ba
năm điưu tra. Trong giai đoưn giưa 2006 và 2008, thưi kỳ giá lúa gưo tăng mưnh, tư lư

gưo đưưc bán tăng mưnh ư cư nhóm hư nghèo nhưt và hư giàu nhưt, trong khi đó tư
lư này giưm như ư các nhóm thu nhưp trung bình. Thưi kỳ 2006-2010, tư lư gưo đưưc
bán tăng ư tưt cư các nhóm thu nhưp, ngoưi trư nhóm thu nhưp giàu thư hai, nhưng
mưc tăng cao nhưt đưưc tìm thưy ư ba nhóm hư nghèo nhưt. Hình 2 minh hưa tóm tưt
các xu hưưng này.


Hình 2: Tư lư lúa gưo đưưc bán cưa các hư có bán lúa gưo, theo nhóm thu nhưp, 2006-2010


13
Bưng 4 thư hiưn khưi lưưng gưo đưưc sưn xuưt và đưưc bán theo nhóm hư theo thu
nhưp. Nhìn chung, mưu điưu tra cho thưy mưt sư tăng như vư lưưng gưo đưưc sưn
xuưt, trong khi lưưng gưo đưưc bán, chư đưi vưi các hư có bán lúa gưo, giưm như giưa
năm 2006 và 2008, và sau đưy tăng 11% giưa năm 2008 và 2010.

Giưa năm 2006 và 2010, sưn lưưng gưo tăng ư tưt cư các nhóm thu nhưp, ngoưi trư
nhóm có mưc thu nhưp trung bình. Mưc tăng đáng kư nhưt là ư các hư có mưc thu
nhưp cao nhưt. Lưưng gưo đưưc bán giưm ư các nhóm thu nhưp trung bình và nhóm
thu nhưp cao thư hai, trong khi son sư này tăng đáng kư ư ba nhóm thu nhưp còn lưi.
Đưi vưi nhóm nghèo nhưt, mưc tăng lên trong lưưng gưo đưưc bán cao hưn nhiưu so
vưi mưc tăng cưa sưn lưưng gưo.


Bưng 4: Khưi lưưng lúa gưo đưưc sưn xuưt và đưưc bán (kg), 2006-2010, chư đưi vưi nhưng ngưưi bán
lúa gưo, theo nhóm thu nhưp


Kh
ắ

i

l
ắ
ắ
ng đắ
ắ
c s
ắ
n xu
ắ
t


Kh
ắ
i

l
ắ
ắ
ng

đắ
ắ
c bán

2006 2008 2010 Δ06-08 Δ06-10 2006 2008 2010 Δ06-08 Δ06-10
Các nhóm
thu nhỉp



Thưp nhưt 2337,76 2586,24 2404,33 10,63% 2,85% 1029,15 1321,05 1396,68 28,36% 35,71%
Thư 2 3389,28 3558,78 4003,69 5,00% 18,13% 1944,75 2055,81 2685,15 5,71% 38,07%
Thư 3 5499,89 4799,70 4621,37 -12,73% -15,97% 3798,98 3164,66 3218,38 -16,70% -15,28%
Thư 4 6670,68 6310,39 7088,86 -5,40% 6,27% 5229,58 4537,35 4771,76 -13,24% -8,75%
Cao nhưt 7602,18 9092,92 10045,15 19,61% 32,14% 6060,17 7373,26 8756,95 21,67% 44,50%
Mắu 4767 4837 5098 +1% 6,94% 3286 3276 3638 -0.3% 10,71%


Xem xét sư khác nhau trong viưc tham gia thư trưưng theo quy mô sưn xuưt cũng
đem đưn nhiưu kưt quư thú vư. Quy mô sưn xuưt trung bình trong bư sư liưu dưng
bưng, đưưc đo là tưng diưn tích đưt đưưc sư dưng (ha), dưưng như đang giưm nhưng
năm qua. Chúng tôi sư dưng diưn tích đưt trung vư cho mưi năm làm tiêu chuưn đư
phân loưi quy mô như hưn và lưn hưn và thưy rưng các hư nông dân có quy mô đưt
sưn xuưt như thưưng trưng nhiưu lúa hưn nhưng lưi ít bán lúa gưo hưn trong cư ba
năm điưu tra. Và nhưng nông dân này cũng thưưng có tư lư lúa gưo đưưc bán so vưi
tưng sưn lưưng lúa gưo ít hưn so vưi nhưng nông dân có quy đưt sưn xuưt nông nghiưp
lưn hưn. Tuy nhiên, trong khi tư lư hư có quy mô sưn xuưt lưn hưn bán lúa gưo duy trì
không đưi suưt giai đoưn vưa qua thì tư lư này ư các hư có quy mô sưn xuưt như hưn
đã tăng. Hưn nưa, trong giai đoưn 2006-2010 tư lư lúa gưo đưưc bán cưa các hư sưn
xuưt như hưn tăng nhiưu hưn nhiưu so vưi tư lư này cưa các hư sưn xuưt lưn hưn, điưu
này cho thưy rưng viưc tham gia vào thư trưưng lúa gưo không chư dành riêng cho các
hư sưn xuưt lưn.

Bưng 5: Sư tham gia thư trưưng lúa gưo theo tưng diưn tích đưt đưưc sư dưng

Nhắ hắn

Lắn hắn

% cắa hắ 2006 2008 2010

2006 2008 2010



Trắng lúa 92 90 87

85 83 82
Bán lúa gắo 42 49 52

60 60 60
Tắ lắ lúa gắo đắắc bán 39 40 50

52 54 58

Các giá trư trung vư đưi vưi tưng diưn tích đưt đưưc sư dưng (m
2
): 2006 = 4412; 2008 = 4238; 2010 = 4100

14
4.3. Các cây trớng hàng hóa

Bưng 6 cho thưy tư lư hư trưng các loưi cây trưng hàng hóa giưm như giưa năm 2006
và 2010, tư 18% xuưng 17%, trong khi tư lư hư trưng cà phê duy trì ưn đưnh khoưng
10% trong tưng sư hư có hoưt đưng trưng trưt. Tuy nhiên, sưn lưưng cưa tưt cư các cây
trưng hàng hóa và cưa riêng cà phê đưu tăng gưn hai lưn trong thưi kỳ này. Theo vùng
đưa lý, hưu hưt các cây trưng hàng hóa và gưn như toàn bư sưn lưưng cà phê đưưc
trưng chư yưu ư các tưnh Tây Nguyên. Các hư trưng các cây trưng hàng hóa và các hư
có trưng cà phê (chư đưi vưi các tưnh có trưng cà phê) thưưng là các hư có mưc sưng

cao hưn cư vư thu nhưp và chi tiêu bình quân đưu ngưưi trong tưt cư các cuưc điưu
tra. Nhóm hư giàu nhưt thưưng luôn trưng các cây trưng hàng hóa và thưưng trưng cà
phê ư cư 3 cuưc điưu tra. Tư lư hư trưng cây trưng hàng hóa và tư lư hư trưng cà phê
duy trì ưn đưnh qua các năm đưi vưi nhóm hư nghèo nhưt. Trong giai đoưn này, tư lư
các hư trưng cây trưng hàng hóa tăng trong nhóm giàu nhưt nhưng lưi giưm như vưi
ba nhóm thu nhưp ư giưa. Khoưng 5% các hư sưn xuưt quy mô như hưn trưng các cây
trưng hàng hóa trong mưi năm điưu tra, so vưi mưc 30% cưa nhóm hư có quy mô sưn
xuưt lưn hưn.


Bưng 6: Tư lư hư trưng các cây trưng hàng hóa và cà phê theo tưnh và nhóm thu nhưp, 2006-2010
Cây trắng hàng hóa Cà phê


2006

2008

2010


2006

2008

2010

Tỉnh
Hà Tây 2 1 2
Lào Cai 10 9 9

Phú Thư 22 18 17 1
Lai Châ
u


9

8

3





Điưn Biên 1
Nghư An 21 15 18
Qu
ư
ng Nam


2

2

2






Khánh Hòa 19 24 19
Đưk Lưk 71 74 73 60 59 59
Đưk Nông 76 76 76 70 68 68
Lâm Đưng 78 83 81 66 71 71
Long An


2

2

2






Các nhóm thu
nhỉp


Thưp nhưt 11 11 11 4 5 5
Th
ư

2



15

14

12


7

7

7

Thư 3 18 16 17 8 7 8
Thư 4 21 18 18 10 1 1
Cao nhưt 25 29 28 21 21 21


T
ắ
ng


18

17

17



9

9

9



Hưu hưt các hư trưng các cây trưng hàng hóa đưu có trưng lúa, nhưng tư lư các hư có
trưng kưt hưp cư hai loưi cây trưng này (cây trưng hàng hóa và lúa) đã giưm như trong
giai đoưn này, tư 59% cưa tưng sư hư trưng các cây trưng hàng hóa vào năm 2006,
xuưng 55% năm 2010. Chưa đưn 1/3 hư trưng cư hai loưi cây trưng này có bán lúa
gưo. Lưưng lúa gưo trung bình đưưc sưn xuưt và đưưc bán cưa các hư này, tuy nhiên,
thưp hưn so vưi các hư không trưng các cây trưng hàng hóa, măc dù ít nhưt là trong
15
năm 2008 và 2010 các hư có trưng cây trưng hàng hóa đã có xu hưưng bán tư lư lúa
gưo cao hưn so vưi các hư không trưng các cây trưng hàng hóa.

Trong mưi cách đo mưc đư thưưng mưi hóa đưưc xem xét ư đây, rõ ràng có mưi quan
hư lưn giưa mưc đư thưưng mưi hóa nông nghiưp vưi phúc lưi cưa hư gia đình; các hư
nông nghiưp mà có tư lư hàng hóa đưưc bán so vưi tưng khưi lưưng sưn xuưt cao hưn
và/hoưc trưng các cây trưng hàng hóa trung bình có mưc sưng tưt so vưi các hư còn
lưi. Tuy nhiên, chư dưa vào mưi tưưng quan này thì không thư đưa ra bưt kỳ kưt luưn
nào vư tính nhân quư cưa mưi quan hư này. Nhưng vưn có thư thưy rưng, khi mưc đư
tham gia và mưc đư thưưng mưi hóa đưi vưi lúa gưo đã tăng đáng kư trong thưi gian
qua đưi vưi các hư nghèo hưn, song hư vưn dưưng như ít tham gia vào trưng các cây
trưng hàng hóa hoưc cà phê hưn là các hư giàu hưn.

Nưu làm mưt sư so sánh vư tư lư tăng lên cưa thu nhưp bình quân đưu ngưưi cưa hư

giưa các hư bán bưt kỳ sưn phưm cây trưng nào và các hư không bán sưn phưm cưa hư
thì tư lư tăng lên này thưc sư lưn hưn ư các nhóm hư không bán so vưi nhóm hư có
bán vào năm 2006. Nhưng nưu chư xem xét đưi vưi riêng lúa gưo thì tăng trưưng thu
nhưp cưa nhóm hư có bán lúa gưo lưn hưn so vưi các hư không bán năm 2006. Lúa
gưo là cây trưng quan trưng ư Viưt Nam, và điưu này gưi ý rưng nhưng hư bán lúa gưo
vào năm 2006 đã trư nên có mưc sưng tưt hưn vào các năm sau đó so vưi nhưng hư
không bán lúa gưo.
3
Tuy nhiên vưn đư này cưn phưi đưưc xem xét mưt cách rưt cưn
thưn khi đưa ra các yưu tư như là các kênh tiêu thư hàng hóa.
5. Các đớc điớm cớa hớ gia đình và thớớng mới hóa nông
nghiớp: vai trò cớa các tài sớn, tiớp cớn tín dớng, các chi phí giao
dớch và nhân khớu hớc cớa hớ

Mưc tiêu cưa bài viưt này là tìm hiưu các nhân tư nào gây trư ngưi cho viưc tham gia
vào các thư trưưng đưu ra cưa sưn phưm nông nghiưp cưa hư gia đình, và chúng tôi
thưc hiưn phân tích trong hai bưưc: trong phưn này chúng tôi bưt đưu vưi phân tích
mô tư, xem xét đưng thưi các đưc điưm cưa hư và sưn xuưt nông nghiưp cưa hư; phưn
tiưp theo chúng tôi sư sư dưng phân tích đa biưn đư cho phép các tác đưng cưa các
đưc điưm khác nhau có thư đưưc xem xét đưng thưi, điưu này bưi vưy có thư cho phép
chúng tôi đưa ra nhiưu kưt luưn vưng chưc hưn vư tưm quan trưng tưưng đưi cưa các
yưu tư này.

Phân tích trong phưn này đưưc dưa trên sư liưu lưp cưa 1733 hư có hoưt đưng trưng
trưt. Chúng tôi bưt đưu bưng viưc chưp nhanh ba bưc tranh vư viưc thưưng mưi hóa
cưa các hư trong bư sư liưu lưp qua ba cuưc điưu tra (2006, 2008 và 2010). Chúng tôi
xem xét các đưc điưm cưa hư gia đình tưp trung vào các khái niưm thư 2 và thư 3 vư
thưưng mưi hóa: nhưng ngưưi có cư hoưt đưng bán lúa gưo, hoưc có trưng các cây
trưng hàng hóa. Chúng tôi so sánh các giá trư trung bình cưa chúng vưi các hư đưi
chưng, đó là các hư trưng lúa nhưng không bán; và các hư không trưng các cây trưng

hàng hóa, tưưng ưng. Bưng 7 đưn 9 trong Phư lưc tóm tưt các kưt quư này.


3
Không có bằng chứng cho thấy những người có bán bất kỳ sản phẩm nào năm 2006 đã tăng thu nhập
của họ nhiều hơn những người không bán như đã được kỳ vọng; điều này có thể bị ảnh hưởng bởi
những người đã trồng các cây trồng hàng hóa trong giai đoạn can thiệp, hoặc các hộ không bán sản
phẩm của họ nhưng đã đã dạng hóa hoạt động của họ sang các ngành nghề phi nông nghiệp. Điều
này sẽ cần phải được xem xét trong các nghiên cứu tiếp theo.
16
Phân tích mô tư các đưc điưm sưn xuưt nông nghiưp và các đưc điưm cưa hư cho thưy
mưt sư điưm tưưng đưng giưa các hư tham gia thưưng mưi hóa và theo thưi gian. Các
hư bán lúa gưo, các hư trưng cây trưng hàng hóa và nhưng ngưưi trưng cà phê (phân
tích đưi vưi nhưng ngưưi trưng cà phê chư thưc hiưn ư các tưnh trưng cà phê ư Tây
Nguyên) trung bình là các hư giàu có hưn và có khư năng tưt hưn vư đưt đai, nhân lưc
và vưn xã hưi. Các hư này có tưng thu nhưp cao hưn và thu nhưp tư nông nghiưp cao
hưn. Phù hưp vưi điưu này, nhìn chung hư cũng dưưng như ít bư nghèo hưn theo đưnh
nghĩa nghèo cưa MOLISA. Tư lư hư nghèo cưa các hư có bán lúa gưo đã giưm mưt nưa
trong giai đoưn 2006 và 2010. Nhưng ngưưi trưng cà phê cũng có ít hư bư nghèo hưn,
trong cư ba cuưc điưu tra; tư lư hư nghèo giưm trong cư nhóm hư trưng cà phê và
không trưng cà phê trong thưi kỳ điưu tra ư ba tưnh Tây Nguyên, nhưng mưc giưm cưa
nhóm hư có trưng cà phê nhiưu hưn. Các hư trưng các cây trưng hàng hóa, mưt khác,
dưưng như bư nghèo nhiưu hưn năm 2006, và ít bư nghèo hưn trong năm 2008 và
2010; tư lư hư nghèo cũng giưm nhiưu trong các hư có trưng cây trưng hàng hóa so
vưi các hư đưi chưng trong thưi kỳ này. Điưu này dưưng như cho thưy rưng thưưng mưi
hóa là mưt phưn quan trưng trong các chiưn lưưc sinh kư cưa hư đư thoát khưi đói
nghèo.

Các hư tham gia thưưng mưi hóa cũng có nhiưu đưt hưn, có tư lư đưt đưưc thưy lưi
hóa nhiưu hưn, chi tiêu cho đưu vào nhiưu hưn và cũng thuê lao đưng nhiưu so vưi

các hư đưi chưng. Các hư này cũng có tư lư đưt nông nghiưp bư các hưn chư trong viưc
trưng loưi cây trưng nhưt đưnh, nghĩa là trên mưnh đưt đó hư đưưc nhà nưưc yêu cưu
chư trưng lúa cư năm hoưc ít nhưt là mưt vư. Hưn chư này thưưng đưưc áp dưng đưi
vưi đưt có năng suưt cao hưn. Điưu này không gây ngưc nhiên khi các hư bán lúa gưo
có tư lư đưt bư hưn chư lưn hưn, tuy nhiên, kưt quư khác thưưng đưi vưi các hư có
trưng cây trưng hàng hóa có thư đưưc giưi thích bưi thưc tư là các hư đang có các hưn
chư vư cây trưng tư phía chính quyưn có đưu vào vưi chưt lưưng cao hưn so vưi các hư
khác (Markussen, Tarp et al. 2009). Điưu này có thư cho phép hư đa dưng hóa cây
trưng hưưng đưn các cây trưng hàng hóa sư dưng đưu vào nhiưu hưn trên các mưnh
đưt cưa hư, nhưng nưi hư có thư đưưc lưa chưn cây thích hưp đư trưng.

Vưn xã hưi và con ngưưi dưưng như cũng đóng vai trò quan trưng đưi vưi hành vi tham
gia thư trưưng: các hư đang tham gia thư trưưng dưưng như tiưp cưn nhiưu hưn vưi
các dưch vư khuyưn nông hoưc các đào tưo, tưp huưn vư nông nghiưp (mưc dù điưu
này không đúng đưi vưi các hư trưng các cây trưng hàng hóa năm 2006); các hư trưng
cây trưng hàng hóa và các hư trưng cà phê cũng thưưng là thành viên cưa các tư chưc
cưa nông dân. Các dưch vư đào tưo và khuyưn nông có thư cưi thiưn các kư thuưt
trưng trưt và bưi vưy có tác đưng dưưng đưn sưn lưưng sưn xuưt. Viưc là thành viên
cưa các nhóm cưa nông dân đem lưi cho các hư mưt sư lưi ích, bao gưm viưc tiưp cưn
tín dưng, hưc hưi lưn nhau, và chia sư thông tin, nhưng điưu này giúp tưo thuưn lưi
cho các hoưt đưng nông nghiưp cưa hư trong cư khâu sưn xuưt và tiêu thư sưn phưm.

Cũng có mưt sư sư khác nhau đáng kư giưa các nhóm hư có thưưng mưi hóa vưi các
nhóm hư không tham gia thư trưưng. Đưc biưt, đưc điưm vư mưt dân tưc cũng thư
hiưn mưt mô hình thú vư. Năm 2006, so vưi nhưng hư không bán lúa gưo, các hư bán
gưo thưưng thuưc mưt nhóm dân tưc thiưu sư, nhưng năm 2008 và 2010, các hư
thuưc dân tưc Kinh đã tăng lên. Điưu này cho thưy rưng các hư dân tưc Kinh có thư có
khư năng tưn dưng tưt hưn lưi thư cưa viưc tăng giá gưo trong thưi kỳ này đư bưt đưu
bán lúa gưo. Ngưưc lưi, các hư trưng các cây trưng hàng hóa thưưng thuưc nhóm dân
tưc thiưu sư nhiưu hưn so vưi các hư không trưng các cây trưng hàng hóa, trong khi

17
các hư trưng cà phê lưi thưưng là ngưưi Kinh. Giưi tính cưa chư hư dưưng như không
khác nhau nhiưu giưa các hư bán lúa gưo và các hư không bán lúa gưo, nhưng các hư
trưng cây trưng hàng hóa và các hư trưng cà phê thưưng có nhiưu chư hư là nam hưn.
Vưi các yêu cưu đưu vào cao hưn đưi vưi các cây trưng này, có thư thưy rưng các hư có
chư hư là nư phưi đưi mưt vưi nhiưu vưn đư trong viưc tiưp cưn vưi nguưn tiưn mưt đư
mua đưu vào, ví dư viưc tiưp cưn tín dưng hoưc các công viưc đưưc trư lưưng cưa các
thành viên cưa hư. Cư các hư bán lúa gưo và các hư trưng các cây trưng hàng hóa cũng
thưưng có các khoưn vay nào đó – cư bưng tiưn hoưc bưng hàng hóa, bao gưm cư
giưng. Cuưi cùng, các hư trưng cây trưng hàng hóa và các hư trưng cà phê ư gưn
đưưng giao thông hưn, trong khi các hư bán lúa gưo lưi thưưng ư xa đưưng giao thông
hưn so vưi các hư không bán lúa gưo. Các kưt quư khác thưưng này có thư phưn ánh
nhưng sư khác nhau trong viưc lưa chưn thư trưưng cho lúa gưo và cho các cây trưng
hàng hóa: lúa gưo có thư dư dàng đưưc bán cho nhưng ngưưi hàng xóm và thư trưưng
đưa phưưng, trong khi các cây trưng hàng hóa thưưng đưưc bán thông qua các thưưng
lái, do đó, vư trí cưa hư mà có thư tiưp cưn đưưc vưi cư sư hư tưng giao thông là rưt
quan trưng.


Đư hiưu đưưc các trư ngưi đưi vưi thưưng mưi hóa, mưt điưm cũng quan trưng là theo
dõi các hư qua thưi gian và quan sát các hành vi tham gia thư trưưng cưa hư. Đưc biưt,
chúng tôi quan tâm viưc xác đưnh các yưu tư có mưi quan hư mưnh hưn đưi vưi tính
linh hoưt cưa viưc tham gia vào thư trưưng, có nghĩa là vưi quyưt đưnh cưa hư dưng
hay bưt đưu tham gia vào thư trưưng tiêu thư sưn phưm. Đư khai thác điưu này,
chúng tôi phân tích theo chiưu dưc cưa sư liưu lưp và xem xét nhưng sư thay đưi trong
hành vi tham gia thư trưưng cưa cùng mưt hư theo thư gian.

Có tưưng đưi ít khư năng linh hoưt trong viưc tham gia thư trưưng cưa các hư trưng
các cây trưng hàng hóa và các hư trưng cà phê do mưc nhưt đưnh cưa đưu tư ban đưu
trong viưc trưng các loưi cây trưng này: 78% hư trưng các cây trưng hàng hóa năm

2006 là vưn trưng các cây trưng này năm 2010, và điưu này tăng lên 92% đưi vưi các
hư trưng cà phê. Chưa đưn 2% sư hư (32 hư) bưt đưu trưng cây trưng hàng hóa vào
năm 2010, trong khi cũng chư 2% sư hư ngưng sưn xuưt cưa hư vào năm 2010 (trong
trưưng hưp này các hư vưn có các cây trưng hàng hóa này nhưng hư không thu hoưch
chúng).

Đưi vưi các hư bán lúa gưo, 70% hư bán lúa gưo vào năm 2006 cũng bán lúa gưo vào
năm 2010, nhưng nhìn chung nhưng hư bán lúa gưo thư hiưn tính linh hoưt hưn.
Khoưng 20% hư không bán lúa gưo vào năm 2006 nhưng lưi có bán lúa gưo vào năm
2010, trong khi đó 15% hư bán lúa gưo năm 2006 nhưng lưi không bán trong năm
2010. Khoưng mưt nưa hư bán lúa gưo năm 2010 có bán lúa gưo trong cư ba cuưc
điưu tra, và đưi vưi các hư này cư lưưng gưo đưưc sưn xuưt và lưưng gưo đưưc bán đưu
tăng trong giai đoưn này, và trong năm 2010 cư 2 chư tiêu này đưu tăng cao hưn
khoưng 17% so vưi năm 2006. Cũng đưi vưi các hư bán lúa gưo vào năm 2010, 13%
bán năm 2006 nhưng không bán năm 2008; 18% bưt đưu bán năm 2008; và 16% bưt
đưu viưc bán lúa gưo vào năm 2010. Vưi tính linh hoưt cao hưn mưt cách tưưng đưi
đưi vưi các hư bán lúa gưo, chúng tôi cũng sư tưp trung vào khía cưnh này cưa viưc
tham gia thư trưưng và tìm cách đư xác đưnh các đưc điưm dưưng như có mưi quan
hư mưnh hưn đưi vưi viưc tham gia vào hoưc ra khưi thư trưưng lúa gưo theo thưi
gian.

18
Chúng tôi xem xét tính linh hoưt cưa toàn bư mưu lưp giưa năm 2006 và 2010; đư tưi
thiưu hóa các vưn đư cưa biưn nưi sinh, chúng tôi lưy các đưc điưm cưa hư và sưn xuưt
nông nghiưp ư giá trư trung bình năm 2006, và các kưt quư này đưưc tóm tưt trong
Bưng 10. Các phát hiưn chính tư phân tích mô tư mưt lưn nưa nhưn mưnh tưm quan
trưng cưa các tài sưn (vư mưt vưn vưt chưt, con ngưưi và xã hưi), cũng như vư trí cưa
hư, đưi vưi khư năng linh hoưt cưa viưc tham gia vào thư trưưng lúa gưo. Viưc so sánh
các hư không bao giư bán lúa gưo trong cư thưi kỳ điưu tra vưi các hư không bán lúa
gưo vào năm 2006 nhưng có bán vào năm 2010, chúng tôi thưy rưng các hư có bán

lúa gưo vào năm 2010 đã thưc sư có diưn tích đưt trưng trưt vào năm 2006 lưn hưn,
đưưc thưy lưi nhiưu hưn, cũng là các hư thưưng có sư hưu các phưưng tiưn vưn tưi
nhiưu hưn, thưưng là thành viên cưa các hiưp hưi và tiưp cưn vưi các dưch vư khuyưn
nông hoưc đào tưo, tưp huưn, và ư nhưng nưi gưn đưưng giao thông hưn. Các hư này
cũng thưưng là không bư nghèo và biưt đưc, biưt viưt vào năm 2006, và ít ngưưi thuưc
nhóm dân tưc thiưu sư. Điưu này cũng đưưc khưng đưnh khi xem xét khư năng linh
hoưt cưa các hư qua hai thưi kỳ tách biưt là giai đoưn, 2006 đưn 2008, và giai đoưn
2008 đưn 2010 [các kưt quư không đưưc trình bày ư đây].


Bưc tranh vư đưc điưm cưa các hư không còn bán lúa gưo vào năm 2010 nưa, đưưc so
vưi nhưng ngưưi vưn tiưp tưc bán lúa gưo vào năm 2010, gưn như tưưng phưn hoàn
toàn vưi các đưc điưm đưưc mô tư ư trên, và là mưt bưc tranh vư viưc tưưng đưi thiưu
các tài sưn cưa các hư này: vào năm 2006, các hư này có diưn tích đưt sưn xuưt như
hưn, đưưc thưy lưi ít hưn, chi tiêu đưu vào ít hưn; hư cũng sư hưu các phưưng tiưn vưn
tưi ít hưn, ít biưt đưc, biưt viưt hưn, và ít tiưp cưn vưi các dưch vư khuyưn nông, hoưc
đào tưo, tưp huưn, đưng thưi hư cũng dưưng như nghèo hưn và thuưc nhóm dân tưc
thiưu sư nhiưu hưn. Mưt lưn nưa các đưc điưm này cũng đưưc khưng đưnh khi xem xét
các hư này trong hai giai đoưn tách biưt, 2006 đưn 2008, và giai đoưn 2008 đưn 2010.
Điưu này cho thưy rưng quy mô sưn xuưt, bư ưnh hưưng bưi các yưu tư như diưn tích
đưt, mưc đư thưy lưi hóa và sư dưng đưu vào, là nhân tư cư bưn quyưt đưnh đưn khư
năng tham gia vào thư trưưng tiêu thư sưn phưm lúa gưo, nhưng đây không phưi là
yưu tư duy nhưt quyưt đưnh đưn khư năng thưưng mưi hóa cưa hư. Nhưng sư khác
nhau trong trình đư giáo dưc (có thư đưưc xem như biưn gưn đúng cho khư năng xư lý
thông tin), sư hưu các phưưng tiưn vưn tưi và tiưp cưn các dưch vư khuyưn nông và
đào tưo, cũng như vư trí cưa hư, có thư cho thưy rưng các chi phí giao dưch, đưc biưt
là các chi phí vưn tưi và thông tin, có thư cũng liên quan và gây trư ngưi đáng kư đưn
sư tham gia vào thư trưưng cưa các hư.

Viưc hiưu tưm quan trưng tưưng đưi cưa các nhân tư tác đưng đưn các chi phí sưn

xuưt và giao dưch cưa viưc tham gia thư trưưng có các hàm ý chính sách quan trưng
nưu các chiưn lưưc phát triưn nông thôn nhưn mưnh vào viưc phát triưn thưưng mưi
hóa nông nghiưp. Tiưp theo chúng tôi xem xét, ư mưt mưc đư nào đó, các phát hiưn
ban đưu này vưi phân tích đa biưn.

6. Phân tích kinh tớ lớớng

Bưưc đưu tiên cưa phân tích kinh tư lưưng cưa chúng tôi là sư dưng mô hình probit
(probit model) đư xác đưnh các mưi tưưng quan đáng kư vưi viưc tham gia thư trưưng
đưi vưi sư liưu chéo cưa các năm 2006, 2008 và 2010. Chúng tôi ưưc tính hai mô hình
riêng biưt vưi các biưn phư thuưc lưy giá trư 1 nưu hư (i) bán lúa gưo hoưc (ii) có trưng
19
cây trưng hàng hóa; và 0 trong trưưng hưp ngưưc lưi. Chúng tôi nhưn thưy rưng các
đưc điưm sinh thái nông nghiưp và sư phù hưp cưa đưt đai là yưu tư quyưt đưnh quan
trưng cưa viưc trưng cây trưng hàng hóa, và cũng thưy rưng các biưn vư thư chư như
các hưn chư trong viưc lưa chưn cây trưng đư sưn xuưt có thư có tác đưng đáng kư đưn
cư viưc đa dưng hóa các cây trưng hàng hóa và viưc bán lúa gưo. Tuy nhiên, chúng tôi
quan tâm viưc xác đưnh liưu có bưt kỳ đưc điưm riêng nào làm cho các hư trưng các
cây trưng hàng hóa nhiưu hưn, hoưc bán lúa gưo nhiưu hưn, khi chúng tôi kiưm soát
các biưn vư vư trí đưa lý và các trư ngưi vư mưt thư chư.

Các biưn giưi thích đưưc sư dưng trong các mô hình này bao gưm (a) các tài sưn cưa
hư, bao gưm: tưng diưn tích đưt đưưc sư dưng, đưưc đưnh nghĩa là diưn tích cưa tưt cư
các mưnh đưưc sư dưng cưa hư, ngoưi trư các mưnh đưưc sư dưng cho các mưc đích
đư ư – đưnh nghĩa này bao gưm đưt trưng các cây trưng hàng năm và cây trưng lâu
năm, đưt lâm nghiưp, đưng cư, và đưt sư dưng làm ao cá (chúng tôi sư dưng đưnh
nghĩa này nhưm cư gưng giưi quyưt các vưn đư có thư có cưa biưn nưi sinh giưa viưc
bán lúa gưo và diưn tích đưưc dành chư cho trưng mưt/mưt sư cây trưng nhưt đưnh
hoưc chư cho trưng lúa); vưn con ngưưi, đưưc đưnh nghĩa như khư năng biưt đưc, biưt
viưt cưa chư hư và tiưp cưn vưi các dưch vư khuyưn nông và đào tưo, tưp huưn cưa hư;

và vưn xã hưi, đưưc đưnh nghĩa như là viưc là thành viên cưa hưi nông dân hay hưi
phư nư; (b) tiưp cưn vưi tín dưng; (c) biưn gưn đúng cho các chi phí giao dưch, bao
gưm khoưng cách tư hư đưn đưưng giao thông chính; sư hưu các phưưng tiưn vưn tưi
và phưưng tiưn truyưn thông cưa bưn thân hư; sư hiưn diưn cưa thư trưưng/chư ư xã;
khoưng cách giưa chư và trung tâm xã; và (d) các đưc điưm nhân khưu hưc cưa hư,
bao gưm quy mô cưa hư, có ít nhưt mưt thành viên tham gia hoưt đưng phi nông
nghiưp đưưc trư lưưng, và giưi tính và dân tưc cưa chư hư. Các tác đưng không thay
đưi cưa tưnh đưưc đưa vào trong tưt cư các phưưng trình.

Trong khi nhiưu đưc điưm đưưc xem xét đưn lư trong phưn trưưc, mô hình Probit có
thư xem xét các tác đưng đưng thưi cưa các yưu tư khác nhau này và do đó có thư đưa
ra sư đánh giá vưng chưc hưn vư tưm quan trưng cưa chúng. Các kưt quư cưa mô hình
có thư đưưc diưn giưi mưt cách dư dàng hưn dưưi dưng các tác đưng biên và mưc ý
nghĩa cưa các tác đưng này. Các kưt quư này cho thưy tác đưng cưa mưi biưn giưi thích
đưn xác suưt cưa hư, mưt cách tưưng ưng, trong viưc bán lúa gưo (Mô hình 1, Bưng
11), hoưc cưa viưc trưng các cây trưng hàng hóa (Mô hình 2, Bưng 12). Bưng 11 và 12
trong Phư lưc thư hiưn các tác đưng biên và mưc ý nghĩa cưa chúng. Các sai sư có
phân phưi chuưn đưưc báo cáo dưa trên ưưc lưưng phưưng sai bưng phưưng pháp
Huber–White, và tưt hưn so vưi khi mô hình bư xây dưng sai.

Bưng 11 trình bày các xác suưt cưa viưc bán lúa gưo năm 2006, 2008 và 2010, bưng
viưc sư dưng sư liưu chéo. Các kưt quư vưi tưm quan trưng vư mưt kinh tư lưn nhưt là
các yưu tư có tác đưng đưn quy mô sưn xuưt, đưc biưt là quy mô đưt đưưc sư dưng và
đưưc thưy lưi: các hư có nhiưu đưt, và có nhiưu đưt đưưc thưy lưi, là thưưng có xu
hưưng bán lúa gưo nhiưu hưn ư tưt cư các năm điưu tra. Kưt quư này là thưng nhưt
giưa các nhóm chi tiêu lưưng thưc ư tưt cư các năm, mưc dù tác đưng này làm mưt đi ý
nghĩa thưng kê và mưc đư cưa tác đưng giưm đưi vưi các hư thuưc nhóm hư nghèo
nhưt. Như đưưc kỳ vưng, các hưn chư vư cây trưng và viưc có thuê lao đưng cũng có
mưi quan hư dưưng và có ý nghĩa thưng kê vưi xác suưt cưa viưc bán lúa gưo, ư tưt cư
các năm. Tiưp cưn vưi các dưch vư khuyưn nông và đào tưo, tưp huưn cũng tăng đáng

kư xác xuưt cưa viưc bán lúa gưo, ít nhưt là đưi vưi năm 2006 và 2008. Nhìn chung, các
kưt quư này nhưn mưnh tưm quan trưng cưa các yưu tư dưưng như làm tăng khư năng
20
sưn xuưt, qua đó tăng khư năng cưa hư trong viưc quyưt đưnh bán sưn phưm đưu ra
cưa hư.

Theo các đưc điưm vư nhân khưu hưc, ngưưc lưi vưi phân tích mô tư ư trên, kưt quư
phân tích cho thưy rưng, khi các nhân tư khác đưưc kiưm soát, các nhóm dân tưc
thiưu sư thưưng bán lúa gưo nhiưu hưn đáng kư, ít nhưt là đưi vưi năm 2006 và 2008.
Mưt khác, năm 2006, các hư quy mô lưn hưn thưưng ít bán lúa gưo hưn, nhưng mưi
quan hư này lưi không có ý nghĩa thưng kê vào năm 2008 và 2010. Điưu này cho thưy
rưng các hư có thư đưưc chuưn bư đư bán lúa gưo ư các năm này mà không quan tâm
đưn viưc hư có sưn xuưt dư thưa hay không, có thư mưi quan hư này phưn ưng theo sư
tăng lên cưa giá lúa gưo.

Đưi vưi các chi phí giao dưch, sư hiưn diưn cưa chư hàng ngày ư xã có tác đưng dưưng
đưưc mong đưi, mưc dù kưt quư này chư có ý nghĩa thưng kê đáng kư đưi vưi năm
2008. Mưt khác, các hư ư xa đưưng giao thông chính dưưng như có xu hưưng bán lúa
gưo nhiưu hưn, nhưng chư đưi vưi năm 2006. Kưt quư khác thưưng này mưt lưn nưa
phưn ánh các kênh thư trưưng khác nhau sưn có đưi vưi các hư đang phư thuưc vào
viưc bán sưn phưm cây trưng, và tưm quan trưng cao hưn mưt cách tưưng đưi cưa viưc
bán cho hàng xóm trong trưưng hưp cưa lúa gưo. Nhìn chung, mưc ý nghĩa cưa các
biưn tác đưng đưn các chi phí giao dưch dưưng như thưp hưn mưc ý nghĩa cưa các yưu
tư tác đưng đưn sưn xuưt gưo.

Bưng 12 trình bày các kưt quư cho viưc quyưt đưnh trưng các cây trưng hàng hóa
bưng viưc sư dưng sư liưu chéo 2006, 2008 và 2010. Mưt lưn nưa, diưn tích đưt và các
hưn chư vư cây trưng có tác đưng dưưng và có ý nghĩa thưng kê đưn xác suưt cưa viưc
trưng các cây trưng hàng hóa ư tưt cư các năm, và kưt quư này là thưng nhưt giưa các
nhóm chi tiêu lưưng thưc trong cư giai đoưn vưa qua. Tư lư đưt đưưc thưy lưi có tác

đưng âm và có ý nghĩa thưng kê năm 2008, thưng nhưt vưi tưm quan trưng cưa thưy
lưi đưi vưi trưng lúa lưn hưn là cho các cây trưng hàng hóa. Tiưp cưn tín dưng, đư có
thư đáp ưng các nhu cưu đưu vào cao hưn cưa các cây trưng hàng hóa, có tác đưng
dưưng và có ý nghĩa thưng kê trong cư năm 2006 và 2008. Cưp chưng nhưn quyưn sư
dưng đưt cũng có tác đưng dưưng đưn viưc trưng các cây trưng hàng hóa, có ý nghĩa
thưng kê ư năm 2006 và 2010: sư đưm bưo quyưn nưm giư đưt có thư khuyưn khích
đưu tư vào viưc trưng các cây trưng có thưi gian sinh trưưng tưưng đưi dài trưưc khi
năng suưt tăng, và điưu này phù hưp vưi các phát hiưn cưa Do và Iyer's khi sư dưng
VLSS năm 1993 và 1998, đó là LUCs có tác đưng có ý nghĩa thưng kê, mưc dù ít ý
nghĩa vư mưt kinh tư, đưn đưu tư cưa hư vào các cây trưng lâu năm (Do and Iyer
2008).

Các kưt quư cưa chúng tôi cũng cho thưy rưng nhìn chung, các chi phí giao dưch đóng
vai trò quan trưng trong viưc quyưt đưnh trưng các cây trưng hàng hóa: sư hiưn diưn
cưa chư hàng ngày ư xã có tác đưng dưưng và có ý nghĩa thưng kê năm 2006, và tác
đưng cưa viưc sư hưu các phưưng tiưn vưn tưi cũng có kưt quư tưưng tư vào năm
2008. Viưc nói tiưng Viưt cũng có tác đưng dưưng và có ý nghĩa thưng kê, ít nhưt là
cho năm 2008, điưu này cho thưy rưng các rào cưn vư mưt ngôn ngư có thư liên quan
khi đàm phán mưt giao dưch vưi các đưi tác thưưng mưi. Vưi các biưn gưn đúng cho
vưn xã hưi, các kưt quư cho thưy mưt mô hình thú vư. Viưc là thành viên cưa hưi phư
nư tăng đáng kư xác suưt cưa viưc trưng các cây trưng hàng hóa năm 2008, và sau đó
giưm đi vào năm 2010. Viưc là thành viên cưa hưi nông dân không có bưt kỳ các tác
21
đưng có ý nghĩa thưng kê nào đưn toàn bư mưu, nhưng có tác đưng dưưng và có ý
nghĩa thưng kê đưi vưi nhóm hư theo chi tiêu lưưng thưc nghèo nhưt.


Chúng tôi xem xét khư năng linh hoưt trong viưc bán lúa gưo đưi vưi các hư có trưng
lúa đưưc điưu tra lưp qua các năm, và bưc tranh tư viưc phân tích đa biưn nhìn chung
khưng đưnh các kưt quư ban đưu cưa phân tích mô tư và đưc biưt là vai trò quan

trưng cưa quy mô đưt sưn xuưt. Chúng tôi chia thưi kỳ 2006-2010 thành hai giai đoưn:
giai đoưn đưu tiên tư 2006 đưn 2008, và giai đoưn hai tư 2008 đưn 2010. Đưi vưi mưi
giai đoưn này chúng tôi chưy hai mô hình. Mô hình đưu tiên chưy mưt mưu phư bao
gưm các hư gia đình bán lúa gưo trong cư hai năm điưu tra và các hư dưng viưc bán
lúa gưo vào năm điưu tra thư hai cưa giai đoưn đó; biưn phư thuưc lưy giá trư là 1 nưu
hư bán lúa gưo trong năm đưu, và không bán vào năm thư hai (chuyưn ra), 0 trong
trưưng hưp ngưưc lưi. Mô hình thư hai chưy mưu phư vưi các hư không bao giư bán lúa
gưo trong cư giai đoưn nghiên cưu, và các hư bưt đưu bán lúa gưo vào năm thư hai;
biưn phư thuưc lưy giá trư 1 nưu hư không bán lúa gưo vào năm đưu tiên và bưt đưu
bán lúa gưo vào năm tiưp theo (chuyưn vào), 0 trong trưưng hưp ngưưc lưi. Trong mưi
mô hình này, các đưc điưm đưưc đo ư mưc cưa năm đưu tiên cưa thưi kỳ phư (có
nghĩa là chúng tôi sư dưng các đưc điưm cưa năm 2006 cho giai đoưn 2006-08 và các
đưc điưm cưa năm 2008 cho giai đoưn 2008-10) đư tưi thiưu hóa các vưn đư cưa biưn
nưi sinh. Bưng 13 trình bày các kưt quư này.

Xác suưt cưa hư gia đình bưt đưu bán lúa gưo tăng cùng vưi diưn tích đưt sưn xuưt
trong cư hai thưi kỳ. Đưi vưi thưi kỳ 2006-2008, các hư năm 2006 sư hưu phưưng tiưn
vưn tưi, thuưc nhóm dân tưc thiưu sư và có chư hư là nư thưưng chuyưn sang bán lúa
gưo nhiưu hưn năm 2008. Trong giai đoưn 2008-2010, các hư năm 2008 có giưy chưng
nhưn quyưn sư dưng đưt, có ít nhưt mưt thành viên tham gia các hoưt đưng tưo thu
nhưp đưưc trư lưưng, và các hư có chư hư biưt đưc, biưt viưt thưưng chuyưn nhiưu
sang viưc bán lúa gưo năm 2010. Xác suưt cưa hư dưng viưc bán lúa gưo giưm nưu ít
nhưt mưt thành viên cưa hư tham gia hưi phư nư, và nưu chư hư nói tiưng Viưt trong
cư hai thưi kỳ. Đưi vưi giai đoưn 2006-2008, tư lư đưt đưưc thưy lưi hóa thưp hưn vào
năm 2006 thì xác suưt chuyưn ra khưi viưc bán lúa gưo cao hưn trong năm 2008.
Trong giai đoưn 2008-2010, các hư có nhiưu đưt hưn, thuê lao đưng nhiưu hưn năm
2008 dưưng như ít dưng viưc bán lúa gưo năm 2010. Các kưt quư vư khư năng chuyưn
đưi này cưng cư hưn nưa tưm quan trưng cưa các tài sưn vưt chưt, con ngưưi và các tài
sưn vưn xã hưi cho viưc tham gia thư trưưng.


7. Các kênh bán hàng

Bây giư chúng tôi thưo luưn ngưn gưn các kênh mà thông qua đó các hư bán sưn
phưm đưu ra cưa hư. Hưu hưt các hư bán cây trưng hàng hóa cho các thưưng lái hoưc
doanh nghiưp, nhưng có sư thay đưi đáng kư các kênh bán lúa gưo. ư đây nhiưu hư
bán cho hàng xóm hoưc các cá nhân đưn lư (bán lư) cũng như bán cho các thưưng lái
và doanh nghiưp. Giư các yưu tư khác không đưi, viưc bán lư có thư thư hiưn viưc bán
ư chư (làng; xã) và bán cho hàng xóm. Tiưp theo chúng tôi tưp trung vào các kênh bán
lúa gưo và đưc biưt tưp trung vào các hư bán lư lúa gưo; và vào các hư bán cho các
thưưng lái và các doanh nghiưp.

22
Bưng 14 cho thưy tư lư hư gia đình bán cho các thưưng lái và cho các cá nhân đưn lư
năm 2008 và 2010.
4
Phưn lưn các hư bán lúa gưo năm 2008 là bán cho thưưng lái
(66%), nhưng năm 2010 tư lư này đã giưm và tư lư bán lư cho cá nhân là 56%. Các
tưnh có nhiưu hư bán lúa gưo và sưn lưưng lúa gưo lưn hưn đưưc xem là có khư năng
thu hút thưưng lái và các doanh nghiưp nhiưu hưn; tuy nhiên, xem xét sư liưu miêu tư
ban đưu không cho thưy mưi quan hư rõ ràng giưa sưn lưưng lúa gưo trung bình và
khưi lưưng đưưc bán cưa các hư và chư yưu đưưc bán cho các thưưng lái. Năm 2010,
hưu hưt các hư bán cho thưưng lái là ư ĐIưn Biên, Đưk Nông, Lâm Đưng và Long An.
Viưc bán lư lúa gưo cho các hư rưt phư biưn ư Hà Tây, Lào Cai và Khánh Hòa. Tư lư các
hư bán cho thưưng lái thưp hưn vào năm 2010 so vưi năm 2008 ư hưu hưt các tưnh.

Tuy nhiên, xem xét sư khác nhau ư cưp đư hư giưa các hư bán cho thưưng lái và các hư
bán lư cho bưc tranh rõ ràng hưn (Bưng 15), và cho thưy rưng các kênh tiêu thư sưn
phưm cũng thư hiưn mưc đư thưưng mưi hóa khác nhau cưa các hư, các hư có quy mô
lưn hưn, đưưc tư chưc tưt hưn thưưng bán gưo cho thưưng lái nhiưu hưn, trong khi các
hư có quy mô như hưn, nhưng ngưưi sưn xuưt nghèo hưn vưi khư năng linh hoưt hưn

trong hành vi tham gia thư trưưng dưưng như thưưng bán cho các hư/cá nhân. Các hư
bán cho thưưng lái có xu hưưng bán trung bình vưi khưi lưưng lưn hưn, và chiưm tư lư
lưn hưn vư sưn lưưng gưo trong các thưi kỳ điưu tra (lưn hưn 4 lưn vào năm 2008, gưn
5 năm 2010); phân tích sâu hưn cho thưy rưng kưt quư này cũng đúng vưi các tưnh,
vưi rưt ít ngoưi lư. Giưa 2008 và 2010 khưi lưưng trung bình đưưc sưn xuưt giưm như
đưi vưi các hư bán lúa gưo cho cá nhân, trong khi con sư này tăng 35% đưi vưi các hư
bán cho thưưng lái. Khưi lưưng đưưc bán tăng như đưi vưi các hư bán cho cá nhân,
trong khi khưi lưưng này cưa các hư bán cho thưưng lái tăng đưn 40%. Hưn nưa, các
hư mà linh hoưt trong viưc bán hoưc không bán lúa gưo nưa thưưng bán lư nhiưu hưn
nhưng ngưưi bán thưưng xuyên.

So vưi các hư bán lư, các hư bán lúa gưo cho thưưng lái có thu nhưp cao hưn và có thu
nhưp tư nông nghiưp cao hưn, và ít bư nghèo hưn trong tưt cư các năm; tưng diưn tích
cưa hư là lưn hưn (gưn gưp 2 lưn năm 2010); tư lư đưt đưưc thưy lưi hóa lưn hưn; và tư
lư đưt bư hưn chư cây trưng thưp hưn. Các hư này chi tiêu cho đưu vào cao gưp ba lưn
và thưưng thuê lao đưng nhiưu hưn. Hư cũng thưưng vay mưưn và có giưy chưng nhưn
quyưn sư dưng đưt. Hư thưưng có nam giưi là chư hư và tư lư nói tiưng Viưt và biưt đưc
biưt viưt cưa chư hư cao hưn mưt chút. Tuy nhiên, mưt kưt quư khác thưưng là hư lưi
thưưng ư xa các đưưng giao thông chính so vưi các hư bán lư, nhưng hư thưưng có các
phưưng tiưn vưn tưi và điưn thoưi. Các hư này thưưng tiưp cưn các dưch vư khuyưn
nông nhiưu hưn ư tưt cư các năm, thưưng là thành viên cưa hưi nông dân năm 2008
nhưng không còn là thành viên năm 2010, và là thành viên cưa hưi phư nư trong cư
hai năm.


Giá mà ngưưi sưn xuưt lúa gưo nhưn đưưc khi bán cho các thưưng lái trung bình thưp
hưn mưt chút so vưi giá cưa các hư bán lư, nhưng đư lưch chuưn vư giá đưi vưi các hư
bán lư cũng lưn hưn và điưu này cho thưy rưng giá cưa các hư bán lư có thư phư thuưc
nhiưu vào các biưn đưng cưa giá theo mùa vư.


Bưc tranh chung đó là nhưng hư bán lúa gưo cho các thưưng lái đưưc tư chưc tưt hưn,
quy mô lưn hưn, và bán lúa gưo thưưng xuyên. Nhưng ngưưi bán lư có xu hưưng là các
hư có quy mô như hưn, bán khưi lưưng như hưn và thưưng bán theo thưi vư. Các

4
Số liệu năm 2006 không cho phép phân biệt một cách rõ ràng giữa các kênh bán sản phẩm cho mỗi
loại cây trồng và do đó chúng tôi quyết định chỉ tập trung ở đây năm 2008 và2010.
23
thưưng lái thưưng đóng vai trò quan trưng ư các tưnh có trình đư sưn xuưt cao (nưi
bưt nhưt là ư Long An), mưc dù không phưi luôn luôn là như vưy (như trưưng hưp cưa
Khánh Hòa ư tưt cư các năm điưu tra hay ư Đưk Lưk năm 2010). Có bưng chưng cho
thưy viưc giưm đi sư lưưng ngưưi bán cho thưưng lái năm 2010 so vưi năm 2008.

8. Kớt luớn

Viưt Nam đã có sư phát triưn ưn tưưng trong thưưng mưi hóa nông nghiưp trong 25
năm qua. Mưt lưưng đáng kư các hư gia đình đang trưng các cây trưng hàng hóa, và
nhiưu hư cũng bán lúa gưo, cư thưưng xuyên (đưi vưi hư bán lưưng lưn cho các thưưng
lái) và theo thưi vư (đưi vưi các hư bán lư). Cũng có bưng chưng cho thưy rưng các hư
bán sưn phưm đưu ra có mưc sưng tưt hưn so vưi các hư không bán, mưc dù không
thư đưa ra các kưt luưn vư mưi quan hư nhân quư trong quan sát này. Mưt điưu thú
vư là có sư tăng lên trong cư sư tham gia thư trưưng và mưc đư thưưng mưi hóa vư lúa
gưo cưa các hư thuưc nhóm hư nghèo nhưt.

Vưn có mưt sư hư không bán sưn phưm đưu ra, hoưc chư bán mưt sư năm. Có mưt sư
yưu tư vư đưa lý tác đưng đưn điưu này; thưưng mưi hóa đưưc phát triưn mưnh ư Long
An và ư các tưnh trưng các cây trưng hàng hóa vùng Tây Nguyên, trong khi đó mưc đư
thưưng mưi hóa ư mưt sư vùng phía Bưc vưn rưt thưp và kém phát triưn.

Có mưt sư yưu tư quan trưng tác đưng đưn thưưng mưi hóa và ư đây chúng tôi lưa

chưn mưt sư yưu tư như quy mô đưt sưn xuưt, chính sách vư các hưn chư cây trưng, sư
tưn tưi cưa các chư/thư trưưng đưa phưưng, tiưp cưn vưi các dưch vư khuyưn nông và
là thành viên cưa các tư chưc nông dân và phư nư.

Liên quan đưn đưt đai, các kưt quư đưi vưi cư viưc trưng các cây trưng hàng hóa và
viưc bán lúa gưo dưưng như đã cho đưưc mưt thông điưp vưng chưc. Nhưng mưt điưm
chưa rõ là liưu viưc tăng lên trong thưưng mưi hóa như quy mô lưn hưn có làm tăng
chi phí cưa mưt sư hư có bán sưn phưm đưu ra hay không. Câu chuyưn cũng phưc tưp
hưn mưt chút bưi có mưt vài tưnh dưưng như thư hiưn mưi quan hư âm giưa tưng diưn
tích đưt sưn xuưt và xác suưt cưa viưc bán lúa gưo, đưc biưt đưi vưi năm 2006 và 2008,
điưu này cho thưy rưng các hư sưn xuưt như có thư bán lúa gưo nhiưu hưn ư các tưnh
này trong thưi kỳ điưu tra; tuy nhiên, đây có phưi là câu chuyưn cưa đói nghèo không
thì vưn chưa rõ ràng.

Mưt điưm thú vư là sư hiưn diưn cưa các hưn chư cây trưng dưưng như có tác đưng
dưưng đưn cư viưc trưng các cây trưng hàng hóa và viưc bán lúa gưo, mưc dù câu
chuyưn có thư phưc tưp hưn. Viưc đưa thêm các điưu khoưn tưưng tác trong mô hình
hưi quy đã cho thưy rưng mưt vài tưnh và đưc biưt là đưi vưi năm 2006, tư lư đưt bư
hưn chư cây trưng cao hưn làm giưm đi xác suưt cưa viưc bán lúa gưo. Tuy nhiên,
không thư lý giưi rõ ràng đưưc là tưi sao điưu này lưi xưy ra.

Sư hiưn diưn cưa các điưu kiưn thuưn lưi cho thư trưưng/chư ư xã có tác đưng dưưng
năm 2006 và 2008, nhưng đáng ngưc nhiên là kưt quư này không đúng đưi vưi năm
2010, ngoưi trư mưt sư tưnh (Phú Thư, Nghư An, Đưk Lưk và Long An).
Các dưch vư khuyưn nông và đào tưo, tưp huưn dưưng như có tác đưng dưưng năm
2010 và ư hưu hưt các tưnh năm 2008, nhưng đây dưưng như không phưi là câu
chuyưn nhưt quán; có thư có các câu hưi quan trưng vư viưc các chưưng trình này
24
đưưc tư chưc và quưn lý như thư nào; ai là ngưưi quyưt đưnh các điưm trưng tâm cưa
chưưng trình, và liưu các điưm trưng tâm này có thay đưi theo tưng năm hay không.

Tưưng tư như vưy, tác đưng cưa viưc là thành viên các hiưp hưi (nông dân, phư nư),
hưu hưt là có tác đưng dưưng, là không đưng nhưt giưa các tưnh và theo thưi gian; lưi
mưt lưn nưa câu hưi đưt ra là các hiưp hưi này đưưc tư chưc như thư nào, liưu các hoưt
đưng trưng tâm cưa các tư chưc này có thay đưi theo thưi gian hay không và đưưc
quyưt đưnh như thư nào.





25


Phắ lắc



Bưng 7: Các hư bán lúa gưo 2006-2010, các đưc điưm đưưc lưa chưn



2006


2008


2010

Có Không Có Không Có Không


Thu nh
ư
p trung bình t
ư

nông nghi
ư
p

9486
,
32

6442
,
03


17385
,
40

11508
,
97


23332
,

18

17859
,
38

Tưng thu nhưp trung bình 21764,20 21567,15 38293,78 33792,02 75063,23 69624,92
Tư lư hư nghèo (MOLISA) 0,26 0,30 0,21 0,32 0,13 0,17
Tưng diưn tích trưng trưt (ha) 13292,21 7999,21 10644,91 6914,84 9945,09 6921,96
Diưn tích đưt trưng cây hàng hóa (ha) 9988,73 4864,57 8585,66 4628,60 7689,55 4994,37
T
ư

l
ư

đ
ư
t đư
ư
c th
ư
y l
ư
i

0
,
80


0
,
76


0
,
84

0
,
70


0
,
85

0
,
75

Tư lư đưt bư hưn chư cây trưng 0,66 0,68 0,57 0,53 0,40 0,38
Tưng chi tiêu đưu vào (000 VND) 6964,51 2597,69 26153,71 8050,86 28528,02 10533,39
T
ư
ng chi tiêu
đ
ư
u vào

,
ch
ư

riêng lúa

(000 VND)



10835
,
62

2485
,
94

Tư lư thuê lao đưng cưa hư 0,40 0,23 0,57 0,34 0,64 0,39
Tư lư thuê lao đưng cưa hư, chư riêng lúa 0,60 0,36
Tư lư hư có vay mưưn 0,72 0,65 0,48 0,46 0,55 0,47
Tư lư hư có sư đư 0,92 0,92 0,87 0,87 0,83 0,78
Quy mô c
ư
a h
ư

4
,
88


4
,
67


4
,
72

4
,
81


4
,
47

4
,
58

Tư lư hư dân tưc Kinh 0,72 0,80 0,78 0,70 0,79 0,69
Tư lư hư nói tiưng Viưt 0,96 0,97 0,96 0,97 0,99 0,98
T
ư

l
ư


h
ư

có ch
ư

h
ư

là nam

0
,
84

0
,
82


0
,
82

0
,
83



0
,
82

0
,
83

Tuưi cưa chư hư 52,31 51,60
Tư lư hư có chư hư có thư đưc hoưc viưt hoưc cư hai 0,88 0,90 0,91 0,89 0,70 0,61
Kho
ư
ng cách trung bình
đ
ư
n đư
ư
ng giao thông chính g
ư
n
nhưt (km) 1,85 0,95 3,65 2,86 3,05 2,71
Tư lư hư có điưn thoưi 0,12 0,14 0,42 0,40 0,62 0,68
Tư lư hư có các phưng tiưn vưn tưi 0,87 0,88 0,94 0,91 0,94 0,91
T
ư

l
ư

h

ư

đ
ã ti
ư
p c
ư
n v
ư
i các d
ư
ch v
ư

khuy
ư
n nông/đ
ào t
ư
o

0
,
43

0
,
38



0
,
30

0
,
20


0
,
55

0
,
53

Tư lư hư là thành viên cưa hưi nông dân 0,53 0,56 0,52 0,48 0,51 0,57
Tư lư hư là thành viên cưa hưi phư nư 0,66 0,73 0,72 0,72 0,71 0,71









N 774 756 813 687 822 648