Lê Ngọc Hân với triều Nguyễn

Kết cục cuộc đời Lê Ngọc Hân, công chúa của vua L
ê
Hiển Tông, Bắc cung Hoàng hậu của vua Quang
Trung (1789 - 1792) và là một tác giả có tiếng của
thi đàn Việt Nam cuối thế kỷ XVIII, đã được viết
nhiều. Tuy nhiên còn có nhiều điều chưa sáng tỏ. Bài
viết này muốn cung cấp thêm một số tư liệu góp phần
làm sáng tỏ kết cục cuộc đời một nàng công chúa tài
sắc vẹn toàn mà cũng lắm gian truân.


1. Về cái chết của Lê Ngọc Hân

Cụ Ngô Tất Tố trong "Lư
ợc sử công chúa Ngọc Hân"
(Thi văn bình chú, Hà Nội 1952) viết: sau khi nhà
Tây Sơn thất bại, Ngọc Hân và các con đều đổi tên
họ lẻn vào một làng thuộc tỉnh Quảng Nam. Nhưng
chẳng bao lâu thì bị phát giác. Ngọc Hân phải uống
thuốc độc tự tử, còn hai con đều bị thắt cổ chết.

Hai cụ Lê Thước và Lê Tư Lành đều xác định Lê
Ngọc Hân mất vào ngày 8 tháng 11 năm Kỷ Tỵ
(1799) (1). Tác giả Nhất Thanh (1971) thì cho rằng
khi triều Tây Sơn sụp đổ, Lê Ngọc Hân có bị bắt
cùng với hai con hoặc ở Huế hoặc ở nơi khác. Vua
Gia Long đã sai giết hai con bà một cách kín đáo, c
òn

riêng Lê Ngọc Hân thì cho về quê mẹ (2).

Các sử thần triều Nguyễn, trong Đại Nam thực lục
chép: Người xã Phù Ninh là Nguyễn Thị Huyền làm
cung nhân của vua Lê Hiển Tông, có con gái là Ngọc
Hân, gả cho nguỵ Huệ, sinh được một trai một gái.
Ngọc Hân chết, trai gái cùng chết non cả. Khoảng
đầu năm Gia Long, nguỵ đô đốc tên là Hài ng
ầm đem
hài c
ốt mẹ con Ngọc Hân từ Phú Xuân về táng trộm ở
địa phận xã Phù Ninh; Th
ị Huyền ngầm xây mộ dựng
đền, khắc bia giả, đổi lại họ tên để làm mất dấu tích.
Tới đây (năm 1842) việc ấy mới bị phát giác, vua sai
hủy bỏ đền thờ, đào bỏ hài cốt kẻ nguỵ đi" (3).

Trước đây trong một số bài viết của mình, tôi cũng
theo ý kiến của Lê Tư Lành tin rằng công chúa Ngọc
Hân đã mất từ trước khi triều Tây Sơn bị sụp đổ hoàn
toàn.

Song khi đọc kỹ lại "Quốc sử di biên", tôi thấy tác
giả đời Nguyễn là Phan Thúc Trực (1808 - 1852)
chép rõ ràng như sau:

"Tháng 5 năm Giáp Tý (1804) công chúa nhà cựu Lê
là Ngọc Hân tạ thế. Nguyên năm Bính Ngọ (1786)
niên hiệu Lê Cảnh Hưng, vua Lê gả công chúa Ngọc
Hân cho Nguyễn Huệ. Đến khi nhà Tây Sơn mất,

công chúa lại về ở tại mẫu quán là làng Phù Ninh. T
ại
đây, công chúa từ trần. Kẻ hàng thần hiện nhậm chức
quan tại huyện Đông Ngạn xin làm tang lễ cho cố
công chúa, nhà vua chấp thuận, dân làng Phù Ninh
làm từ đường thờ cố công chúa" (4).

Với tư cách là bộ sử tư nhân, ghi chép và bổ sung
những sự kiện mà quốc sử còn b
ỏ sót hoặc đề cập đến
chưa chính xác, được biên soạn vào khoảng đầu thời
vua Tự Đức (khoảng 1851 - 1852), quốc sử di biên đã

cung cấp những thông tin quan trọng:

- Có thể là hai người con của bà Ng
ọc Hân với Quang
Trung Nguyễn Huệ đã bị giết hại sau khi nhà Tây
Sơn bị sụp đổ, nhưng riêng Lê Ngọc Hân vẫn còn
sống mà trở về quê mẹ là làng Phù Ninh (tục gọi là
làng Nành, huyện Gia Lâm, Hà Nội).

- Bà Lê Ngọc Hân đã qua đời tại quê nhà vào tháng 5
năm Giáp Tý (1804) và đã được vua Gia Long nhà
Nguyễn cho phép làm tang lễ và nhân dân làng Phù
Ninh đã xây dựng từ đường để thờ bà. Điều này có
thể hiểu được vì chính vua Gia Long đã lấy em gái
của Lê Ngọc Hân, nên khiến ông vua này không thể
làm khác được.



2. Công chúa nhà Lê lấy vua Gia Long là ai? Và
trong hoàn cảnh nào?
Số đâu có số lạ đời,
Con vua mà lại hai đời chồng vua.

Đó là hai câu ca dao vẫn còn lưu truyền trong dân
gian tại vùng đất cố đô Huế cho đến những năm đầu
th
ế kỷ XX. Nó phản ánh một thực tế lịch sử. Song cái
nguy hại là nhiều người đã hiểu lầm câu ca dao kia
ám chỉ vào công chúa Lê Ngọc Hân. Thậm chí, một
tác giả đã viết cả một bài trên tạp chí "Những người
bạn của cố đô Huế" (BAVH số 4-1941) rằng công
chúa Ngọc Hân, người đã lần lượt có hai đời chồng,
cả hai đều là những bậc "anh hùng" của Việt Nam,
nhưng lại là hai kẻ thù không đội trời chung. Đó là
Nguyễn Huệ - Quang Trung và Nguyễn Ánh - Gia
Long. Không những thế, tác giả kia còn dựng lên m
ột
cách sinh động cả một cuộc hội ngộ đầy kịch tính
giữa Gia Long và Ngọc Hân với đầy vẻ lãng mạn
"trai anh hùng gặp gái thuyền quyên!". Đó là một sự
lầm lẫn. Trong thực tế, qua các tài liệu đã dẫn ở trên
có thể thấy Lê Ngọc Hân chưa từng bao giờ lấy vua
Gia Long. Sở dĩ có sự lầm cũng bởi lý do, chính em
gái Lê Ngọc Hân là Lê Thị Ngọc Bình đã làm vợ vua
Gia Long sau khi nhà Tây Sơn thất bại. Nhưng bà
Ngọc Bình lấy vua Gia Long trong hoàn cảnh nào?
Và kết cục ra sao?


Trong "Quốc sử di biên" Phan Thúc Trực chép một
sự kiện cuối cùng của triều đại Tây Sơn có liên quan
đến hoàn cảnh công chúa Ngọc Bình trở thành v
ợ Gia
Long như sau:

"Tháng 6 năm Nhâm Tuất (1802) loan giá đức Thế tổ
(chỉ vua Gia Long) đến kinh thành Thăng Long
nhân dân hào mục bắt được anh em "nguỵ quyền"
Nguyễn Quang Toản và đem dâng lên nhà vua
Nguyên trước đó, Nguyễn Quang Thiệu và Nguyễn
Quang Toản chạy về phủ Lạng Giang. Lúc đi đến
làng Phương Lan, thì kẻ tuỳ tòng của Toản chỉ còn
hơn trăm người mà thôi. Chánh tổng Yên Mẫu là Võ
Thám và bọn Trần Huy Giao ở đất Kinh Than đốc
suất các hào mục thuộc huyện Yên Lãng và huyện
Lục Ngạn đến bao vây anh em Nguyễn Quang Toản -
mãi về sau bọn Tổng Thám mới bắt được Quang
Toản và Quang Thiệu đem dâng Bọn Tổng Thám
(chánh tổng Võ Thám) lại dâng nạp bà phi là Lê Thị
Ngọc Bình vào trong nội cung nhà vua" (5) Nhờ
hiến những người thuộc "nguỵ đảng" bị bắt sống
cùng với các hạng khí giới nhà binh và của cải châu
báu nên bọn Tổng Thám và Trần Huy Giao được
triều đình ban thưởng công lao cao thấp khác nhau"
(6).

Theo "An Nam nh
ất thống chí" của Ngô gia Văn phái

và "Lịch triều tạp kỷ" của Ngô Cao Lãng thì khi gả
cô công chúa thứ 9 là Ngọc Hân mới 16 tuổi (năm
1786) cho Nguyễn Huệ, vua Lê Hiển Tông còn có
đến 5 người con gái chưa chồng. Vì thế nếu Ngọc
Hân còn có người em gái sau đó được gả cho Quang
Toản, con trai cả và là người nối ngôi Quang Trung
thì cũng là điều dễ xảy ra. Đến khi Quang Toản và
tuỳ tùng bị bắt tại phủ Lạng Giang thì Ngọc Bình
cũng ở trong số đám tù binh đó.

Theo tục lệ xưa, vua chúa mỗi khi trả thù thì bắt giết
những con trai của người có tội, còn đàn bà (vợ và
con gái họ) thì sung làm nô tỳ ở trong cung hay tại
các nhà quan to. Bà Lê Thị Ngọc Bình (người đã
từng được Quang Toản phong làm phi) cũng ở trong
trường hợp này. Chỉ có điều, vì có nhan sắc, Ngọc
Bình được vua Gia Long yêu quý lấy làm vợ và
phong lên đến Đệ tam cung (hàng phi) và đã có với
Gia Long hai người con trai. Nhân chép về sự kiện
vua Gia Long sách lập Tống Thị làm hoàng hậu năm
Bính Dần (1806) tác giả sách Quốc sử di biên cho
biết thêm: dưới Hoàng hậu họ Tống còn có Đệ nhị
cung là Ngọc Đương sinh ra Phúc Đảm (vua Minh
Mệnh sau này), Phúc Đài và Thiệu Hoá công. Đệ tam
cung chính là Ngọc Bình (chị em với Ngọc Hân công
chúa - vợ vua Quang Trung) sinh ra Quảng Oai công
và Thường Tín công (7).

Các sử thần triều Nguyễn trong "Đại Nam chính biên
liệt truyện" phần Hậu phi chỉ chép đến hai bà vợ của

vua Gia Long là Thừa Thiên cao Hoàng hậu họ Tống
và Thuận Thiên cao Hoàng hậu họ Trần mà không
thấy chép đến các bà vợ khác, kể cả bà Ngọc Bình.
Nhưng ở phần truyện của các hoàng tử thì lại thấy
chép đến Quảng Oai công (con thứ 10 của Gia Long)
mẹ là Đức phi họ Lê. Ông này được phong làm
Quảng Oai công năm Gia Long thứ 16 (1817) và mất
năm Minh Mệnh thứ 10 (1829) khi mới 21 tuổi;
Người con trai thứ 11 của vua Gia Long (em cùng m
ẹ
với Quảng Oai công) tên huý là Cự cũng được phong
tước công năm Gia Long thứ 16 (1817) đó là Thường
Tín công. Ông này mất năm Tự Đức thứ 2 (1849) thọ
40 tuổi.

Trong truyện của các công chúa, sử nhà Nguyễn cho
biết Ngọc Bình còn có với vua Gia Long một người
con gái. Đó là An Nghĩa công chúa Ngọc Ngôn, con
gái thứ 10 của vua Gia Long (8). Bà công chúa này
mất năm Tự Đức thứ 9 (1856) thọ 53 tuổi. Như vậy l
à
bà sinh năm 1814.

Từ một công chúa nhà Lê, Ngọc Bình được gả cho
vua Cảnh Thịnh nhà Tây Sơn, rồi lại làm đ
ệ tam cung
của vua Gia Long nhà Nguyễn. Câu ca dao đã dẫn
trên hẳn ám chỉ trường hợp của bà. Bà mất khi nào?
Không thấy sử sách chép. Có lẽ vì cái lý lịch "hai đời
chồng vua" của bà mà mặc dù đã từng được lập làm

Đệ tam cung (hàng phi) bà vẫn không được các sử
thần triều Nguyễn chép trong liệt truyện chăng?

Rõ ràng, qua các tư liệu đã dẫn trên, có thể khẳng
định lại một lần nữa, công chúa Lê Ngọc Hân, tác giả
bài Ai tư vãn nổi tiếng vẫn giữ được sự chung thuỷ
với người anh hùng dân tộc Quang Trung - Nguyễn
Huệ. Người được ca dao nhắc đến lại là em gái bà,
công chúa Lê Thị Ngọc Bình.
ĐỖ ĐỨC HÙNG