Từ Phan Liêu, Đặng
Dung đến Nguyễn Trãi




Tâm sự của một thế hệ trước những biến động của đất
nước ở đầu thế kỷ thứ XV


1.

Vào cuối thế kỷ thứ 14 nước Đại Việt bắt đầu một giai đoạn suy vong.

Ở đầu thế kỷ thứ 13, chỉ 200 năm trưóc đó, đoàn quân bách chiến
bách thắng của Thành Cát Tư hãn và Hốt Tất Liệt đã phải bị khuất
phục trưóc những chiến công hiển hách của Trần Hưng Đạo, Trần
Quang Khải. Nhưng đến cuối thế kỷ 14, nhà Trần đã mất đi năng lực
quốc phòng để gìn giữ biên giới. Các vị vua cuối cùng nhà Trần nhu
nhược, yếu hèn. Nước Chiêm Thành nhỏ bé ở phương nam, dưới sự
lãnh đạo của Chế Bồng Nga, đã hơn 10 lần đem quân vượt biên giới
phía nam xâm phạm lãnh thổ và ba lần đem quân tàn phá kinh đô
Thăng Long.

Trong bối cảnh đó, Hồ Quí Ly xuất hiện như một cái phao cứu vãn nhà
Trần. Ông đã giúp triều đình cũng cố lại triều chính và quân đội. Hai
cha con Hồ Quí Ly và Hồ Nguyên Trừng đã xây dựng đưọc một nền
công nghệ quốc phòng cao độ có khả năng sản xuất được những vũ
khí tân kỳ. Với khả năng quân sự mới đó, thủy quân Đại Việt đã giết
được Chế Bồng Nga, chấm dứt được hoạ xâm lược của Chiêm Thành.

Nhưng cái phao cứu sinh Hồ Quí Ly đã trở thành sợi dây thòng lọng
lịch sử cho nhà Trần. Với khôn ngoan, mưu lược cùng với quyền lực
trong tay, Hồ Quí Ly đã chấm dứt nhà Trần và mở ra triều đại nhà
Hồ.

Hồ Quý Ly là một con người văn võ toàn tài với đầy tham vọng, và là
một nhà chính trị tài giỏi quyền biến. Nhưng Hồ Quý Ly phải đương
đầu với tham vọng to lớn hơn ở phương bắc. Đó là tham vọng của
Minh Thành Tổ, một hoàng đế thông minh đảm lược vừa mới cưóp
ngôi người cháu ở Kim Lăng, Trung Hoa.

Đầu thế kỷ 15 là thời gian Trung Hoa đã được bình định và bước vào
giai đoạn phục hưng. Năm 1398, Minh Thái Tổ Chu Nguyên Chương
băng hà. Ông truyền ngôi lại cho cháu đích tôn, tức là Huệ Đế. Năm
1402, Huệ đế bị chú là Yên Vương Lệ (Chu De) cứớp ngôi. Yên vương
Lệ lên ngôi tức là Minh Thành Tổ.

Dưới thời Minh Thành Tổ, ông đã cho tổ chức hạm đội viễn dương với
48 chiếc tàu và 28.000 thủy binh dưói quyền chỉ huy của đô đốc Trịnh
Hoà viễn du khắp nơi trên thế giới. Sử cho biết hạm đội Trịnh Hoà
(Zheng He) thực hiện 7 chuyến viễn du, đã chinh phục các nuóc Nam
Á, Phi châu, và gần đây các sử gia Tây Phương đã khám phá đoàn
thám hiểm của Trịnh Hoà đã có dấu chân tại Greenland, Bắc cực và
châu Mỹ trước cả Columbus, đem về cho Minh Thành Tổ rất nhiều vật
lạ quí hiếm và sự thần phục của các vương quốc xa xôi.

Sự kiện nầy nói lên một điều là đối lực của dân quân Đại Việt bấy giờ
là Minh Thành Tổ, một triều đại cực thịnh của Trung Hoa.

Minh Thành Tổ muốn mở rộng biên giới về phương nam. Nhân cơ hội

một số quan lại nhà Trần chạy qua Kim Lăng dâng sớ tố cáo nhà Hồ
cướp ngôi nhà Trần, nhà Minh đã phất ngọn cờ Diệt Hồ Phù Trần, để
đem quân sang Đại Việt.

Năm 1406 Minh Thành Tổ phong Chu Năng làm Chinh Di Đại Tướng
Quân, Trương Phụ làm Chinh Di Hữu Phó Tướng Quân cùng Mộc Thạnh
làm Chinh Di Tả Phó tướng quân thống lĩnh 80 vạn quân chia làm hai
cánh tràn xuống nước ta. (ĐVSKTT 307)

Thực chất của chiến dịch chinh nam với 800 ngàn quân dưới nhãn
hiệu Diệt Hồ Phù Trần của nhà Minh là cuôc chiến tranh xâm lược đi
liền với một cuộc di dân vĩ đại. Minh Thành Tổ muốn bình định Đại
Việt để Đại Việt trở thành quận huyện của Trung Hoa như Ngô Việt,
Mân Việt trước đây. Do đó, cuộc chinh nam lần nầy không phải chỉ là
một cuộc viễn chinh quân sự thuần túy. Minh Thành Tổ đã phát động
chiến tranh xâm lược tổng hợp quân sự, văn hoá và huyết thống.
Đoàn quân 800,000 người đó có tác dụng pha loãng giòng máu của
dân Việt ở phương nam, và làm thay đổi nếp sống và văn hoá Việt để
đồng hoá vào Trung Hoa.

Đồng thời, mặt trận tâm lý với khẩu hiệu Diệt Hồ Phù Trần của Minh
Thành Tổ đã đánh vào nhược điểm về giá trị chính thống của chính
quyền Hồ Quí Ly. Đòn tâm lý nầy gây giao động mạnh mẽ trong quần
chúng và chi phối mạnh mẽ ý chí chống xâm lăng của quân dân Đại
Việt.

Mất tính chính thống, Hồ Quí Ly mất năng lực đạo đức để lãnh đạo
công cuộc kháng chiến. Hồ Quí Ly đã thất bại trên mặt trận chiến
tranh chính trị trước khi mặt trận quân sự bị sụp đổ.


Sự thất bại của nhà Hồ trong việc lãnh đạo công cuộc chiến đấu chống
quân Minh đã đưa Đại Việt vào vòng nô lệ bắc triều lần thứ hai.

2.

Phan Liêu, Đặng Dung và Nguyễn Trãi là ba thanh niên sinh ra lớn lên
thời Trần mạt. Ba người đều là dòng dõi của những đại quan làm việc
vói triều đình nhà Trần. Khi nhà Hồ cướp ngôi nhà Trần, thân sinh cả
ba đều hợp tác với chế độ mới. Họ là những gương mặt tiêu biểu cho
thế hệ thanh niên của đầu thế kỷ 15 phải chứng kiến sự phá sản thê
thảm của triều đại nhà Trần, một triều đại đã hơn một lần đưa dân tộc
Đại Việt lên đỉnh cao của lịch sử .

Nguyễn Trãi, Đặng Dung và Phan Liêu đều sinh ra và lớn lên cùng thời
kỳ. Nguyễn Trãi và Đặng Dung đi tìm con đường cứu nước. Nguyễn
Trãi đã thành công và Đặng Dung đã phải tuẩn tiết. Riêng Phan Liêu
đã đầu hàng giặc để làm quan.

a.

Phan Liêu là con của quan thái phó Nghệ An Phan Quí Hữu. Nghệ An
là cửa ngõ vào Hoá Châu. Lúc ấy lực lượng của Giản Định Đế và Trùng
Quang Đế đang nắm giữ vùng Nghệ An Thanh Hoá. Năm 1413,
Trương Phụ đem quân đánh Nghệ An. Phan Quí Hữu ra hàng. Phan
Liêu được Trương Phụ cho làm tri phủ Nghệ An. Quân của Trùng
Quang Đế chạy về Hoá châu. Phan Liêu đem thông tin quân số của
Trùng Quang Đế cho Trưong Phụ biết. Nhờ đó, Trương Phụ đã tiêu
diệt được lực lượng Nghĩa Quân. Trùng Quang Đế và Đặng Dung đều
bị bắt trong trận Hoá Châu nầy và sau đó tự vẫn trên đưòng giải về
Kim Lăng. Do sự phản bội của Phan Liêu, chế độ nhà Trần hoàn toàn

cáo chung. Đến năm 1419, Phan Liêu bất đồng quan điểm với Mã Kỳ,
một tướng lãnh quân Minh, nên đem quân giết quan quân nhà Minh ở
Thanh hoá và chạy qua Ai lao.

Phan Liêu không đầu hàng ở giai đoạn đầu của cuộc chiến tranh xâm
lược. Ông đầu hàng vào năm 1413, tức là 6 năm sau khi Trương Phụ
và Mộc Thạnh đem quân tràn vào Đại Việt. Trong thời gian đó, cha
của Phan Liêu là Phan Quí Hữu đang còn làm quan cho nhà Hậu Trần,
đang làm công tác phù Trần.

Ở giai đoạn nầy động lực cho sự hợp tác với quân Minh không còn là
phù Trần nữa. Sau 6 năm chiếm đóng Đại Việt quân Minh không hề
quan tâm đến việc đưa con cháu nhà Trần trở lại ngai vàng. Chiến
dịch Diệt Hồ Phù Trần đã hiển nhiên trở thành cuộc chiến tranh xâm
lược. Ở giai đoạn nầy, hàng quân Minh là sự chọn lựa giữa cái chết
vinh vì đất nước và cái sống nhục theo quân xâm lược, là chọn lựa
giữa đi với Trùng Quang vào núi kháng chiến và theo giặc Minh làm
quan. Phan Liêu chọn con đường thứ hai.