Ngô Nhân Tĩnh và tâm
sự một Nho thần





1. Về năm sinh, năm mất của Ngô Nhân Tĩnh
(1)

Về năm sinh năm mất của Ngô Nhân Tĩnh, một trong ba nhà thơ lớn đất Gia Định,
cho đến nay vẫn chưa ngã ngũ. SáchHợp tuyển thơ văn Việt Nam, thế kỷ XVIII nửa đầu
thế kỷ XIX có tuyển thơ của Ngô Nhân Tĩnh và giới thiệu vắn tắt về tiểu sử, nhưng
không thấy chép năm sinh và năm mất
(2)
.
Sách Gia Định tam gia thi có nêu ra năm sinh năm mất của ba nhà thơ đất Gia
Định, nhưng các con số chưa thống nhất và năm sinh của Ngô Nhân Tĩnh vẫn còn để
ngỏ
(3)
. Nguyễn Q. Thắng trong công trình Văn học Việt Nam nơi miền đất mới, cũng bộc
lộ sự bất nhất khi ghi năm sinh, năm mất của Ngô Nhân Tĩnh
(4)
. Trong Đại Nam thực
lục và Đại Nam liệt truyệnđều không thấy ghi năm sinh mà chỉ ghi năm mất của các
ông.
Như vậy việc xác định năm sinh năm mất của Ngô Nhân Tĩnh vẫn là việc làm cần
thiết. Nhưng cho đến nay, tư liệu về ông vẫn còn rất ít, chúng tôi đành phải dựa vào các
căn cứ khác để xác định năm sinh và năm mất của ông.
Về năm mất của Ngô Nhân Tĩnh, theo sách Đại Nam liệt truyện, vào năm Gia
Long thứ 12 (1813), “ông cùng với Lê Văn Duyệt đi hộ tống quốc vương Chân Lạp là

Nặc Chân về nước. Đến khi trở về hoặc có người nói là Tĩnh nhận của cho riêng, Duyệt
tin thực đem việc ấy tấu lên, vua cho là không có sự thực, bỏ đi (…). Mùa đông năm ấy,
ốm chết. Trịnh Hoài Đức tâu giúp xin truy tặng, vua không cho”
(5)
.
Sách Đại Nam thực lục, chính biên, đệ nhất kỷ, quyển 97 (XLVII) thì chép: “Hiệp
tổng trấn Gia Định là Ngô Nhân Tĩnh chết”
(6)
cũng vào năm Gia Long thứ 12 (Quý Dậu,
1813).
Cả hai sách trên đều chép Ngô Nhân Tĩnh mất vào mùa đông năm Quý Dậu, Gia
Long thứ 12 (1813). Như vậy, có thể xác định Ngô Nhân Tĩnh mất năm 1813.
Còn về năm sinh của ông, cả hai sách đều không thấy chép. Vì thế, để xác định
năm sinh của Ngô Nhân Tĩnh, ngoài việc tìm kiếm những ghi chép trong Đại Nam liệt
truyện và Đại Nam thực lục, chúng tôi còn khảo sát qua những ghi chép của Trịnh Hoài
Đức, một người vừa cùng thời, vừa như là người em, vừa là người bạn đồng hương,
đồng liêu
(7)
.
Sách Đại Nam liệt truyện và Đại Nam thực lục đều chép Trịnh Hoài Đức mất vào
năm Minh Mệnh thứ 6 (1825), nhưng riêng Đại Nam liệt truyện còn chép thêm ông thọ
61 tuổi, như vậy, nếu tính theo tuổi ta thì Trịnh Hoài Đức sinh năm 1765
(9)
. Còn nếu dựa
theo bài Tự tự của Trịnh Hoài Đức (tự đề tựa tập thơ Cấn Trai thi tập), có viết cha ông
(Trịnh Hoài Đức) mất vào năm Quý Tỵ (1773) khi ông vừa lên mười tuổi (Quý Tỵ niên
bất lộc, thời dư phương thập tuế     ,    )
(8)
. Vậy nếu tính theo âm lịch
thì Hoài Đức sinh năm 1764.

Lại trong bài thơ Lữ thứ hoa triều trong Cấn Trai thi tập, làm vào thời gian khi
ông đi sứ sang Trung Quốc, có câu: “Thúc hốt hành canh tứ thập niên, Hoa triều
thích trị Quế giang biên              ” (Thấm thoắt tuổi tác đà
bốn mươi, Trong tiết hoa triều ta vừa đến bờ Quế Giang). Bài thơ này chính tác giả
xếp vào mùa xuân năm Quý Hợi (1803), và theo như lời tác giả nói, ông vừa đến tuổi
40, nên cũng có thể tính được ông sinh vào năm Giáp Thân (1764). Như vậy, nếu xác
định được năm sinh năm mất của Trịnh Hoài Đức thì có thể xác định được năm sinh
của Ngô Nhân Tĩnh theo lời bài Tự tự của Trịnh Hoài Đức: “… dư dĩ Nhân Tĩnh thả
trưởng tứ tuế toại dĩ thế huynh xưng chi             ” (… tôi, vì
Nhân Tĩnh lớn hơn chừng 4 tuổi nên gọi là anh).
Nếu chấp nhận Trịnh Hoài Đức sinh năm 1764 như cách suy luận trên, thì Nhân
Tĩnh sinh năm 1761 chứ không phải là 1760 như Hoài Anh suy luận
(9)
. Vậy chúng ta có
thể xác định rằng Ngô Nhân Tĩnh sinh năm Tân Tỵ (1761), mất năm Quý Dậu
(1813).
1.2. Cuộc đời Ngô Nhân Tĩnh
(10)

Ngô Nhân Tĩnh (1761-1813), tự Nhữ Sơn, tổ tiên người Quảng Đông, sang
nước Nam trú ở đất Gia Định. Tĩnh là người có tài học, làm thơ hay xuất thân làm Thị
học (độc) Viện Hàn lâm.
Thuở nhỏ, cùng với Trịnh Hoài Đức theo học trường của Xử sĩ Võ Trường Toản,
theo đòi bút nghiên, thi phú, rồi cùng Lê Quang Định và Trịnh Hoài Đức cùng các bạn
yêu thơ văn lập nên thi xã Bình Dương
(11)
, hay còn gọi là Gia Định Sơn hội
(12)
. Năm
Mậu Ngọ (1798), Lưu trấn Diên Khánh Nguyễn Văn Thành và Đặng Trần Thường dâng

sớ xin cho người đi sứ Trung Quốc một mặt nói rõ tình hình của Tây Sơn, một mặt ngầm
dò tìm tin tức vua Lê, đề cử Ngô Nhân Tĩnh và Phạm Thận. Cùng năm ấy, lấy Hàn lâm
viện thị học Ngô Nhân Tĩnh làm Tham tri Binh bộ, đem quốc thư theo thuyền buôn
người Thanh sang Quảng Đông, để hỏi thăm tin tức vua Lê, nghe tin vua Lê băng bèn
trở về
(13)
. Năm Canh thân (1800), sai tham tri Binh bộ Ngô Nhân Tĩnh lãnh đem các thức
chè Tàu, thuốc lá Xiêm, cá khô tôm khô chia cấp cho các tướng sĩ ở Thị Dã
(14)
.
Năm Nhâm Tuất, Gia Long thứ 1 (1802), lấy Trịnh Hoài Đức làm Thượng thư Hộ
bộ, sung chánh sứ sang nước Thanh, Ngô Nhân Tĩnh làm Hữu tham tri Binh bộ, Hoàng
Ngọc Uẩn làm Hữu tham tri Hình bộ sung chức phó sứ, đem quốc thư và phẩm vật, lại
đem cả ấn sách đã bắt được do người Thanh phong cho Tây Sơn, cùng bọn giặc biển Tề
Ngôi là Mạc Quang Phù, Lương Văn Canh, Phàn Văn Tài, đi hai thuyền Bạch yến và
Huyền hạc vượt biển đến cửa Hổ Môn tỉnh Quảng Đông để nộp
(15)
. Năm Đinh Mão, Gia
Long thứ 6 (1807), Tĩnh sung làm Chánh sứ cùng với Phó sứ Trần Công Đàn mang sắc
ấn đến thành La Bích ban phong cho Nặc Chân làm Quốc vương nước Chân Lạp
(16)
.
Tháng 3 năm Kỷ Tỵ, Gia Long thứ 8 (1809), đặt ba trường diễn bắn súng, họp các quân
Thị trung và Thần sách diễn thi. Phó tướng quân Thần võ Trần Quang Thái và Tham tri
Binh bộ Ngô Nhân Tĩnh cùng Thiêm sự Bùi Công Kim làm giám khảo Hữu trường Thị
trung
(17)
.
Năm Tân Mùi, Gia Long thứ 10 (1811), Hữu tham tri Binh bộ Ngô Nhân Tĩnh
lãnh chức Hiệp trấn Nghệ An

(18)
. Ông làm quan thanh liêm, giản dị, đuổi kẻ sâu mọt, dân
được yên. Dâng sớ tâu nỗi khổ của dân, được vua y cho. Sai Đốc học Bùi Dương Lịch
làm tập Nghệ An phong thổ ký
(19)
và chính ông là người hiệu đính sách này. Năm Nhâm
Thân, Gia Long thứ 11 (1812), Hiệp trấn Nghệ An Ngô Nhân Tĩnh ốm nặng, dâng biểu
xin về nam. Mùa hạ tháng Tư năm ấy, Ngô Nhân Tĩnh được phong làm Thượng thư
Công bộ Hành hiệp tổng trấn Gia Định. Trong thời gian này ông kiểm tra lệ thuế tiền
thóc sản vật ở các trấn đạo thuộc thành và giúp Lê Văn Duyệt ổn định tình hình ở Gia
Định
(20)
.
Năm Quý Dậu, Gia Long thứ 12 (1813), chiếu cho Tổng trấn thành Gia Định Lê
Văn Duyệt và Hiệp tổng trấn Ngô Nhân Tĩnh đại phát thuỷ binh hơn 13.000 người đem
quốc vương Chân Lạp là Nặc Chân về nước
(21)
. Cùng năm, Thượng thư Hộ bộ Lê Quang
Định mất
(22)
. Mùa đông năm ấy, Hiệp tổng trấn Gia Định Ngô Nhân Tĩnh mất
(23)
.
Năm Canh Thìn, Minh Mạng thứ 1 (1820), được truy cấp cho phu coi mộ. Năm
Tự Đức thứ 3 (1850) được thờ phụ vào miếu Trung hưng công thần
(24)
.