Xin lỗi, đây không phải thời trang
(Như đã hứa với các bạn, Soi xin đưa bài bình luận về bộ ảnh của
Munem Wasif. Bài này trong bản gốc có tên “Nước mắt vùng nước
mặn”. Soi xin đổi lại vì một lý do rất ngớ ngẩn là để các bạn dễ phân
biệt với bài trước!!! Đoạn cuối bài này cực kỳ hay!)

Một chiếc thuyền nằm trơ trọi trên mảnh đất trước nhà cằn cỗi và nứt
nẻ vì nhiễm mặn. (Vùng Gabura, Satkhira)
Mọi hệ sinh thái đều có điểm cân bằng mong manh của nó. Điều đó thì
ai cũng biết. Các nhà khoa học vẫn đều đặn tìm cách ghi nhận những sự
quá đà có thể dẫn đến mất cân bằng, ngay cả khi họ chẳng làm được gì
để ngăn cản việc đó. Và thi thoảng, chi thi thoảng thôi, việc ấy kéo theo
(sự thay đổi về) luật lệ, cơ chế và cuối cùng là sự bảo hộ.
Ở một vùng tây nam xa xôi của Bangladesh, Munem Wasif cho chúng
ta thấy những mô hình nghe có vẻ trừu tượng này có ý nghĩa gì trong
thực tế. Không ai biết đích xác tại sao mực nước ở vịnh Bengal lại đang
thay đổi, nhưng chúng vẫn đang thay đổi. Trong một đất nước nổi tiếng
là thấp dưới mực nước biển, ngày càng nhiều người phải sống trong
nguy cơ lụt lội đến thảm họa. Sự xói mòn của bờ biển cũng đang gia
tăng, một mối quan ngại sâu sắc trong một đất nước mà (dưới áp lực
dân số) mỗi centimet vuông đất sử dụng được đều quý giá.

Độ mặn nước biến tăng khiến vùng đất màu mỡ thành cằn cỗi. Thân
cây già tàn lụi này là một chứng tích của quá khứ lừng lẫy. (Vùng
Ashasuni, Satkhira)
Munem Wasif đã tìm thấy một vùng mà những thay đổi trong một đơn
vị đong đếm duy nhất – độ mặn của nước – có thể tác động lên toàn bộ
ma trận cân bằng. Độ mặn đã tăng. Nền nông nghiệp cũ không còn hoạt
động được nữa vì mấy loại cây cũ đơn giản là không mọc được. Nghề
nuôi tôm – một nghề mới – đã lớn mạnh lên, chủ yếu để xuất khẩu, sử
dụng ít lao động hơn và đe dọa nguồn sống của rất nhiều người khác.

Đến lượt mình, nghề nuôi tôm làm đất đai bị phơi muối và thành nước
lợ. Người làm nông giờ chỉ còn là lao động thời vụ. Những cơ cấu lao
động và phân cấp xã hội dựa trên phân bổ lao động đã tồn tại lâu đời
cũng đổi thay và tan rã.
Rất nhiều người phải liều dấn thân vào những vùng đầm lầy trồng dừa
nước ở Sundarbans (một công viên quốc gia nằm về phía biên giới Ấn
Độ) để đánh bắt cá và thu thập vật liệu lợp nhà vốn trước đây có sẵn
ngay gần chỗ họ ở. Ở vùng Sundarbans họ phải đương đầu với một loạt
hiểm họa đáng sợ: cá mập ăn thịt, cá sấu, hổ mang chúa và hổ Bengal
tấn công.

Một người kéo lá dừa nước được chặt từ sâu trong rừng Mangrove, trở
về thuyền. (Vùng Sunderban, Satkhira)
Phụ nữ (lúc nào cũng là phụ nữ) còn phải đi xa hơn nữa để tìm nước
sạch. Các loại bệnh mới ngày càng gặp nhiều hơn, rõ ràng là có liên hệ
với tất cả những thay đổi trên, nhưng không dễ gì chứng minh được
mối liên hệ đó. Cứ thế, một mạng lưới chằng chịt những thay đổi có
tính liên kết, chưa ai hiểu rõ, và đến một nửa là không thể tiên đoán
chính xác được, đã hình thành.

Một phụ nữ múc nước ngọt từ ao. Mỗi ngày bà mất 4 giờ đồng hồ cho
hai lần lấy nước. (Vùng Bolabaria, Satkhira)
Munem Wasif không đến vùng đất hoang này để cho chúng ta thấy sự
trừu tượng của các chuyên gia thay đổi khí hậu hay những lí thuyết của
các nhà kinh tế học vĩ mô. Nghề nhiếp ảnh là xử lí những gì cụ thể, và
dự án này xử lí một vấn đề hết sức cụ thể. Bản thân Wasif là người
Bangladesh. Không áo chống đạn, không hồi hộp, không phải mất năm
tiếng đồng hồ chầu chực ở Vùng Cấm. Họ là người cùng một nước, dù
không cùng vùng sinh sống với anh. Thổ âm có thể khác nhau nhưng
ngôn ngữ thì chung. Trên thực tế Wasif đã thuê một cái xe máy để hoàn

thành dự án này, và khi anh kể cho bạn nghe tên của những người trong
ảnh thì đó là vì anh đã gặp họ và nghe họ nói, và biết về họ thực.
Những bức ảnh, do đó, gần như mang tính chủ quan. Người ta đã tốn
quá nhiều giấy mực để cố xác định xem liệu khi nào thì các nhiếp ảnh
gia nói sự thật và liệu họ có bao giờ nói sự thật không. Những bức ảnh
này với Wasif hoàn toàn mang tính cá nhân, hoàn toàn là cách diễn giải
những cảm xúc của riêng anh. Nhưng điều đó không ngăn chúng trở
thành một thứ tư liệu quan trọng – và chân thật – về những gì đang xảy
ra trong sự tương tác của phức hợp các biến số nơi xó xỉnh này của
Bangladesh.

Một ngày của phụ nữ vùng này chủ yếu chỉ xoay quanh nhiệm vụ lấy
nước. (Vùng Bolabaria, Satkhira)
Nhiếp ảnh có thể nói đến những vấn đề rất lớn mà cũng rất nhỏ. Wasif
cho ta thấy cánh tay dài của Johura Begum đang giơ ra chạm vào người
chồng đang chết dần vì ung thư gan, sự dịu dàng giản dị đó là thứ “dịch
vụ y tế” duy nhất tồn tại trong một ngôi làng mà dân cư đang sống
trong thiếu thốn trầm trọng này. Đây là một sự thật rất nhỏ bé, hiển
nhiên. Người chồng chết, người phụ nữ tiếp tục sống – một quả phụ.
Người chụp ảnh cũng có ở đó, anh ta biết. Nhưng điều này đồng thời
cũng là một phức hợp nhiều ẩn dụ. Có rất nhiều bức ảnh như thế bởi vì
cảnh tượng này đã diễn ra quá nhiều lần ở khắp nơi trên thế giới. Nó là
một bức ảnh (lớn) về những vấn đề hạ tầng và tài chính, cũng như đạo
đức và luân lý.

Sorifa Khatun (30 tuổi) ru một trong bảy đứa con ngủ. Chồng cô,
Kased Mali, bị cọp vồ cách đây 6 tháng. (Vùng Gabura, Satkhira)
Trong một tấm ảnh khác, những thùng chứa nước ngọt trong những
chiếc thuyền được kéo lê bằng chân qua một vùng bùn lầy trơ trọi.
Shajhan Shiraj và các em của anh từ Gabura phải di chuyển ba tiếng

đồng hồ mỗi ngày theo cách này. Những cái cây còi cọc, nước ngọt ở
tít xa, ba người đàn ông, ba chiếc thuyền, và những vết lằn họ để lại
trên đất bùn. Không chỉ là một bức ảnh đẹp: tính châm biếm của việc
những chiếc thuyền phải di chuyển chậm chạp vất vả như vậy trong đất
liền với nước là thứ hàng hóa duy nhất thật đau lòng đến không thể
hình dung nổi.

Khi nước rút, Shajhan Siraj và anh em đẩy thuyền ra biển. Những chiếc
thuyền được đổ đầy nước ngọt mà họ đã hứng sẵn trong đất liền. Mỗi
ngày họ phải đi lấy nước mất 3 giờ đồng hồ. (Vùng Datinkhali,
Satkhira)
Có một bước chuyển mạnh mẽ trong những bức ảnh này. “Đọc” chúng
như những sự thật nho nhỏ, chúng tóm lấy trái tim bạn. Diễn giải chúng
thành những sự thật lớn, chúng sẽ hướng bạn đến những nỗ lực thực tế
để thay đổi tình hình. Bạn bị Wasif thôi thúc phải hành động mà không
cần phải biết tên người chồng của Johura Begum là Amer Chan.

Amer Chan (60 tuổi), chồng của Johura Begum, bị ung thư phổi. Bà
mới đi lấy nước về xong. (Vùng Patrakhola, Satkhira)
Chúng ta đã nghe nói về sự mệt mỏi của người làm từ thiện, sự cạn kiệt
cảm thông. Mỗi người xem những bức ảnh này một lúc nào đó sẽ có
cảm giác đã từng nhìn thấy chúng ở đâu đó rồi. Bộ ảnh Salgado ở
Sahel, cũng gây sốc như vậy, có thể còn nhiều hơn. Rất giống về cảm
xúc và âm điệu. Nhưng các nhiếp ảnh gia không có nhiệm vụ phải cung
cấp cho chúng ta những cảnh tượng mới. Miễn là những cảnh này còn ở
đó và trông vẫn thế, các nhiếp ảnh gia sẽ tiếp tục đưa chúng cho ta
xem. Một số người sẽ nhìn ảnh của Wasif ở đây và gọi chúng là “phái
sinh” (của thực tế); họ nói đúng. Nhưng đây không phải là thời trang.
Ngành công nghiệp ung thư gan mùa này sẽ không cho ra mắt một mẫu
quần dài mới. Người chụp ảnh chỉ làm được đến thế thôi. Nếu người

xem đã mệt mỏi vì bị quấy rầy, mệt mỏi vì nhìn những cảnh tượng họ
không muốn nhìn, có lẽ chúng ta nên hiểu rằng chính người xem mới
cần phải chỉnh đốn tư tưởng của mình, chứ không phải người chụp.
Munem Wasif đang làm nhiệm vụ của mình. Còn lại, tùy chúng ta.

Hiromunda từng là nông dân, nhận chăm nom hàng dặm dài đồng lúa.
Rồi việc nuôi tôm làm đất nhiễm mặn, khiến ông không còn việc mà có
thể nuôi sống gia đình nữa. (Vùng Patrakhola, Satkhira)
Francis Hodgson
Giám đốc mục Ảnh, Sotheby’s
Chủ tịch Hội đồng giám khảo, Prix Pictet
*
Munem Wasif được đưa vào danh sách ngắn bình chọn giải Prix Pictet
năm 2008. Là một phần không tách rời của giải, Pictet quyết định tài
trợ cho một trong số các nghệ sĩ được đưa vào danh sách ngắn đi chụp
một dự án liên quan đến vấn đề nước. Bộ ảnh này là kết quả của
chương trình tài trợ đó.