NÉT NỔI BẬT TRONG NGHỆ
THUẬT AI CẬP CỔ VÀ VÙNG
TRUNG - CẬN ĐÔNG
Một trong những nền văn minh nổi tiếng đầu tiên
mà chúng ta biết đến là Ai Cập. Thời Ai Cập cổ
đại, khí hậu ở đây nóng và khô hạn, phá huỷ độ
ẩm đến mức tột độ. Chính sự đa dạng của các loại
đá thiên nhiên như: hoa cương, thạch anh, pofia,
v.v đã giúp cho các dấu tích của nền văn minh
Ai Cập cổ còn tồn tại được đến ngày nay, thậm
chí một số tác phẩm điêu khắc hay những dòng
chữ khắc vào đá vẫn còn nguyên vẹn. Đặc biệt
thời kỳ Ai Cập cổ đại, tôn giáo chiếm vị trí vô
cùng quan trọng, nhiều truyền thống xa xưa “nở
rộ” ở thời tiền sử, với những nghi lễ phức tạp của
các pharaon Ai Cập đã từng “mê ho
ặc” cả thời Cổ
đại trước khi bị đạo Hồi thế chỗ. Đó là các nghi lễ
được tổ chức xung quanh nhiều vấn đề của cuộc sống, độc đáo là việc
bảo quản thi thể con người sau khi chết. Việc chuyển thi thể thành xác
ướp và chăm lo cất giấu dưới các ngôi mộ ở Ai Cập được quan tâm

Cột đỡ trần phía
trên có nữ thần
Hathor (1478-1458
TCN)
nhiều hơn so với các nước khác. Mộ Ai Cập được xem như những con
tàu thực sự của Noé. Mặc dù xẩy ra rất nhiều cuộc cướp bóc trong
những ngôi mộ này, nhưng nó vẫn mang lại cho chúng ta sự hiện diện
c
ủa nền văn minh Ai Cập cổ đại nhờ các đồ vật, câu khắc, các tác phẩm

điêu khắc và những bức họa hay những di chỉ còn tồn tại.
Trải qua hàng nghìn năm, rất nhiều thành phố lớn đông đúc và thịnh
vượng, cùng kho tàng, thành quách, bến cảng, công trình nghệ thuật và
tất cả những gì thuộc về cuộc sống thường ngày của Ai Cập cổ đều bị
tàn phá. Người Ai Cập cổ đại có tục ướp xác tạo thành các “momi” và
chôn chúng trong những ngôi mộ đồ sộ gọi là Mastaba và Kim tự tháp.
Mastaba là lăng mộ của tầng lớp quý tộc được xây bằng đá, có mặt cắt,
mặt bằng. Trong Mastaba có ba phòng: phòng sảnh, phòng tế lễ và
phòng thờ (nơi đặt tượng người chết). Từ mặt trên của Mastaba người
ta đào một giếng tròn hoặc vuông, sâu khoảng 30m. Đáy giếng thông
sang một hành lang rồi đến phòng mai táng (nơi để quan tài). Sau khi
chôn người chết, giếng được lấp kín. ở Ai Cập còn tìm thấy nhiều nơi
có dấu vết của Masataba, ví dụ khu lăng mộ vua chúa ở Memphis, xây
dựng vào vương triều thứ ba, khoảng thế kỷ XVIII trước công nguyên
(CN). Loại hình kiến trúc này là nguồn gốc ban đầu của Kim tự tháp.
Các Kim tự tháp của Ai Cập cổ đại vô cùng nổi tiếng, đã được xếp vào
hàng bẩy kỳ quan thế giới bởi sự vĩ đại và vẻ đẹp của nó. Đó là những
kiệt tác của khoa học kiến trúc chứ không chỉ là kiệt tác của kiến trúc.
Cần phải khám phá nghệ thuật Ai Cập tại các ngôi đền, tuy nhiên hầu
như không một tác phẩm nào còn nguyên vẹn đến ngay nay. Người ta
đã tìm kiếm được hàng nghìn bức tượng và các tác phẩm điêu khắc,
nhưng hầu hết chúng bị vỡ hoặc tách rời thành từng mảng. Còn về hội
hoạ, các kiệt tác là vô cùng hiếm và được đặt ngầm dưới đất, cho đến
nay còn lại ít dấu tích, vì thế những đặc thù của hội họa Ai Cập cổ đại
không mấy ai nhắc tới. Ban đầu, hệ thống chữ viết Ai Cập trở nên bí
hiểm, kể từ khi thế giới Cổ đại sụp đổ đã dần để lộ ra bí mật của nó.
Nghệ thuật Ai Cập có thể khôi phục lại trong niên đại và địa lý của
mình với một sự chính xác lớn. Nhờ khám phá ra các ngôi mộ vua
chúa, chúng ta đã có vinh dự sở hưũ một vài kiệt tác vẫn còn nguyên
vẹn qua hàng nghìn năm.

Vùng Trung cận Đông chưa thấy được những đặc tính đẹp, nhất quán
như lịch sử Ai Cập cổ đại, nhưng ngành khảo cổ học đã giúp chúng ta
thấy được dân số và triều đại của vùng đất này không kém phần hùng
mạnh bởi lưu vực sông Nin. ở Trung cận Đông, tại I-rắc, người ta đã
phát hiện được năm nghìn bản viết ghi nhận sự phát triển của chữ viết
hình góc vào khoảng 3300 trước CN, thời gian này khá gần với giai
đoạn Ai Cập làm chủ chữ viết tượng hình (khoảng 3150 trước CN).
Nhờ sự thuận lợi về mặt địa lý của lưu vực sông Nin đã tạo điều kiện
cho nhiều mối quan hệ giao lưu trở nên chặt chẽ, từ đó văn hóa và ngh
ệ
thuật ở vùng này đã phát triển một cách nhanh chóng. Trong khi đó
cũng ở Trung cận Đông, lịch sử vùng Mésopotamie (Lưỡng Hà) l
ại đầy
“sóng gió”, nhiều cuộc chiến tranh xâm lược giữa các vương quốc diễn
ra không ngừng. Qua nghiên cứu cho thấy: ở vùng Trung cận Đông,
tính đến khi Đế chế Achéminide ra đời (năm 550 trước CN) các nền
văn hóa thường “nở rộ” trong một khoảng thời gian ngắn rồi vụt tắt.
Vốn kiến thức của chúng ta về vùng Trung cận Đông chủ yếu nhờ việc
khai quật các khu mộ. Tuy nhiên, ngay cả các công trình với kích thư
ớc
khổng lồ cũng để lại rất ít dấu vết, vì th
ế các bằng chứng nghệ thuật của
vùng Trung cận Đông để lại cho ngày nay khá hiếm. Trong số đó phải
kể đến những bức điêu khắc thời vua Gudea với hình nộm l
à chính ông,
được làm bằng những khối khoáng vật học diorit. Chính nhờ sự sáng
tạo này mà vua Gudea giữ một vị trí khá quan trọng trong lịch sử.
Để tránh việc so sánh giá trị kho tàng nghệ thuật Ai Cập cổ với nghệ
thuật vùng Trung cận Đông, vì mọi điều so sánh đều khập khiễng,
chúng ta hãy chiêm ngưỡng các mảnh vỡ khá quý, được giữ gìn tốt và

các bức chạm khắc miêu tả vua Sargon II hay một quan chức nào khác
được trưng bày ở bảo tàng Louvre. Những thứ này đã góp phần trang
trí nên cung điện Khorsabad (ra đời khoảng cuối thế kỷ XIII trư
ớc CN).
Bức chạm khắc được đẽo gọt bằng alêbat trắng nuột như thạch cao, là
một tác phẩm vô cùng tinh tế, pha trộn giữa sự giản dị của tổng thể với
kiểu cách của chi tiết. Chúng ta hãy tiếp tục chiêm ngưỡng, vẫn tại bảo
tàng Louvre bức chạm nổi lớn có xuất xứ từ mộ của Séthi I tại Thèbes
(khoảng 1303 - 1209 trước CN). ở đây, đức vua còn khá trẻ, được tô
điểm bởi vô số đồ trang sức, ông đang tiếp chuyện với nữ thần Hathor.
Những hình ảnh biểu lộ trên các tác phẩm này mang nhiều tính tương
phản và tượng trưng. Các vua Ai Cập thường lo sợ chiến tranh, theo
quan niệm khi đó, vua có thiên chức như những vị thần, họ có thể đối
thoại với các vị thần theo các công ư
ớc để có thể ngăn chặn chiến tranh
sẽ xảy đến. Chúng ta hãy cảm nhận các kiệt tác nghệ thuật này, bất kể
chúng có chung sự biểu lộ nghệ thuật hay đối lập nhau về cách biểu lộ
nghệ thuật.
1. Kiến trúc Ai Cập cổ
Tôn giáo thống trị lên cuộc sống của người dân Ai Cập cổ được minh
chứng qua hàng loạt ngôi đền bằng đá đồ sộ. Ngay từ thời xa xưa,
người Ai Cập đã vô cùng ngưỡng mộ những ngôi đền đá, họ thường
chuyển các tượng đá hoa cương kỳ lạ thành các cột tháp đặt trước đền.
Sau này, người ta có những phương thức đặc biệt để áp dụng phong
cách này vào các quảng trường chính của thành phố. Tới thế kỷ XIX,
phong cách này lại du nhập vào quảng trường Concorde ở Paris, quả là
một kỳ tích về mặt khai thác kỹ xảo nghệ thuật. Thăm quảng trường
Concorde người ta thấy một loạt tượng tạc từ một khối đá và những
bức tường thành tạo nên bởi nhiều viên đá chồng lên nhau. ý thức quan
sát và sự nhạy cảm của các kiến trúc sư muốn đưa nghệ thuật kiến trúc

Ai Cập cổ vào quảng trường Concorde, họ đã khai thác nhiều h
ình dáng
và các cột cao có bệ đỡ trong kiến trúc Ai Cập.
Ai Cập cổ đại áp dụng thường xuyên kiến trúc cột trong việc xây dựng
các công trình quan trọng. Tuy nhiên rất hiếm khi các cây cột được l
àm
tách biệt mà thường hình thành bởi các khối đá được đục đẽo kỹ càng,
trên bề mặt được khắc các hình trang trí lớn hoặc các ký tự khác nhau.
Thường thường cột được đặt trên một chiếc bệ, phần trên được tạo
dáng trông giống như một chiếc mũ. Nhiệm vụ của những chiếc cột là
phải chống đỡ mái của cả một công trình kiến trúc. Chính vì thế thân
cột phải chắc chắn, đặt gần nhau mới có thể đỡ được những khối đá
khổng lồ được đặt ngang trên nó. Dường như t
ừ rất sớm, ở Ai Cập, một
loạt cột kiểu mẫu điển hình đã được hình thành, nó thường có mối liên
hệ với các loại cây, chẳng hạn như cây sen hay cây cói giấy. Điều kỳ
diệu là nhìn vào đó, người ta thường có những hồi ức trực tiếp tới các
công trình xây dựng nguyên thuỷ bằng gỗ. Tuy nhiên, chúng ta cần
phải dè chừng với học thuyết “tiến hoá”. Mặc dù nhìn hình thức bên
ngoài và cách giải thích ở thế kỷ XVIII, cột gôtíc không xuất phát từ
cánh rừng đạo sĩ (xứ Gôlơ), song cũng không chắc chắn cột trụ Ai Cập
đại diện cho những kiến trúc cột gỗ cổ nhất
Có rất nhiều nghiên cứu khác nhau về nghệ thuật kiến trúc cột trụ Ai
Cập, nhưng điều hiển nhiên cho thấy: các kiến trúc cột này đã làm cho
sự thô mộc của các lăng mộ và kim tự tháp trở nên tinh tế và hài hoà.
Kiến trúc Ai Cập thu hút mắt nhìn bởi cách chia không gian trong khối
đặc bằng những hình tượng lớn và cảm hứng thu nhận ánh sáng từ
nhiều dạng cột khác nhau.
Đến với đền Amon ở Louxor, trong khoảng sân thứ hai, ta sẽ được
chiêm ngưỡng hàng cột với nhiều dạng khác nhau, có từ triều đại

Aménophis III (1390-1352 trước CN). Chân cột trông như một cái gốc,
sau đó khum lên một cách nhẹ nhàng, rồi vươn lên trước khi gắn kết
với đỉnh cột để tạo thành một chùm tựa như mũ cột. Tất cả các cột Ai
Cập và các hình vẽ trên thân cột đều tượng trưng cho sức mạnh và sự
phát triển của xã hội lúc bấy giờ. Có thể coi đó là những khám phá
tuyệt vời nhất về nghệ thuật gôtíc. Thời gian luôn mang bên mình sức
tàn phá khủng khiếp, vậy mà, hàng cột vĩ đại của Amenophis III vẫn
đứng hiên ngang với hai dẫy cột tròn, đỉnh cột có dạng hình chuông
được mô phỏng theo tán cây cói giấy. Người ta cũng phát hiện được
hàng cột theo phong cách này tại Karnak .
Nghệ thuật Ai Cập có lúc phơi bày những khối cột trang trí đơn giản,
đôi khi thân và đế cột chỉ có hình tròn, đỉnh cột bằng phẳng, không có
các đường gờ nổi lên nhưng lại được gọt đẽo với nhiều dáng vẻ khác
nhau. Điển hình như hàng cột được tìm thấy trong những ngôi mộ của
nghĩa trang Beni Hassan (triều đại XII, khoảng năm 1390 trước CN).
Một số cột mang đậm phong cách nghệ thuật điêu khắc Ai Cập nữa là
loại cột ở trên đỉnh, hai hoặc bốn phía thường thấy khuôn mặt nữ thần
Hathor với dáng vẻ nhân đạo, tai to, bộ tóc giả dài. Có quan niệm cho
rằng: sự hiện diện các hình trang trí này làm mất đi tính thống nhất và
khỏe khoắn của kiến trúc cột; ví dụ kiến trúc cột đỡ trần của Karnak:
phía trên trang trí bằng các hình vẽ, phía dưới rất nhiều hình chạm nổi.
Chính các mảng khối này đã làm giảm đi các đường lượn trinh nguyên
của các cột trụ. Lại có quan niệm cho rằng phần lớn cột trụ Ai Cập
được xây dựng một cách thẩm mỹ, khu mộ của El Amarna là m
ột ví dụ:
các cột được chụm lại rất lạ tạo thành chỏm khép kín, thân cột thì p
hình
ra, thanh thoát, chúng được làm từ đá tự nhiên. Điều đặc biệt là các cây
cột ở đây không phải gánh vác trách nhiệm chống đỡ. Có thể kết luận:
kiến trúc cột trụ của Ai Cập là một sự sáng tạo về kiểu dáng. Và tới tận

ngày nay, kiểu dáng này vẫn giữ vài trò chủ yếu trong nhiều công trình
kiến trúc nổi tiếng.
2. Kiến trúc Trung Cận Đông
Cho dù rất muốn nhưng người ta cũng không có cách nào để dựng lại
một cách xứng đáng kiến trúc của vùng Mésopotamie (còn gọi là vùng
Lưỡng Hà - một bình nguyên nằm giữa hai con sông Tigris và
Euphrates thuộc Tây á, ngày nay là miền nam của I-rắc). Hầu như t
ất cả
các thành phố cổ ở vùng này đều bị phá trụi, nhiều vị trí của các thành
phố còn không thể xác định rõ được. Những thành phố cổ ở
Mésopotamie đều được xây dựng bằng gạch khô hoặc đất nung vậy mà
cũng không chịu được sự tàn phá của thời gian. Vì thế, chúng ta chỉ có
thể thu thập được một vài nét qua các cuộc khai quật. Ghi nhận nhất về
kiến trúc của vùng Trung cận Đông là tháp tầng, trên đỉnh có một ngôi
đền, nó được lưu giữ trong trí nhớ mọi người cùng với tháp Babel của
Bible. Đây không phải là công trình phục vụ lễ tang như các tháp Ai
Cập, mà được coi như nơi ở của các vị thần dẫn đường tới thiên đình.
Kiến trúc các tháp tầng là một trong những cố gắng cuối cùng của thời
tiền sử và sơ sử để dựng nên một công trình khổng lồ. Ur nằm trong
khu tháp tầng Ziggurat ở I-rắc có từ hai nghìn năm trước Công nguyên
là một trong những tháp tầng được bảo tồn tốt nhất, tuy chỉ còn giữ
nguyên được phía trong tầng tháp thứ nhất. Tháp Ur được xây bằng
gạch nung, với chiều cao hơn 63mx43m tính từ chân cột, được chia l
àm
ba tầng. Lối vào là ba cầu thang, chúng cùng dẫn đến thềm nghỉ của
tầng 2. ở khu vực trung tâm tháp, người ta nhận thấy đã có đôi chút
trùng tu. Tầng 2 của tháp Ur chỉ còn sót lại phần ngoài của khối gạch.
Đền Chúa Sin, bao quanh tháp nhưng không còn để lại một chút vết
tích nào. Tổng thể của Ziggurat cũng theo phong cách các tháp Ai Cập,
nhưng ngay từ thời đại Ba-by-lon, các cầu thang lớn của tháp tầng này

đều được thay thế bằng đoạn đường dốc dài bên ngoài hình xoắn ốc,
dẫn lên tới tận chính điện ở ngôi đền nằm trên đỉnh.
Kiến trúc vùng Mésopotamie dành phần lớn vào việc xây dựng hào
công sự. Những gì người ta đã khai quật đư
ợc tại các khu mộ của Mari,
Larsa, hay Assur đều là các công trình xây dựng lớn, thích hợp với các
cuộc trình diễn hoành tráng. Quan sát từ trên không xuống phạm vi
khai quật giúp chúng ta lý giải được giá trị địa lý của từng địa điểm.
Đầu tiên chúng ta nói tới thành phố Ugarit cổ kính, nơi đã có thời thịnh
vượng nhờ vào vị trí gần đảo Chypre, và là nơi đầu nút các tuyến
đường quan trọng. Các cuộc khai quật ở Ugarit đã khám phá ra bằng
chứng của tám ngôn ngữ khác nhau và 5 hệ thống chữ viết. Tuy nhiên
dường như người ta chưa tìm thấy ở đó những dấu tích có ý nghĩa quan
trọng liên quan tới kiến trúc của thành phố cổ này, mặc dù còn tồn tại
một bức tường thành và một cung điện hoàng gia, song cũng chưa tìm
thấy mối liên quan đến đặc thù nghệ thuật kiến trúc của chúng vùng
này.
Kiến trúc cột trụ đối với vùng Trung cận Đông có vai trò gì không?
Liệu kiến trúc cột có thích hợp với các vật liệu truyền thống của khu
vực này? Câu hỏi đã được trả lời sau khi người ta tìm thấy kiểu kiến
trúc tuyệt vời tại cung điện Suse thời Darius (thuộc I-ran ngày nay) .
Trong cung điện có cột cao 20m, hai đầu phình ra bởi các khối tròn nh
ỏ
cuộn lại tạo độ vững chắc cho thân cột. Trên đầu cột đặt bức tượng bán
thân lớn của hai con bò mộng. Đây là một tác phẩm điêu khắc hoàn m
ỹ.
Người ta ước tính nó ra đời vào khoảng năm 522 - 468 trước Công
nguyên, thời kỳ mà thuyết hỗn hợp cho phép pha trộn văn hóa truyền
thống với những gì vay mượn được của văn hóa Ai Cập và Hy Lạp.
NGÂN ĐĂNG

Tài liệu tham khảo:
1. Jacques Thuiller. Lịch sử nghệ thuật. Nhà xuất bản Flammarion,
Paris 2002
2. Từ điển Bách khoa thư Wikipedia
(số sau: Nghệ thuật điêu khắc Ai Cập cổ và Vùng Trung cận- Đông)