JOHANNES VERMEER PHÙ
THỦY CỦA ÁNH SÁNG
Vermeer xứng đáng đi vào l
ịch sử nghệ thuật nhân
loại bằng tài năng siêu việt của một thiên tài.
Cuộc đời tuy không dài (43 tuổi) cũng như số
lượng tác phẩm quá khiêm tốn (hơn 30 b
ức tranh),
nhưng Vermeer đã làm đau đầu biết bao nhà lý
luận, các sử gia nghệ thuật bởi phong cách đa
dạng, độc đáo trong các thể loại sáng tác của
mình.
Nhiều ý kiến cho rằng Vermeer là “bậc thầy của
ánh sáng”, “chuyên gia về quang học” trong hội
hoạ, theo tôi, hơn thế nữa, phải gọi ông là phù
thủy của ánh sáng mới đúng. Vermeer cùng với
Rembrandt và Frans Hast đã làm nên thời hoàng
kim của hội họa Hà Lan thế kỷ XVII, thừa sức
sánh ngang hàng với bất kỳ nền hội họa nào trên thế giới về sự giàu có,
sang trọng trong các đề tài lẫn chất lượng nghệ thuật. Tuy nhiên, v
ề đời
tư của bậc thầy lừng danh này, người ta cũng không biết gì hơn ngoài
việc ông sinh năm 1632, mất năm 1675. Là chủ soái của giới họa thành
Delf, có 11 người con; cha là chủ quán ăn, đồng thời là người buôn

JOHANNES
VERMMER-Cô
gái với chiếc
khuyên tai ngọc
trai-sơn dầu
tranh, rất sành về hội họa Italia. Còn ông nội, hình như là một người

chuyên làm tiền giả
Sau khi qua đời, cái tên Vermeer nhanh chóng rơi vào quên lãng. Mãi
cho đến năm 1866, nhà phê bình nghệ thuật người Pháp Thore Burger
cho xuất bản tập chuyên luận về các bức tranh của Vermeer mới làm
sống lại tên tuổi nghệ thuật của ông. Và gần đây nhất (năm 1996), một
cuộc triển lãm toàn bộ tranh của Vermeer đã diễn ra tại Bảo tàng
Mauritshuis, thành phố Ha Gue, Hà Lan. Đây là một sự kiện văn hóa
lớn trong sinh hoạt văn hóa thế giới như công tác tổ chức triển lãm,
công tác bảo tồn bảo tàng, vấn đề khoa học và nghệ thuật thương mại
nhưng gây tiếng vang và tranh luận sôi nổi nhất lại là bàn về thuần túy
nghệ thuật Vermeer.
Bước vào thế giới nghệ thuật Vermeer ta thấy tỏa ra một thứ ánh sáng
dịu nhẹ, rất dễ chịu như thể chỉ có trong mơ. Ông chơi ánh sáng ở mọi
góc độ: có lúc từ một góc, có lúc nhiều chỗ, có khi thì chan hòa. Và ở
bất kỳ góc độ nào, ông cũng đều thành công. Trong khi đó, những họa
sĩ thời Phục hưng thường lấy một nguồn sáng làm điểm nhấn như ánh
sáng xuất hiện từ Chúa, hoặc từ tia chớp xuyên qua khung cửa sổ, và
cũng có thể từ một ngọn nến rồi từ đó mà thể hiện, và chỉ thể hiện
được ánh sáng thông qua đồ vật nào đấy. ở Vermeer, do bắt đầu từ
nhiều nguồn sáng, thậm chí là ánh sáng controley (ngược sáng) n
ên ông
đã vẽ được khoảng không giao thoa ánh sáng, không có vật mà vẫn vẽ
được ánh sáng, điều mà không phải ai cũng làm được kể cả những họa
sĩ bậc thầy. Bởi mỗi một vật chịu ảnh hưởng của nhiều nguồn sáng
khác nhau nên cực khó. Để làm được điều này, đòi hỏi người họa sĩ
phải có một kiến thức uyên bác về vật lý quang học, toán học, hóa
học và sự dày công trong quan sát, tìm tòi học hỏi ở nhiều lĩnh vực
của khoa học tự nhiên, chứ không phải chỉ có “tu họa” mà được. Qua
đó cũng phần nào hé lộ cho chúng ta biết vì sao số lượng tác phẩm
Vermeer để lại không nhiều. Cách diễn đạt không gian, ánh sáng, màu

sắc trong tranh ông đạt đến độ chính xác tuyệt vời, kiểu tự nhiên chủ
nghĩa. Sắc độ đậm nhạt hợp lý và đầy chất thơ. Phương pháp khái thác
ánh sáng siêu việt của Vermeer đã khiến cho phần phối nhạc, phối màu
của bức tranh thêm ngân nga, biểu cảm. Ông là bậc thầy về cách xử lý
và sử dụng điêu luyện ánh sáng, bóng tối như một chất thơ tạo hình và
như một phương tiện kỹ thuật để thể hiện tư tưởng, tình cảm, niềm vui,
nỗi buồn của nhân vật. Do đó nhân vật của Vermeer không chỉ đẹp về
hình họa mà còn luôn trong một trạng thái tâm lý nhất định. Tính chất
riêng tư là điển hình trong tranh Vermeer. Phân tích hiệu quả ánh sáng
thay đổi khác nhau tùy theo chất liệu mà nó chiếu rọi vào, Vermeer đã
tạo nên những ấn tượng đa dạng và vi tế huyền ảo trong tranh. Vì lẽ đó
mà Salvador Dali (1904 - 1989) - họa sĩ siêu thực trứ danh người Tây
Ban Nha - đã coi Vermeer là họa sĩ toàn diện nhất, giỏi nhất kể cả về
kỹ thuật.
Bảng màu tranh Vermeer đa dạng, phong cách hiện thực nhưng rất tinh
tế, sâu sắc, tài hoa bay bổng. Ông có biệt tài vẽ những cảnh sinh họa
mà chủ yếu là trong nhà, như các bức: Cô gái viết thư, Cô gái chơi
guitar, Cô gái bên cửa sổ, Bài học âm nhạc gợi một không khí nhớ
nhung, luyến tiếc và bí ẩn. Bút pháp của ông tiết kiệm trong miêu tả
nhưng lại thể hiện được những tình cảm tinh tế nhất. Ví như trên một
gương mặt có đôi mắt nhắm mà lại đầy biểu cảm. Nghệ thuật Vermeer
là vang hưởng giữa những mảng màu và ánh sáng nên nhiều họa sĩ
thuộc trường phái ấn tượng sau này rất hâm mộ tài năng của ông. Đặc
biệt bức Quang cảnh thành phố Delf, nhờ xử lý ánh sáng siêu thường,
Vermeer đã thu cả phố vào mắt người xem; bố cục thoải mái, tuyệt vời
và như thật. Bức tranh gây một hiệu quả thị giác sâu thẳm.
Bằng sự quan sát tinh tế, kỹ và trong lúc làm vi
ệt lại hết sức tỉ mỉ, chậm
rãi, Vermeer luôn đặt nhân vật vào tình huống điển hình, ch
ọn động tác

đẹp nhất, và khó nhất để đặc tả. Vì thế mà hình họa Vermeer rất sinh
động, đầy sức sống. Ông không những vẽ vẻ đài các thành công mà vẽ
sự nghèo kém cũng thành công. Tuy nhiên người nghèo trong tranh
Vermeer không khắc khổ như ta vẫn thường thấy ở các tác phẩm của
những họa sĩ khác mà dường như họ biết bằng lòng và thi vị hóa cái
nghèo của mình. Thậm chí người xem còn cảm thấy có một sự an vui ở
trong đó. Vermeer không bắt người xem phải thương hại hay mặc cảm
về họ, trái lại, như muốn được sống cùng họ. Đó cũng chính là nhân
sinh quan của Vermeer. Ông thấy được chất thơ trong sự nghèo khổ;
người nghèo trong tranh Vermeer biết “tri túc” nên vẫn có được hạnh
phúc.
Các nhân vật của ông luôn gần với đời thường: Người đàn bà vắt sữa,
Cô thợ may, Người phụ nữ đang cân ngọc trai làm cho người thưởng
ngoạn cảm thấy như găp được người hàng xóm của mình nên gần gũi,
thân thương. Giữa chủ thể nhận thức (người xem) và khách thể (bức
tranh) có sự giao cảm. Vì thế mà làm nên hồn cốt của tác phẩm.
Đặc biệt nhất trong sáng tác của Vermeer chính là bức Cô gái với chiếc
khuyên tai ngọc trai mô tả chân dung của một cô gái trẻ nhìn nghiêng
với trung tâm là chiếc khuyên tai bằng ngọc trai. Bức tranh hiện được
trưng bày tại Bảo tàng Mauritshuis ở Den Haag, Hà Lan. Tác phẩm Cô
gái với chiếc khuyên tai ngọc trai cũng là nguồn cảm hứng cho tiểu
thuyết “Cô gái đeo chiếc khuyên tai ngọc trai” của nhà văn Trauy
Chevalier (hiện đã được dịch ra tiếng Việt). Mỗi thiên tài đều biết cách
tạo nên “bầu khí quyển” cho riêng mình, với Vermeer “bầu khí quyển”
ấy chính là ánh sáng. Tài năng độc đáo nhất của Vermeer là sự kết hợp
giữa độ chính xác về mặt hình thức và cái vang hưởng sắc màu, ánh
sáng chứa chan thi vị.
Trịnh Chu