VICTOR TARDIEU (1867-
1937)
NGƯỜI NỐI NHỊP CẦU HAI
NỀN MỸ THUẬT VIỆT-PHÁP


Họa sĩ Victor Tardieu

Nhân xem tập sách của tiến sĩ James P.Moras người Mỹ viết về MTVN và
T/L tranh họa sĩ Nguyễn Trọng Hợp (1918-1999), cựu sinh viên Trư
ờng Cao
đẳng Mỹ Thuật Đông Dương (1925-1945).
Tiến sĩ, nhà sưu tập nghệ thuật người Mỹ, James P.Moras, tác giả hai tập
xuất bản phẩm mỹ thuật, tạm dịch Trường phái Dã thú và nghệ thuật Hà
Nội: Tầm nhìn (thấu thị) phối cảnh hiện đại (Fauvism and the Art of Hanoi:
A contemporary Perspective)2. Công trình gồm 11 phần, kể cả phần dẫn
luận mở đầu và kết thúc. Tác giả dành một chương trang tr
ọng nói về cố họa
sĩ V. Tardieu, người sáng lập trường Mỹ thuật Đông Dương; Ngư
ời nối nhịp
cầu nghệ thuật giữa hai dân tộc Việt - Pháp. James P. Moras nhấn mạnh về
mĩ thuật sơn dầu với hai trường phái Dã thú và ấn tượng đã có sự gặp gỡ và
tác động qua lại theo chiều dài lịch sử, đầy tâm đắc với mỹ thuật Việt Nam.
Cụ thể là với tranh sơn mài những màu s
ắc lộng lẫy, rực rỡ của chợ hoa Việt
Nam ngày Tết; những màu sắc giàu chất trang trí lộng lẫy của đồ Hàng Mã
cổ truyền Hà thành. Ngoài phần khảo cứu, sách còn in nhiều tranh hoa rực
rỡ, hiện đại, của họa sĩ Trịnh Khoa và tranh chân dung bóp méo, cách điệu
cao, màu sắc mạnh, chói chang của họa sĩ Văn Thơ làm dẫn chứng. Cùng
với tranh, là hai tác phẩm sơn dầu giầu chất ấn tượng của V.Tardieu: Chiếc
dù đỏ, Mẹ con sáng tác năm 1912. Tiếp theo là một loạt ảnh Chân dung V.

Tardieu, V. Tardieu với xưởng họa, V. Tardieu với hội nghệ thuật - kỹ nghệ
Annam, V. Tardieu với sinh viên mỹ thuật khoá đầu, Phòng triển lãm mĩ
thuật đầu tiên của trường, Chân dung cựu sinh viên - họa sĩ Tô Ngọc Vân và
bằng danh dự của Hội Nghệ sĩ Pháp trao tặng (1932); Chân dung Nguyễn
Gia Trí thời sinh viên; Hai tác phẩm Chợ Gạo bên sông Hồng và Chân dung
nhà sư của cố họa sĩ, trợ giáo Nam Sơn (năm 1930, 1943); Ký họa người
nông dân đang quẩy gánh của Giáo sư khoa Sơn Dầu Inguimberty (1940)
Tiếp đến là ảnh hai danh họa Tô Ngọc Vân và Trần Văn Cẩn với học sinh
khoá đầu tại trường mỹ thuật Việt Nam của Nhà nước mới Việt Nam Dân
chủ Cộng hòa ở chiến khu Việt Bắc, cho tới thời Việt Nam Đổi mới. Rõ
ràng, V.Tardieu đã giữ một vai trò lịch sử của ngư
ời khởi đầu, đặt nền móng
cho nền mỹ thuật Việt Nam cận - hiện đại trong cuộc giao lưu, tiếp bi
ến giữa
hai nền văn hoá Việt - Pháp Năm 1923, V. Tardieu đến Hà N
ội bằng vé du
lịch hạng sang của giải thưởng Đông Dương, H
ội thuộc địa các nghệ sĩ Pháp
do phòng triển lãm Paris trao tặng. Thăm thú, quan sát say sưa “Hà Nội 36
phố phường”, không phải chờ lâu mầu sắc, âm thanh, “văn hoá, con người
xứ An Nam nhiệt đới” đã có sức hấp dẫn mê hồn với người nghệ sĩ Pháp,
bạn đồng môn với danh họa H. Matisse. Nhờ thân quen một số nhân vật có
thế lực trong chính quyền thuộc địa, V.Tardieu được hưởng nhiều điều kiện
rộng rãi của giải thưởng trong chuyến du khảo - kéo dài thời gian lưu tại
Việt Nam; tiếp xúc với giới cầm quyền cao cấp như: Baudouin, Robin,
Merlin; và với giám đốc nha học chính Đông Pháp. V.Tardieu đã nhận được
sự ưu tiên, trợ giúp từ nhiều phía. Được lưu lại dài ngày trong chuyến đi, V.
Tardieu được mời ký hợp đồng vẽ cho trường Đại học Tổng hợp Hà N
ội một
bức tranh tường lớn trang trí cho sảnh đường nhà trường. Đề tài được ông

thực hiện là Sỹ - Nông - Công - Thương nói về xứ An Nam đang trên đường
canh tân hoá thời tiền tư bản bản xứ. Hoàn thành bức tranh tốt đẹp, vì tình
yêu văn hoá Việt Nam, ngay từ buổi đầu ông đã không ng
ần ngại đề xuất với
chính quyền bảo hộ cho ông được mở một ngôi trường Mỹ thuật Đông
Dương tại Hà Nội, với lý do: “Xứ Đông Dương có nhiều nghệ nhân t
ài năng,
họ không bị lệ thuộc vào Trung Hoa nên nếu mở được trường mỹ thuật, thì
không những giúp cho mỹ thuật xứ này có nhiều tiềm năng, mà còn có thể
sản xuất ra nhiều sản phẩm mỹ thuật đưa về chính quốc nữa.” 3 Ngoài việc
vận động chính quyền thuộc địa, ông còn vận động với người anh em thân
quyến là André Tardieu đang là Thủ tướng nư
ớc Pháp. Kết quả nguyện vọng
của ông đã được đáp ứng tốt đẹp. Nghị định thành lập trường Cao đẳng Mỹ
thuật Đông Dương ký ngày 27/10/1924. Ngay năm sau, 1925 trường tuyển
sinh khai giảng khoá đầu, V.Tardieu giữ quyền giám đốc. Trường được mở,
nhưng không phải đã “xuôi chèo mát mái” như các trường cao đẳng, đại học
khác - như Đại học Luật, Đại học Y Dư
ợc, Đại học Canh Nông, Đại học Cầu
Đường, Cao đẳng Sư phạm. Chỉ mới sau 3 năm hoạt động, đến năm 1928 -
1931 trường đã bị đặt trong tình trạng lo âu, dễ dàng bị đóng cửa. Lý do mà
đại hội nghị kinh tế (grand conseil économique) đưa ra là: “Trư
ờng Mỹ thuật
chỉ làm tốn tiền ngân sách, chẳng mang lại cho Chính phủ một lợi ích gì
thiết thực.” 4 Nhưng với nghị lực, lòng kiên nhẫn, đức hy sinh, tận tụy và
nhất là với tình yêu cái đẹp. V.Tardieu đã vững vàng vượt qua mọi khó
khăn, thử thách, giữ vững hoạt động bình thường của trường để không bị
ảnh hưởng, dao động tới các sinh viên, nhân viên các phòng ban nhà trường
do ông điều hành. V. Tardieu đã chứng minh với giới cầm quyền thực dân
vốn xem nhẹ văn hoá, nặng đầu óc kinh tế - chính trị, bằng cách đẩy mạnh

hoạt động lao động - sáng tạo, song song với việc giới thiệu thành tựu của
nhà trường ra thế giới bên ngoài - đặc biệt với chính quốc nước Pháp. Hàng
chục cuộc triển lãm mĩ thuật và các giải thưởng từ nhiều nước đã liên tiếp
đem về vinh quang không ít cho trường: - 1931 triển lãm đấu xảo thuộc địa
tại Paris: “Các tác phẩm của trường Mĩ thuật Đông Dương làm cho hết thảy
các báo chí ở Paris phải lớn tiếng khen tụng. Bên chính quốc (Pháp) phải
nhìn các nghệ sĩ Việt Nam bằng cặp mắt khác thường.5 - 1932 triển lãm tại
Thủ Rome (ý). - 1934 triển lãm ở đấu xảo quốc tế Milan (ý). - 1934 triển
lãm ở triển lãm thuộc địa tại Naples (ý). - 1392 triển lãm tại Bruxelle (Bỉ). -
1937 triển lãm tại San-Francisco (Mỹ). - 1937 tại triển lãm Paris (Pháp). Đ
ặc
biệt họa sĩ Lê Văn Đệ được kết nạp là Hội viên Hội nghệ sĩ Pháp, lại được
giáo hoàng Pie XI tín nhiệm, giao cho trang hoàng cung điện Vatican, nhân
dịp triển lãm đấu xảo Paris 1937. Cũng là năm cuối trước khi họa sĩ giám
đốc V. Tardieu qua đời. Giao lưu và tiếp biến giữa hai nền mĩ thuật Việt -
Pháp, Âu - á luôn là mục tiêu chính hướng tới trong nội dung giảng dạy của
nhà trường Mĩ thuật Đông Dương mà V. Tardieu chủ trì. Cùng với hình họa
cổ điển, tân cổ điển và các xu hướng Lãng mạn, ấn tượng, Dã thú, Modern
Châu Âu, cộng với họa pháp đường viền mảng phẳng - ước lệ Việt Nam -
Châu á, luôn được nhà trường nghiên cứu, tiếp nhận nghiêm túc. Các khoa
sơn dầu, mầu nước, mầu bột, sáp mầu, phấn mầu phương Tây luôn tồn tại
song song với các chất liệu sơn mài, khắc gỗ, lụa, mầu nước - giấy dó, gốm,
đồ gỗ của Việt Nam truyền thống. Những tranh lụa của Phan Chánh, Lê Ph
ổ,
Lê Văn Đệ, Mai Trung Thứ, Lương Xuân Nhị Sơn mài của Nguyễn Gia
Trí, Tô Ngọc Vân, Trần Quang Trân, Trần Văn Cẩn với bảng mầu và họa
pháp á - Âu kết hợp nhuần nhuyễn, đã t
ạo ra một thế giới mới về phong cách
hội họa Việt Nam truyền thống - hiện đại, có diện mạo và phong cách riêng
của từng tác giả. Tác phẩm thực sự đã có sức thuyết phục công chúng và

giới yêu nghệ thuật phương Tây. Chúng được chào đón nhiệt liệt mỗi khi ra
mắt tại các cuộc triển lãm đấu xảo hay triển lãm mĩ thuật đơn thuần. Cũng
như vậy, sau đó được chào đón tại Tokyo - Nh
ật Bản năm 1940. Đặc biệt tác
phẩm sơn mài của Nguyễn Gia Trí rất thành công ở buổi đầu ra mắt. Tất cả,
ngoài cố gắng bản thân mỗi người nghệ sĩ, không thể không tri ân người họa

sĩ - giám đốc, đứng đầu trung tâm đào tạo là V. Tardieu. Ông đã truyền lửa
và lòng tự tin tới từng sinh viên mỗi khoa trong khi còn ngồi trên ghế điều
hành nhà trường. Năm 1937 ông qua đời, sau 12 năm đảm trách công việc
nặng nề, đầy tâm huyết và cũng không ít thử thách. Tưởng nhớ và tri ân
người đã góp nhiều công sức với ngôi trường, nhà điêu khắc George Khánh
đã tạc chân dung bán thân ông đặt trên bục cao, trang trọng tại ngôi trường.
Hàng năm, nhớ ngày mất, sinh viên - họa sĩ từ bốn phương trời kéo về tụ
họp, tưởng nhớ người thầy kính mến, đã góp nhiều tâm lực cho ngôi trường.
Xin đọc ít dòng về lễ kỷ niệm V. Tardieu cách đây 68 năm về trước: “Chủ
nhật, 14 Juin 1942, tại gian khánh tiết phòng Thương mại (nhà trường) lễ kỷ
niệm lần thứ 5 Tardieu, họa sư đã cử hành trọng thể. Giữa những tác phẩm
do các môn sinh của cụ được trưng bày, trên (bàn thờ) một bó hoa sen tươi
và một lư trầm tỏa khói bên bức tượng bán thân của họa sư V. Tardieu,
khiến mọi người ngưỡng mộ thương tiếc. Hầu hết các họa sĩ có mặt ở Hà
Nội đều đến chiêm bái trong một bầu không khí thân mật và cảm động. Mặc
dầu trời vẫn mưa tầm tã, số đông quan khách hâm mộ tài nghệ tỏ lòng nhớ
thương đều đến dự lễ. Ông Charles Lacollonge, hội trưởng Việt Nam mĩ
thuật kỹ nghệ hội, thay mặt các giới đón tiếp quan khách. Chúng tôi nhận
thấy có: Thống sứ Douguet; Cụ Võ Hiển Hoàng Trọng Phu; quan Deligne
thay mặt quan đốc lý; Ông Coldes chánh giám đốc trường viễn đông Bắc
Cổ, ông bà Valette, thanh tra hồi hưu; giáo sư Lebas; ông Gouloubev, nhà
khảo cổ học; ông Bezacier, giáo sư lịch sử mĩ thuật kiêm kiến trúc sư trùng
tu các di tích cổ đều là nhân viên trường Bác Cổ, ông Roger, giáo sư ban

kiến trúc trường mĩ thuật và nhiều quan khách khác. Đúng 10h, trong khi
mọi người đang trang nghiêm dự lễ, ông Lacollonge cất l
ời, nhắc lại thân thế
sự nghiệp của V. Tardieu tiên sinh, người dã có công cải tạo nền mĩ thuật
Việt Nam. Sau đó họa sĩ Lê Văn Đệ nối lời, nhắc lại chút ít kỷ niệm của cụ,
và tỏ lòng biết ơn của nhóm môn sinh đã được hưởng cái công ơn đào t
ạo tốt
đẹp của họa sư Hương trầm bay / Hương trầm nhè nhẹ dâng bay/ Xiết bao
cảm động phút này thiêng liêng / Bùi ngùi tỏ giãi niềm riêng / Môn đồ tư
ởng
nhớ triền miên quanh hình / Tâm thành ghi chút tâm tình / Gánh ân, b
ể nghĩa
muôn nghìn tiếc thương / Tượng mờ khói tỏa mùi hương ” (Họa sĩ Trịnh
Vân. Tri Tân. Số 51 - Đã dẫn) . ảnh hưởng của sự nghiệp to lớn, tốt đẹp mà
V. Tardieu đã để lại với ngôi trường, đến nay vẫn là những dấu ấn sâu đậm
không dễ phai mờ. Giờ đây, mỗi khi chúng ta có dịp tới tham quan Bảo tàng
Mĩ thuật Việt Nam, nhìn lại những tác phẩm của các họa sĩ - sinh viên
trường Cao đẳng Mĩ thuật Đông Dương như Tô Ngọc Vân với Thiếu nữ bên
hoa huệ (sơn dầu 1942), Hai thiếu nữ và em bé (Sơn dầu 1944); Nguyễn Gia
Trí với Thiếu nữ trong vườn xuân (sơn mài 1940); Trần Văn Cẩn với Em
Thúy (sơn dầu 1943); Nguyễn Phan Chánh với Chơi Ô ăn quan (lụa 1931);
Nguyễn Văn Tỵ với Thiếu nữ và biển (Sơn mài 1940); Nguyễn Khang với
Đánh cá đêm trăng (Sơn mài 1942 - 1943); Lương Xuân Nhị với Thiếu nữ
Hà Nội (Lụa 1940); Lưu Văn Sìn với Phong cảnh bản Muôn Lạng Sơn (sơn
dầu 1940); Đỗ Đức Thuận với Thuyền trên bến sông Hồng (Khắc gỗ màu
1930) ai cũng cảm động, bồi hồi! Còn biết bao nhiêu tác ph
ẩm đẹp nữa của
các thế hệ họa sĩ Mĩ thuật Đông Dương nối tiếp nhau với 18 khoá đào tạo
trong 20 năm tồn tại (1925 - 1946) không thể dẫn ra đủ. Cuộc triển l
ãm tranh

Nguyễn Trọng Hợp, họa sĩ - cựu sinh viên của trường (tốt nghiệp khoá 1939
- 1944) tại Hà N
ội vừa khai mạc đầu tháng 11 năm 2010 với đủ các chất liệu
- sơn mài, lụa, sơn dầu, màu nước, khắc gỗ là dẫn chứng điển hình về dấu
ấn đậm nét của phong cách mĩ thuật Đông Dương, mà ai cũng thấy, cũng
xúc động với bao hoài niệm về người sáng lập. Đúng như V. Tardieu đã
từng ca ngợi và biện hộ cho sinh viên - họa sĩ của mình khi Chính phủ Pháp
nhiều lần toan đóng cửa trường mĩ thuật: “Người An Nam ho
àn toàn có năng
khiếu trở thành nghệ sĩ tài năng. Và họ có quyền được như vậy (Nghiên cứu
mĩ thuật - Tư liệu đã dẫn - TT). Một cây cổ thụ cành lá xum xuê đã trường
tồn, báo hiệu cái gốc vững vàng có bộ rễ khỏe, đã ăn sâu vào lòng đất nghệ
thuật. Lịch sử đã đủ độ lùi và độ lắng cho giới mĩ thuật nhìn nhận đúng vai
trò lịch sử của người sáng lập ngôi trường. Quan hệ hữu nghị Việt - Pháp đã
có những đổi thay mới trong thời đại giao lưu - phát triển toàn cầu hoá giữa
các dân tộc. Lịch sử đã sang trang. Tầm nhìn lịch sử đã được mở rộng trên
các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội V. Tardieu thực sự là tác
nhân chính, đã xúc tác, thúc đẩy tích cực cho sự ra đời và tồn tại đầy tự hào
của ngôi trường. Nhưng quan trọng hơn cả là ông đã xác định đư
ợc nội dung
giảng dạy qua cuộc gian lưu - tiếp biến - phát triển tốt đẹp giữa hai nền văn
minh Âu - á qua cái đẹp. V.Tardieu xứng đáng được lịch sử mĩ thuật cận
hiện đại Việt Nam vinh danh, ghi nhận. Ông đã đến Việt Nam với tình yêu
cái đẹp để xây dựng một nền giáo dục nghệ thuật mới tại Hà Nội - Đông
Dương, rồi đến phút cuối cùng ra đi phải xa vợ con, gia đình, vẫn chính là
mảnh đất Hà Thành mà ông đã từng yêu quý, ấp ủ với biết bao kỷ niệm vui
buồn, trọn đời giành cho nghệ thuật. Trần Thức 1. Triển lãm khai mạc đầu
tháng 11, 2010 tại 29 Hàng Bài, Hà Nội. 2. Xuất bản phẩm của Đông D
ương
nghệ thuật, Anchorage, Alaska, Mỹ (Indochine Arts of Anchorage, Alaska,

US). 3. Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Nghiên cứu Mỹ thuật,
Viện Mỹ thuật, 1992, tr 308 4. Từ Mỹ thuật Đông Dương đến Mỹ thuật Việt
truyền thống. Trần Thức, NXB Mỹ thuật 2010, tr 16 5. Báo Tri Tân. Số 51,
từ 17-23 Juin 1942