TỪ HÌNH TƯỢNG NỮ GIỚI Ở BÃI
ĐÁ CỔ SAPA, THỦ BÀN CON MẮT
NHÌN CÁI THẬT

Khi nghĩ đến hình ảnh nữ giới, ta liên tư
ởng ngay tới Cái Đẹp. Khi nghĩ
về mỹ thuật ta cũng nghĩ ngay đến cái Đẹp. Những hình khắc về nữ
giới rải rác trên các hòn đá ở Tả Van, Hầu Thào và Tả Pin trong thung
lũng mường Hoa ở Sa pa, len lỏi giữa đám đồ án kỷ hà nhằng nhịt xuất
thần hiện ra rất hồn nhiên. Những bộ phận sinh dục nữ hình tròn hình
tam giác, những người đàn bà khoả thân và một số trong tư thế giao
hợp. ở một nơi mà tiếng suối, tiếng chim nhiều hơn tiếng người, những
hình ảnh như thế hiện lên hoang sơ mà bí ẩn.
Khi nghĩ đến hình ảnh nữ giới, ta liên tư
ởng ngay tới Cái Đẹp. Khi nghĩ
về mỹ thuật ta cũng nghĩ ngay đến cái Đẹp. Những hình khắc về nữ
giới rải rác trên các hòn đá ở Tả Van, Hầu Thào và Tả Pin trong thung
lũng mường Hoa ở Sa pa, len lỏi giữa đám đồ án kỷ hà nhằng nhịt xuất
thần hiện ra rất hồn nhiên. Những bộ phận sinh dục nữ hình tròn hình
tam giác, những người đàn bà khoả thân và một số trong tư thế giao
hợp. ở một nơi mà tiếng suối, tiếng chim nhiều hơn tiếng người, những
hình ảnh như thế hiện lên hoang sơ mà bí ẩn.
Có lo go viện toán học nọ ở Mỹ mang hình một cô gái khoả thân, một
bên viết fine (đẹp) một bên viết chữ true (sự thật). Người viết thử hình
dung nếu thay hình cô gái mang vẻ đẹp Hy - La cổ điển bằng hình kh
ắc
người đàn bà khoả thân (trên bãi đá cổ Sapa) thì điều gì sẽ xảy ra đây?
Liệu có thể để nguyên dòng chữ fine và true không? Chúng ta có phải
luôn nhìn người phụ nữ bằng hai con mắt nhìn Cái Đẹp và con mắt
nhìn Cái Thật ? Dẫu biết việc chỉ nhìn bằng một con mắt là không bình
thường, người viết cũng xin mạo muội được soi xét những hình khắc

đàn bà ở trên bãi đá cổ Sa Pa bằng Con Mắt Nhìn Cái Thật.
Cái thật thứ nhất
Hình khắc ở đây được thể hiện bằng tư duy tạo hình nguyên thuỷ. Phổ
biến cho tất thảy các hình khắc sơ khai của nhân loại, biểu đạt cơ thể
người bằng cách vạch nét hình que rất đơn giản. Cách thể hiện theo
kiểu hình bóng, sau nữa là gợi khối muộn hơn. Những hình khắc đơn
giản như những ký hiệu, bằng những dụng cụ thô sơ, bằng những nét
vạch được thấy ở Sa Pa Việt Nam cũng đã từng xuất hiện nhiều trong
nghệ thuật nguyên thuỷ như trong bức hoạ sườn núi ở Kondoa
(Tanzania), Tsodilo (Botswana), Rock Shelters of Bhimbetka (
ấn Độ)
Hoa Sơn (Quảng Tây), Hạ Lan Sơn (Ninh Hạ -Trung Quốc). Tuy vậy
không thể chỉ căn cứ vào phong cách tạo hình nguyên thuỷ để xác định
niên đại.
Cái thật thứ hai
Người xưa, khi khắc vạch những hình tượng nữ giới này họ không
nhằm biểu đạt cái mà họ thấy, nói đúng hơn họ mong muốn biểu hiện
những khát vọng. Tại sao bộ phận sinh dục phụ nữ lại được khắc một
cách khoa trương, phóng đại về tỉ lệ?
Trong tư duy nghệ thuật của nhân loại thuở sơ khai, tất cả những hình
tượng nhân vật luôn là sự tổ hợp của con người và con vật. Chúng ta
thấy rất rõ điều này trong nghệ thuật tạo hình cổ đại Ai Cập, Lưỡng H
à,
Trung Quốc, Châu Mỹ La Tinh Con người thuở sơ khai, cảm thấy bé
nhỏ, yếu ớt vô cùng trước tự nhiên trong cuộc sống sinh tồn mong
manh của mình, nhân loại thuở sơ khai luôn ao ước được có cặp sừng
nhọn của bò tót, móng vuốt của báo hổ, mắt nhìn soi vạn dặm nh
ư chim
cú, có vây để bơi lội như cá, có cánh bay bổng như chim. Con người đ
ã

chuyển những khát vọng vào trong các hình tượng nghệ thuật, các câu
chuyện thần thoại. Dấu vết còn lại của tư duy này trong ngôn ngữ như
nhân vật, con người hẳn không vô cớ. Khả năng sinh nở góp phần duy
trì nòi giống, bảo đảm cho sự tồn tại của cộng đồng, phụ thuộc vào
chức năng sinh sản của người phụ nữ. Việc mô tả bộ phận sinh dục của
con người giống như loài động vật là ước muốn có được khả năng sinh
sản giống như lợn, gà Do đặc điểm tiến hoá của loài người mà con
người là động vật có vú duy nhất đứng thẳng và di chuyển bằng hai chi
sau. Vì tư thế này mà bộ phận sinh dục nữ giới sẽ bị khuất không gi
ống
như động vật. Việc cố tình khắc hoạ bộ phận sinh dục nữ thể hiện rõ
mong muốn phồn thực của người xưa. Cách miêu tả như vậy cũng bắt
gặp ở hình khắc nguyên thuỷ núi Hạ Lan Sơn (Ninh Hạ Trung Quốc).
Hình tượng Phục Hy Nữ Oa thường bắt gặp trong nghệ thuật tạo hình
thời Hán (Trung Quốc). Đây là tổ tiên của người Trung Hoa, giống nh
ư
A Đam và Eva, nhưng là những A Đam và Eva có đuôi, mình người
đuôi rắn. Phục Hy, Nữ Oa đuôi quấn vào nhau ám chỉ hành vi giao c
ấu.
Đặc biệt trong một hình khắc Hoạ Tượng Thạch ở Tứ Xuyên, bộ phận
sinh dục của Phục Hy và nữ Oa được mô tả rất khoa trương, làm ta nh
ớ
tới cách diễn đạt trên các hình khắc Sa pa.
Cái thật thứ ba
Những hình vẽ này (hình giao cấu và hình khắc âm hộ) không phải
được khắc lên một cách tình cờ, họ không có ý định làm nghệ thuật,
những hình tượng con người này là kết quả của những hành vi tín
ngưỡng. Tại sao người ta lại khắc các bộ phận sinh dục phụ nữ, hình
ảnh giao cấu lên các hòn đá lớn nhỏ phơi bày giữa thanh thiên bạch
nhật. Vị trí ngoài trời của hệ thống hình tượng này giống như tất cả các

bức vẽ khắc trên vách núi Trung Quốc như ở Âm Sơn ( Nội Mông),
Hốt Đồ Bích (Tân Cương) Hạ Lan Sơn (Ninh Hạ), rất khác với những
hình ảnh trong bộ tranh Xuân Cung Đồ. Không phải ở các tư thế và
nghệ thuật biểu đạt, mà căn bản của sự khác biệt là một bên thuộc hoạt
động tín ngưỡng mang tính cộng đồng, một bên mang ý nghĩa riêng tư
của loại sách “Phòng trung thuật”. Rất nhiều dân tộc thượng cổ nghi lễ
cầu mưa gắn liền với hành vi giao cấu. Đổng Trọng Thư (đời Hán)
trong “Xuân Thu phồn lộ. Cầu mưa” có ghi quy đ
ịnh một nghi thức cầu
mưa là các đôi nam nữ phải tiến hành những hành vi giao cấu cho tới
khi có mưa, hoặc cho các cô gái khoả thân nhảy múa cầu mưa. Trong
Giáp cốt văn có đoạn Để lệnh giáng vũ. Chữ đế ban đầu có hình âm hộ
trong tư duy thơ ngây của người nguyên thuỷ việc giáng mưa cũng
giống như nước tuôn ra từ âm hộ người phụ nữ. Việc dẫn giả thư tịch
không có nghĩa là dùng sách vở để áp đặt lên các hiện tượng đời sống.
Người viết chỉ lưu ý tới một quan niệm thiên nhân đồng nhất có từ
thượng cổ bao hàm một phạm vi địa văn hoá rộng lớn. Chúng ta thử
hình dung những hoạt động sinh lý rất riêng tư tại sao lại được vạch
khắc trên những hòn đá lớn nhỏ nằm gọn trong các ruộng lúa nương
ngô.
Tục Cầu Mùa của các đồng bào dân tộc Việt Nam luôn gắn bó với
những nghi lễ phồn thực và cả những hành vi giao cấu nam nữ. Các cư
dân nông nghiệp, đâu cũng vậy luôn nghĩ rằng hoa trái sinh sôi, con
người sinh nở là lẽ trời. Trong một bức vẽ trên gạch ở Tứ Xuyên,
Thành Đô thời Đông Hán mô tả người chồng đang làm tình với vợ ở
ngoài nương. Hoạt cảnh này rất hỏm hỉnh, thằng bé con đứng sau đẩy
mông tiếp sức cho bố trong cuộc mây mưa. Phía trên đầu người đ
àn bà,
còn có một chiếc giỏ vứt lăn lóc. Phía trên là cây cối có trái quả sum
xuê, khỉ vượn nhảy nhót vui đùa.

Việc tìm hiểu chính xác bối cảnh văn hoá, không gian nguyên thuỷ của
những hình khắc là một nguyên tắc trong quá trình đi tìm những ý
nghĩa ẩn sâu trong các nét khắc. Hiện nay thế giới đã tiến hành một số
công nghệ tiên tiến như dùng vệ tinh định vị (GPS) ghi lại vị trí mỗi
hòn đá bao gồm cả vị trí không gian trong bức tranh toàn cảnh và cao
độ so với mực nước biển của từng tảng đá có hình vẽ.
Cái thật thứ tư
Vào thời đại của những hình khắc này, những người phụ nữ ở đây đã
từng có một vị trí nhất định trong cộng đồng. Để tâm vào lịch sử Mỹ
thuật thế giới sẽ thấy một điều thú vị là thoạt đầu bộ phận sinh dục
người đàn bà luôn xuất hiện sớm hơn bộ phận sinh dục người đàn ông.
Nhưng càng về sau bộ phận này càng nhỏ dần đi bị che đậy bằng các
lớp trang phục những chiếc lá nho hay bàn tay hoặc những vật dụng
nào đó hay những tư thế của nhân vật. Sau một thời gian biến mất,
đột nhiên tới cuối thế kỷ XX khi xuất hiện phong trào nữ quyền trong
nghệ thuật, thì hình ảnh âm hộ lại phì đại, tràn trề hơn bao gi
ờ hết. Điển
hình như tác phẩm Sắp đặt của Judy Chicago “Dinner party” ( buổi dạ
tiệc). Với buổi dạ tiệc, Judy Chicago muốn hét lớn rằng phụ nữ không
chỉ là “Búp bê tình dục” mà đang trở thành “một món ăn” trong xã hội
hiện đại phi nhân tính. Trên bàn tiệc là 39 chiếc âm hộ mô phỏng các
món ăn, được ghi tên các nữ sĩ nổi tiếng trong lịch sử phương Tây.
Còn ở đây trên những phiên đá nằm rải rác bên sườn núi tả ngã con
suối Hoa, bao bọc bởi những ruộng lúa nương ngô, những hình vẽ dễ
làm ta liên tưởng tới những cô gái sau khi tắm mát đến bên những
phiến đá ngả mình dưới ánh dương, ngước mắt lên nhìn trời xanh bao
la. Ta có thể thấy (ở Sa pa) hình khắc giới nam chỉ như những diễn vi
ên
phụ, ít về số lượng và không quá to lớn về tỷ lệ so với nhân vật nữ.
Thực tế này làm chúng ta liên tưởng tới những hình giao cấu ở Hốt Đồ

Bích (Tân Cương) và Âm Sơn (Nội Mông). Hình người đàn bà luôn ở
vị trí thứ yếu, tỷ lệ lại quá nhỏ so với người đàn ông ở đây. Có phải họ
muốn khẳng định vị thế của phái mạnh trong cộng đồng nguyên thuỷ
rằng chính họ bảo vệ sinh mệnh cho cộng đồng, rằng chính họ đã quy
ết
định sự sinh sôi cho cộng đồng.
Như thấy trong một bức vẽ cảnh những người đàn ông đang bắn hổ và
thực vị hành vi giao cấu. Một người đàn ông đang trong tư thế dương
cung mà dương vật cũng thẳng như mũi tên (hình khắc ở âm Sơn Nội
Mông). Những người đàn ông này đã say sưa mô tả mình như những
người hùng. Khi nghiên cứu về lịch sử giới, gia đình và những quan hệ
hôn nhân, các học giả Trung Quốc đều nhất trí rằng, càng về phía nam
vị trí của người phụ nữ trong gia đình và cộng đồng càng đề cao hơn.
Rải rác trong một số tộc người ở Vân Nam Trung Quốc còn lưu gi
ữ chế
độ Mẫu hệ. Hiện tượng này vẫn phổ biến ở cộng đồng người Chăm và
các dân tộc sống trên Tây Nguyên.
Cái thật thứ năm
Các nhà khoa học Pháp đã phát hiện ra những hình khắc này.
Lịch sử ghi nhận công lao phát hiện những hình khắc trên đá ở Sapa
của những người Pháp. Chính quyền thực dân Pháp nhìn thấy ở Đông
Dương, những nguồn lợi về thóc gạo, than đá, cao su còn các nhà
khoa học Pháp thấy ở Đông Dương những tài liệu vô cùng quý báu về
Nhân loại học, Dân tộc học và Khảo cổ học, Mỹ thuật học Mới đây ở
Paris đã khánh thành bảo tàng Nguyên thuỷ thế giới. Giáo sư Nguyên
Văn Huy giám đốc bảo tàng Dân tộc học Việt Nam đư
ợc trân trọng mời
tham dự lễ khánh thành. Thế hệ các nhà khoa học Pháp đầu thế kỷ XX
đã sưu tập một khối lượng lớn văn hóa vật thể và phi vật thể từ khắp
các châu lục mang về Pháp, trong khu bảo tàng lớn bậc nhất về đời

sống nguyên thuỷ của nhân loại, có một góc riêng cho Việt Nam. Nước
Pháp rất nổi tiếng với hệ thống tranh khắc vẽ từ hơn 20.000 - 10.000
năm trước ở Lascaux. Khi những người Pháp tìm thấy một vùng khí
hậu mát mẻ ở Sapa họ cũng đồng thời phát hiện ra nhiều hình khắc ở
đây.
Trong quá khứ, giới trí thức Việt Nam chủ yếu tập trung sự quan tâm
vào vùng văn hoá hạ lưu sông Hồng, sông Mã, sông Lam. Trong di sản
thư tịch, văn hoá miền ngược của cộng đồng các dân tộc anh em rất ít
nhắc tới. Người Pháp đã phát hiện, đã nghiên cứu và công bố những
hình khắc trong thung lũng Mường Hoa Sapa đã non một thế kỷ.
Nhưng những hình vẽ này vẫn đang trong giấc ngủ dài, chỉ gần đây
mới bị thức giấc bởi những đoàn du khách phương Tây lũ lượt tới Sapa.
Con mắt nhìn Cái Thật mong được thấy nhiều hơn nữa những phần ẩn
sau những hình khắc. Mong muốn được giải đáp về bối cảnh văn hoá
lịch sử, điều kiện kinh tế nào đã sản sinh ra những hình khắc kỳ lạ
này Như thế, không những chỉ cần có sự kết hợp nghiên cứu đa
ngành như Khảo cổ học, Dân tộc học, Lịch sử, Mỹ thuật học mà chúng
ta còn đòi hỏi mở rộng tầm nhìn sang nghệ thuật hang động các nước
lân bang. Có như vậy chúng ta mới thực sự nắm bắt được những bí mật
của những phù hiệu nguyên thuỷ trên đất nước mình.
Trần Hậu Yên Thế