TÍNH KHÁC BIỆT VÀ ĐỘC ĐÁO
TRONG KHẢM SỨ TRANG TRÍ TẠI
LĂNG KIÊN THÁI VƯƠNG

Sự chiếm lĩnh của trang trí khảm sứ ở lăng Kiên Thái Vương phản ánh
một yêu cầu nhất quán được nêu ra là đảm bảo sự thống nhất, chặt chẽ
cho toàn thể các tiết diện trang trí. Cũng như ở các công trình khác, đề
tài trang trí trong nghệ thuật khảm sứ cũng như các chất liệu khác phải
chuyển tải tinh thần và nội dung Nho giáo như một thuộc tính tư tưởng
của Triều Nguyễn. Nhưng các nghệ nhân khảm sứ đã Việt hóa, dân
gian hóa những đề tài và kiểu thức trang trí một cách nhuần nhuyễn,
sáng tạo và họ đã tạo ra những sự chuyển dịch đề tài mang đậm cốt
cách tâm hồn dân tộc làm cho mỗi hình tượng sống động và gần gũi
đầy biểu cảm qua chất liệu khảm sứ, từ đó sự cảm nhận đề tài trở nên
đa dạng theo tâm thức người Việt.
Trong quá trình tiếp cận khai thác các tư liệu nghiên cứu mỹ thuật của
người Pháp trước đây chúng tôi phát hiện có một chuyên khảo về lăng
Kiên Thái Vương được đăng trên tập Bulentin des ami vieux Hue (
B.A.V.H), tập XII năm 1925, của hai tác giả người Pháp là BS.GAIDE
và H. PEYSSONNEAUX với những thông tin lý thú và đầy gợi mở về
nghệ thuật kiến trúc, trang trí nói chung và trang trí khảm sứ nói
riêng.Khi xem tổng mục tài liệu văn hóa-mỹ thuật từ 1925 đến nay và
những gì đã thu thập được, chúng tôi thấy ngoại trừ bài chuyên khảo
nói trên còn về sau các nghiên cứu văn hóa, lịch sử rất ít nhắc đến cuộc
đời của hoàng tử Kiên Thái Vương. Nhiều công trình, bài viết của các
nhà nghiên cứu văn hóa- mỹ thuật có uy tín hiện nay và cả các công
trình nghiên cứu kiến trúc thời Nguyễn cũng hầu như không còn nói
đến lăng Kiên Thái Vương.Trong chuyên khảo của BS.GAIDE và H.
PEYSSONNEAUX chủ yếu các tác giả viết về kiến trúc với những mô
tả tỷ mỷ và có định hướng rõ ràng về một công trình giới thiệu và
hướng dẫn du lịch như nhiều chuyên khảo và bài viết khác bấy giờ của

các tác giả Pháp và Việt theo tôn chỉ của tạp chí B.A.V.H.Tuy nhiên
trong chuyên khảo hai tác giả trích lại từ một bài viết của Baille trước
đó đánh giá về nghệ thuật trang trí khảm sứ ở lăng Kiên Thái Vương đ
ã
làm cho chúng tôi lưu ý: “ Người ta cũng thấy được ở ngôi lăng này
những hình trang trí khảm rất phong phú và rất có hiệu quả. Những
người thợ trang trí đã biết rút từ sự phối hợp màu sắc của những mảnh
sành sứ ra vẽ đẹp mỹ diệu.”. ( Hà Xuân Liêm dịch) [1.6].
Vậy thực hư thế nào ? Liệu các giá trị trang trí khảm sứ này có còn
không? Chúng có giá trị lịch sử và thẩm mỹ như thế nào? Những câu
hỏi đó cuối cùng dẫn chúng tôi đến việc tổ chức cuộc khảo sát lăng
Kiên Thái Vương vào tháng 1/2006 và tháng 9/2006, điều thú vị là sau
hơn 80 năm những người đi tìm lại dấu tích nghệ thuật xưa lại hành
trình theo đúng hướng dẫn của tập chuyên khảo du lịch nói trên và khi
đã xâm nhập vào công trình này chúng tôi thật sự bị cuốn hút với
những gì còn lại trầm mặc, rêu phong mà vẫn lay động bởi sự xưa cổ
nhưng đa dạng và độc đáo không chỉ ở nghệ thuật trang trí khảm sứ mà
cả ở cấu trúc kiến trúc, quy mô và tính chất thẩm mỹ tạo hình khá khác
lạ của lăng Kiên Thái Vương .
I.VàI NéT Về HOàNG Tử KIÊN THáI VƯƠNG
Theo Nguyễn Phước tộc thế phả, hoàng tử Kiên Thái Vương tức
Nguyễn Phúc Hồng Cai là con trai thứ 26 của vua Thiệu Trị, ông sinh
năm 1845, m
ất năm 1876 khi mới 31 tuổi. Trong sử sách Triều Nguyễn
ghi nhận Kiên Thái Vương là một người có chí khí, chăm chú học
hành, trọng đức hạnh, cần kiệm nên năm 1865 được phong là Kiến
quốc Công. Kiên Thái Vương cũng là người biết coi trọng phép tắc, lễ
nghĩa và chính trực. Trong buổi giao thời của lịch sử những năm nửa
sau thế kỷ XIX, ông đã biết vượt qua những trở ngại và sự nhạy cảm
chính trị để khẳng định mình. Khi nghe tin ông mất, vua Tự Đức đã tỏ

rõ sự thương tiếc và Triều đình đã dành cho ông sự trọng thi khác
thường . Năm 1885 khi vua Đồng Khánh lên ngôi đã tôn ông là Phụ
Kiên Thái Vương. Lăng tẩm của ông được xây cất tại khu vực sát lăng
Đồng Khánh - Điện Ngưng Hy với nghệ thuật trang trí nề họa, đắp nổi,
chạm đá, pháp lam và khảm sứ chiếm lĩnh chủ đạo.
Trong lịch sử thời Nguyễn còn ghi nhận những điều cá biệt trong gia
đình của Kiên Thái Vương bởi vì ông là cha đẻ của 3 vị vua Đồng
Khánh - Kiến Phúc - Hàm Nghi. Đây là điều vô cùng hiếm không chỉ ở
trong các triều đại phong kiến Việt Nam mà còn có thể là rất hiếm ở á
Châu. Do vua Tự Đức không có con nên từ nhỏ nhà vua đã đưa Đồng
Khánh và Kiến Phúc vào làm con nuôi và dành nhiều sự chăm sóc, dạy
dỗ.Tuy nhiên những bất ổn chính sự lúc bấy giờ, sự suy tàn của nhà
Nguyễn, sự can thiệp, xâm lược của Pháp đã làm cho cuộc đời của ba
vị vua trẻ trở nên éo le, bi kịch. Vì thế trong dân gian có truyền tụng
câu: “ Một nhà sinh đặng 3 vua, vua còn, vua mất, vua thua chạy dài”.
Những tính chất đặc biệt ở thân thế Hoàng Tử Kiên Thái Vương và sự
biến đổi của thời cuộc, chính sự lúc bấy giờ cũng như sự ngưỡng vọng
thành kính của vua Đồng Khánh đối với cha đã làm cho việc xây cất
lăng chứa đựng những yếu tố tâm linh huyền bí với cấu trúc của lăng
mang những dấu ấn riêng không chỉ trong quy mô tổng thể, tỷ lệ,
không gian mà cả trong trang trí, tạo hình và tính thẩm mỹ độc đáo của
nó.
II.TổNG QUAN Về LĂNG HOàNG Tử KIÊN THáI VƯƠNG
Lăng Hoàng tử Kiên Thái Vương được vua Đồng Khánh cho xây dựng
từ ngay sau khi ông lên ngôi (1885). Trong bài viết của BAILLE cho
biết để xây cất lăng Kiên Thái Vương, triều đình đã trưng tập hàng vạn
thợ thuyền khắp mọi nơi,công sức đào, đắp, cải tạo cả một vùng đ
ồi núi
là rất lớn và đích thân vua Đồng Khánh đã đến ngự tại công trường
nhiều ngày để chăm lo xây dựng và hoàn thiện đồ án, chủ toạ buổi xây

dựng bia Thần công Thánh đức. Tổng thể mặt bằng của lăng không có
thành bao xác định ranh giới như các lăng hoàng thân quốc thích hay
lăng các vua, nhưng lại được định vị rất rõ không gian từ cổng chính
gồm những pano pháp lam và trụ đá khắc văn với tấm bia đặt ở giữa,
còn gọi là bia Tam vương (Vua Đồng Khánh - Kiến Phúc -
Hàm Nghi),
từ đây sẽ dẫn đến khuôn viên lăng mộ bằng hai đường ven chứ không
theo trục đạo chính như các lăng trước và sau đó. Lăng Kiên Thái
Vương cũng rất lạ với 2 bi đình trái và phải, chúng như điểm nhấn và
khẳng định vị thế của chủ nhân .Tiếp đến là thành bao (Thành ngoại)
cao chừng 1m80, vì vậy che khuất tầm nhìn vào các cụm kiến trúc bên
trong. Thành trong với cổng gạch vòm cung truyền thống của Thời
Nguyễn, với lớp lớp các ô hộc trang trí gạch hoa và khảm sứ đắp nổi.
Bên trong là bình phong và tẩm của Hoàng tử Kiên Thái Vương. Nhìn
chung bố cục của lăng là cân xứng, đăng đối với trục chính hư
ớng Nam
theo thuật Phong thuỷ rất được coi trọng lúc bấy giờ. Với những đặc
trưng về kết cấu kiến trúc, đã dẫn đến những yêu cầu riêng về tạo hình
trang trí cho tổng thể của lăng.
Nằm gần với lăng Đồng Khánh - Tự Đức, lăng Kiên Thái Vương có
một vị trí khá kín đáo, khiêm nhường nhưng vẫn toát lên tính hoành
tráng, thâm trầm trong không gian thiên nhiên trữ tình, sâu lắng gợi lên
những liên tưởng tâm linh lắng đọng, tĩnh lặng mà xao động lòng
người. Kiến trúc lăng Kiên Thái Vương thật sự là dấu ấn độc đáo về sự
hài hòa không gian, về cấu trúc và tính biểu cảm, trong đó hàm chứa
nhiều giá trị nghệ thuật tạo hình, những giá trị đã được hình thành và
vượt lên trên mọi khó khăn của buổi giao thời phức tạp, suy tàn không
tránh khỏi của triều đình nhà Nguyễn cuối thế kỷ XIX.
III. TíNH KHáC BIệT Và ĐộC ĐáO TRONG KHảM Sứ
Khi nói đến khảm sứ trong mỹ thuật Cung đình thời Nguyễn, hầu hết

mọi người liên tưởng trước hết là lăng Khải Định với toàn bộ nội thất
được khảm sứ, thuỷ tinh màu lộng lẫy, hoành tráng. Tuy nhiên ở ngoại
thất lăng Khải Định chỉ sử dụng chất liệu đắp nổi nề hoạ chứ không có
sứ khảm. Khác với lăng Khải Định, hầu hết mặt tiền và diện ngoài,
trong của bửu thành, bình phong chính, cổng , trụ cột, các tượng Lân,
Rồng, lăng Kiên Thái Vương đều được khảm sứ. Nếu xét về lịch sử thì
lăng Kiên Thái Vương là lăng có khảm sứ màu sớm nhất trong hệ
thống các lăng của vua, chúa và các Hoàng thân. Đ
ứng giữa không gian
của núi đồi, trong khu rừng thông rậm rì quanh năm và những sườn đồi
cỏ xanh phủ kín, ta mới thấy hết vẻ đẹp và sự trang nhã c
ủa khảm sứ tại
lăng Kiên Thái Vương.
Có thể nói ở lăng Kiên Thái Vương khảm sứ không nhằm đạt đến trình
độ tinh xảo, tỷ mỉ và chính xác như ở các lăng và cung điện khác, cũng
chính vì vậy mà cũng không có nơi nào sau này có được vẻ đẹp hồn
hậu, bình dị và mộc mạc dân gian như khảm sứ ở đây. Tại lăng Kiên
Thái Vương dường như đồng thời có hai phong cách trang trí và kỹ
thuật chất liệu khác nhau. Cũng có thể có đến hai hay nhiều phư
ờng thợ
thực hiện từ nề họa cho đến khảm sứ. Trong các sách sử Triều Nguyễn
cho biết các thợ nề khảm được tập hợp lại trong Nê ngoã tương cục, họ
trở thành các thợ cung đình chuyên trang trí, xây dựng các cung điện,
lăng tẩm. ở lăng Kiên Thái Vương bộc lộ các phong cách, bút pháp
khảm sứ khác nhau, đây là một điểm khá đặc biệt trong trang trí khảm
sứ thời Nguyễn. Tuy nhiên chính điều này cũng góp phần tạo nên tính
độc đáo trong mỗi phong cách, tính riêng biệt ở từng pano trang trí hay
phần tường có khảm sứ kết hợp với nề họa. Có thể xếp các cấu trúc
trang trí ở hai bi đình là phong cách cung đình hàn lâm với những điển
tích cổ Trung Hoa được coi là m

ẫu mực của sự biểu thị phẩm chất quân
tử Nho giáo. Trên các ô hộc lớn nhỏ của bi đình là sự chiếm lĩnh gần
như tuyệt đối của đề tài Nhị thập Tứ hiếu- ca ngợi đạo hiếu đã đư
ợc thể
hiện bằng khảm sứ. Tính chất của bố cục của các pano như nh
ững tranh
bích hoạ Phương Đông cổ, sử dụng lối phối cảnh tam viễn và thấu thị
bình đồ quen thuộc. Nhưng module sứ ở đây thường được cắt nhỏ vụn
hơn so với các vị trí khảm sứ khác, tính tỷ mỉ thể hiện rõ ràng từng chi
tiết tả người, vật, các con thú và cách thức cắt gọt rất gần với phong
cách khảm sứ ở lăng Khải Định sau này, tuy nhiên phần lớn các đề tài
gương hiếu đều không còn nguyên vẹn, nhiều điểm trang trí đã bị mất
dấu chỉ còn vữa nền, nề họa vì vậy ngày nay để nhận biết mỗi điển tích
trong Nhị thập tứ hiếu cũng khá khó khăn.Tại các đầu hồi Bi đình chất
liệu khảm sứ cũng rất phù hợp với diễn tả các kiến thức mặt hổ phù
(Rồng ngang), đó là kiểu đầu rồng với góc nhìn chính diện đăng đối.
Kiểu thức mặt rồng được diễn tả bằng sứ màu ở các đầu hồi Bi đ
ình trái
và phải đã làm nổi bật cả một bình diện kiến trúc, phần nền còn k
ết hợp
với hoa lá, lá lật và cụm hoa văn kỷ hà, vì vậy các mặt rồng càng gây
được ấn tượng thị giác sâu sắc. Mỗi cụm sứ màu diễn tả đám mây xoán
tròn, mây tia lửa, đạt đến trình độ khảm ghép sứ với kỹ thuật chỉnh
hình khá cao. Chúng tạo nên được các mảng trang trí motif chính và
phụ, nhắc lại các nét sóng, mây, hoa lá rất chặt chẽ, hợp lý và sinh
động. Cũng đề tài này trong chất liệu đất nung (điện Ngưng Hy - Lăng
Đồng Khánh) hay đắp nổi nề vữa ở Triệu Miếu thì tính trang trí “thuần
chất” sứ màu ở lăng Kiên Thái Vương có nhiều dấu ấn riêng do đặc
tính kỹ thuật , yếu tố tạo chất và độ bóng của vật liệu trang trí
Ngược lại với những trang trí khảm sứ ở hai bi đình, toàn bộ phần còn

lại ở cổng, bình phong, tường thành phía trước và các trụ cột, các con
thú đều thể hiện bằng phong cách trang trí - tạo hình kh
ảm sứ khác hẳn,
đó là một lối cắt gọt mảnh sứ phóng túng, ngẫu nhiên và ít lệ thuộc vào
chi tiết phải mô tả. Tại con cá đắp nổi ở 2 cạnh trước thành ngoài của
lăng ta thấy hình tượng cá cũng khá đặc biệt, bởi vì ở những nơi khác
con cá với ý nghĩa biểu thị sự ấm no, dư thừa, phồn thực thường được
gắn trên cao, còn với ý nghĩa cá vượt vũ môn thì còn được thể hiện tr
ên
sóng mây nước sinh động hơn. Tại lăng Kiên Thái Vương, cá được đặt
sát nền đất với các mảng khảm sứ dày đặc, chúng hòa cùng với hoa lá,
cỏ cây tạo nên một chất nền trang trí bình dị, tao nhã thật sự.Từ vị trí
khảm sứ như vậy cho thấy đây là lần đầu tiên ta ngắm nhìn con cá -
một linh vật trong bộ bát linh - không phải ngước mắt lên như thông lệ
mà là nhìn xuống như sự chiêm nghiệm chính vào môi trường tự nhiên
hiện thực cố hữu của nó. Cũng tại lăng này các module m
ảnh sứ cắt gọt
khá lớn, khác hẳn với mảnh sứ ở hai bi đình, đây cũng là một dấu ấn
của phong cách khảm sứ dân gian của Huế mà ngày nay vẫn còn th
ấy ở
trang trí khảm sứ ở các làng xã quanh Huế, chúng có một vẻ đẹp chân
chất, đôi chút phóng túng và mang đậm hơi thở bình dị của cuộc
sống.Những trang trí khảm sứ như vậy làm chúng ta nhớ lại những
trang trí khảm sứ ở các phủ chúa mà Lê Quý Đôn đã viết trong Phủ
biên tạp lục vào thế kỷ XVIII. Nghệ thuật khảm sành sứ Huế phát triển
mạnh dưới thời các chúa Nguyễn khi ở Đàng Trong những phủ chúa
được xây dựng ở nhiều vùng, những trung tâm kinh tế-văn hóa hình
thành và có một sức lan tỏa mạnh mẽ ảnh hưởng đến sự phát triển
chung của vùng đất Thuận Hóa.Từ nhu cầu trang trí trong đời sống dân
gian, người dân đã sử dụng mảnh sứ khảm ghép trang trí ở các chùa

chiền, am miếu, bình phong, bể cạn.Từ đó chất liệu khảm sành sứ đã
được sử dụng nhiều trong trang trí phủ chúa, nghĩa là từ dân gian, chất
liệu đơn giản, dễ kiếm này đã len lỏi và có mặt trong trang trí kiến trúc
nhà nước .
Tại bình phong chính của tường thành trong, khảm sứ chiếm lĩnh cả 2
mặt trong và ngoài với các motip trang trí long ẩn vân, lưỡng long ch
ầu
mặt hổ phù, dơi, các loại quả trong bộ bát quả và các vật trong bộ bát
bửu, nhưng còn nhìn được rõ nhất là quả lựu, đào, bồng, bầu Thái cực,
đôi ống sáo, lá lật Có thể nói từ cấu trúc cho đến trang trí khảm sứ tại
bình phong này cũng rất khác biệt vì chiều cao bình phong chỉ chừng
0m80, vì vậy ý nghĩa tâm linh của sự chắn, che không còn là yếu tố cơ
bản mà chúng lại tạo nên sự đan xen, thâm nhập không gian rộng mở
và phóng khoáng hơn.
Hình rồng ở hai bờ thành trong lại cho thấy xu hướng khảm sứ lan tỏa
sâu và biến đổi kết cấu bố cục kiến trúc đã được thực hiện một cách
khéo léo và vừa đủ để không làm mất tính bao quát không gian và định
vị của kiến trúc.Những đường chuyển động của rồng với các chiều
hướng khác nhau đã càng làm nổi bật các tiết diện sứ phủ kín tr
ên mình
rồng. Nhờ có những khối tròn uốn lượn và sự bay bổng từ các diện m
àu
lớn diễn tả mây lửa, sóng nước, vảy rồng, bờm và các nhịp điệu sinh
động của hình mảng lồi-lõm mà hiệu quả tạo hình khảm sứ trở n
ên sinh
động với ngôn ngữ trang trí đạt được sức cuốn hút mạnh mẽ . Điều này
về sau rất được chú ý trong trang trí khảm sứ tại lăng Khải Định và m
ột
số công trình khác tại Đại Nội
Mặt tiền của vòm cổng được trang trí các dải hoa cúc, lá lật, mây nước,

sóng, dơi, rồng nhưng có lẽ đặc biệt nhất là có các mảng khảm bằng
những chiếc đĩa sứ nguyên chiếc lớn nhỏ khác nhau, hiện nay có khá
nhiều đĩa đã mất, một số đĩa còn lại có trang trí men lam, hoa văn lam,
chúng được coi là thành phần bố cục của trang trí khảm sứ, trong
những cấu trúc mảng lớn chúng như một motif trang trí chủ đạo, tạo
nên ngôn ngữ chính của khảm sứ. Đây cũng là một trong những điểm
độc đáo của khảm sứ tại lăng Kiên Thái Vương mà không có ở bất cứ
lăng nào khác sau này. (Lăng Khải Định có ghép thêm nhiều vật như
đồng hồ, mề -đay nhưng không tạo ra mảng).
Chất kết dính ở nề họa và trang trí khảm sứ ở lăng Kiên Thái Vương
cũng được chế tác từ vật liệu truyền thống, bằng chứng rõ nhất là t
ừ các
phần bong rạn, vỡ của các mảng khảm và nề họa-đắp nổi với tính xốp
thô nhẹ, thẩm màu nhưng khá bền của các lớp vữa bột, điều này cũng
khá giống ở khảm sứ tại bình phong Thái Miếu trong Đại Nội, phần lộ
diện của chất vữa kết dính này chúng tôi có thêm những phán đoán sâu
hơn về các chất phối hợp như vôi hàu, mật mía, bột giấy và giấy, một
số lá cây xơ và nhựa cây.
Trên bình diện màu sắc, khảm sứ tại lăng Kiên Thái Vuơng chủ đạo
một gam màu xanh xám trắng, vì vậy cường độ bắt sáng khá mạnh.
Chính điều này làm cho cảnh sắc của lăng phần nào thêm phần sáng
sủa trong không gian xanh tươi của rừng thông lộng gió. Nếu so sánh
với các cụm trang trí khảm sứ tại cổng Hiển Nhân, cổng Chưởng Đức,
cổng Tam quan cung Trường sanh, Thái Bình lâu thì khảm sứ ở lăng
Kiên Thái Vương dù màu nhẹ đơn sắc, chứ không rực rỡ và thật khác
xa với sự tươi tắn, đa sắc như ở các công trình nói trên. Điều rất đồng
nhất là khảm sứ trang trí lăng Kiên Thái Vương cũng như khảm sứ ở
nhiều lăng khác thực sự đã tôn thêm vẻ đẹp của công trình kiến trúc
như một tác giả viết : “ Gốm sứ trang trí kiến trúc là một bộ phận cấu
thành cực kỳ quan trọng của một kiến trúc Sử dụng chất liệu gốm sứ

trong kiến trúc có thể làm giảm bớt những khuyết tật.”[2.42].Qua
nghiên cứu khảm sứ tại lăng Kiên Thái Vương với tính đa diện về bút
pháp-kỹ thuật-đặc trưng nghệ thuật đã làm cho việc nhận định về chất
liệu khảm sứ có thêm những cơ sở khoa học bền vững hơn. Là m
ột chất
liệu quan trọng bên cạnh nhiều chất liệu tạo hình khác trong trang trí
kiến trúc cung đình Huế, khảm sứ có mặt, tụ hội trong nhiều tổ hợp tạo
hình kiến trúc và làm sáng tỏ những giá trị nghệ thuật, giá trị truyền
thống và tài năng của các nghệ nhân Việt Nam thế kỷ XIX - nửa đầu
thế kỷ XX. Những vấn đề về giá trị nghệ thuật khảm sứ Huế phản ánh
mối liên hệ sâu xa với lịch sử thời các chúa Nguyễn kể từ khi chúa
Nguyễn Hoàng vào Huế cho đến khi nhà Nguyễn suy tàn. Những đặc
tính riêng của khảm sứ cũng như một số thể loại mỹ thuật khác nói lên
sự liên hệ với tầm vóc văn hóa khu vực, với khí chất trời đất, sông núi
và đặc tính tâm hồn con ngư
ời Huế. Nghệ thuật khảm sứ chỉ có thể phát
sinh, phát triển và tồn tại trong những quan hệ nhân sinh - văn hóa đậm
đặc chất khu vực - miền Trung và cung đình như vậy.Tuy nhiên từ
những đổ nát trên trang trí khảm sứ ở lăng Kiên Thái Vương cũng cho
thấy những hạn chế của kỹ thuật chất liệu dân gian này, rõ nhất là mặc
dù độ bền không kém xi- măng sau này nhưng khi đã bị thẩm thấu
nước thì sự hư hại sẽ nhanh chóng lan ra diện rộng, trong khi ở xi-
măng
thì sự hư hại thường chỉ là cục bộ.Đây cũng là điều cần lưu ý khi phục
chế khảm sứ ở lăng này.
Sự chiếm lĩnh của trang trí khảm sứ ở lăng Kiên Thái Vương phản ánh
một yêu cầu nhất quán được nêu ra là đảm bảo sự thống nhất, chặt chẽ
cho toàn thể các tiết diện trang trí. Cũng như ở các công trình khác, đề
tài trang trí trong nghệ thuật khảm sứ cũng như các chất liệu khác phải
chuyển tải tinh thần và nội dung Nho giáo như một thuộc tính tư tưởng

của Triều Nguyễn. Nhưng các nghệ nhân khảm sứ đã Việt hóa, dân
gian hóa những đề tài và kiểu thức trang trí một cách nhuần nhuyễn,
sáng tạo và họ đã tạo ra những sự chuyển dịch đề tài mang đậm cốt
cách tâm hồn dân tộc làm cho mỗi hình tượng sống động và gần gũi
đầy biểu cảm qua chất liệu khảm sứ, từ đó sự cảm nhận đề tài trở nên
đa dạng theo tâm thức người Việt.
Dù rất gần với các lăng nổi tiếng, nhưng có thể do được đặt để ở m
ột vị
trí kín đáo, nên lâu nay nghệ thuật kiến trúc và đặc biệt khảm sứ ở lăng
này chưa được chú ý nghiên cứu. Với những gì còn lại cho thấy khảm
sứ ở lăng Kiên Thái Vương đã gắn kết và làm đẹp cho tổng thể của
lăng, khảm sứ đã tạo ra sự hài hòa giữa chức năng trang trí với chức
năng kiến trúc, khảm sứ tạo nên được nhiều lớp không gian tinh tế, có
tính dẫn dắt từng bước vào sân trong công trình với sự thận trọng của
không gian nghiêm trang của chốn tưởng niệm.
Tóm lại trên bình diện nghệ thuật khảm sứ, tại lăng Kiên Thái Vương
có những cái cá biệt và đặc sắc như sau:
1. Cá biệt về xử lý đề tài và sắp đặt vị trí các hình tượng trong trang trí
kiến trúc ( Đặc biệt là hình tượng cá, rồng ở hai đầu bờ thành ngoài).
2. Độc đáo trong cách thức thể hiện với tính tạo hình-
trang trí đa phong
cách (Dân gian ở bửu thành và cung đình ở các bi đình)
3. Kỹ thuật chất liệu gần với các kỹ thuật nề vữa truyền thống.Điều mà
sau này khi trang trí ở lăng Khải Định đã ít được sử dụng.
4. Tạo lập được một hệ màu khá đơn sắc nhưng hài hòa với yêu cầu
thẩm mỹ kiến trúc, phù hợp với không gian tưởng niệm ở lăng tẩm.Phù
hợp với sự khiêm nhường và tâm thức của người đã khuất.
5. Sự hài hòa và đan xen chất liệu khảm sứ trong sự biểu cảm chức
năng kiến trúc đã phản ánh sâu sắc yêu cầu biểu hiện tâm linh và chức
năng kiến trúc.(Kiểu thức hình rồng khảm sứ ở bờ thành trong chỉ duy

nhất chỉ có ở lăng Kiên Thái Vương).
Hiện nay lăng Kiên Thái Vương đang bị xuống cấp, hư h
ại nhiều, do đó
trong thời gian đến cần có những nghiên cứu toàn diện hơn, làm rõ hơn
nghệ thuật trang trí khảm sứ với những tính cá biệt, độc đáo của phong
cách tạo hình sâu đ
ậm tinh thần nhân văn dân gian đặc sắc, độc đáo. Từ
đó làm cho lăng thực sự có vị thế trong dòng chảy di sản văn hoá thời
Nguyễn, đó cũng là một phần góp vào sự quảng bá và giữ gìn phát huy
các giá trị di sản văn hóa trong đời sống nghệ thuật hôm nay.
PHAN THANH BÌNH
TàI LIệU THAM KHảO
1.Những người bạn Cố Đô Huế -Tập XII năm 1925 NXB Thuận Hóa
(2002). Huế
2. Đặng Hữu Tuyền.(1977)Ghi chép về gốm sứ trang trí kiến trúc kinh
thành Huế.
Khảo cổ học (4).tr 42-45