MỘT CHIẾC ĐĨA SỨ LẠ

Gốm sứ Việt Nam từng nổi tiếng trong lịch sử nhất là thời kỳ Lý -
Trần, Lê Sơ và Mạc. Qua những cuộc khảo sát, tiếp cận nghiên c
ứu các
hiện vật tại bộ sưu tập gốm sứ của linh mục Nguyễn Hữu Triết ở nhà
thờ Tân Sa Châu số 387 Lê Văn Sĩ, P.2, Q. Tân Bình-TP HCM, chúng
tôi nhận ra sự đa dạng của các loại gốm cổ qua nhiều thế kỷ đã được
linh mục tìm kiếm, chọn lọc và phân loại. Đây là một chiếc đĩa miệng
loe tròn đều khá lớn, là loại đĩa hiếm bởi kích thước đường kính lên tới
48cm, cân nặng: 5kg, có độ dày lớn, độ cao đạt 10cm.
Gốm sứ Việt Nam từng nổi tiếng trong lịch sử nhất là thời kỳ Lý -
Trần, Lê Sơ và Mạc. Qua những cuộc khảo sát, tiếp cận nghiên c
ứu các
hiện vật tại bộ sưu tập gốm sứ của linh mục Nguyễn Hữu Triết ở nh
à
thờ Tân Sa Châu số 387 Lê Văn Sĩ, P.2, Q. Tân Bình-
TP HCM, chúng
tôi nhận ra sự đa dạng của các loại gốm cổ qua nhiều thế kỷ đã đư
ợc
linh mục tìm kiếm, chọn lọc và phân loại. Đây là m
ột chiếc đĩa miệng
loe tròn đều khá lớn, là loại đĩa hiếm bởi kích thước đường kính lên t
ới
48cm, cân nặng: 5kg, có độ dày lớn, độ cao đạt 10cm.
Đĩa được làm bằng đất sét cao lanh có màu tr
ắng xám nhạt, tráng men
với nhiều sắc độ khác nhau. Màu sắc gồm màu xanh lá cây
ở các họa
tiết như ở mây và sử dụng mảng. Nét được xen kẽ với mảng mây
xanh

là những nét màu nâu uyển chuyển, men vàng nâu và hoa văn kh
ắc
chìm nên r
ất gần với gốm thời Trần. Tuyệt đại đa số các đồ gốm ở Chu
Đậu được làm bằng đất sét cao lanh có màu trắng nhạt và tráng men v
ới
nhiều sắc độ khác nhau như trắng, trắng xanh ngọc
, xanh lam, vàng da
cam, nâu, nâu sẫm và men gốm có khi tương đối trong, có khi đục v
à
rạn. Có thứ gốm đư
ợc tráng một loại men, cũng có một số tráng 2 loại
men khác nhau, và có cả men tam thái: trắng, tím, xanh. Một số nh
à
khảo cổ học cho rằng phong cách và kỹ thuật chế tác đĩa gốm n
ày là
loại gốm Chu Đậu - một xã nh
ỏ thuộc huyện Thanh Lâm; thế kỷ thứ
16, thuộc tổng Thư
ợng Triệt, Huyện Thanh Lâm. Huyện Thanh Lâm
thời Lê Sơ thuộc Nam Sách châu, Đông Đạo; thời Diên Ninh (1454-
1459) thuộc Nam Sách lộ; năm Quang Thu
ận thứ 7 (1466) thuộc Nam
Sách thừa tuyên, năm thứ 10 (1469) thuộc phủ Nam Sách và huy
ện
Thanh Hà hợp nhất thành huyện Nam Thanh. Chu Đậu hiện nay là m
ột
thôn của xã Thái Tân, Huy
ện Nam Thanh, diện tích 59,3 ha, dân số
khoảng 1150 người. Nguồn sống chính là nông nghiệp và ngh

ề dệt
chiếu cổ truyền. Chu Đậu ở tả ngạn sông Thái Bình, giáp làng Đ
ặng Xá
(nay là Mỹ Xá) ở phía Tây. Sông Kè Đá là sông nh
ỏ chảy qua phía bắc
Chu Đậu, qua Mỹ Xá, qua sông Thái Bình là sông l
ớn thứ hai sau sông
Hồng ở miền Bắc, thượng lưu nối với năm con sông, hạ lưu có nhi
ều
chi nhánh đổ ra biển.
Đĩa được trang trí cả hai mặt trong và ngoài
1.Mặt trong của đĩa:
Được chia làm bốn vòng trang trí chính, mỗi vòng là m
ột khu biệt có
tính năng kỹ thuật và hình thức trang trí riêng. Vòng th
ứ nhất ở trung
tâm đĩa có đường kính 27 cm với hoạ tiết chính là hình lân v
ới kiểu
thức Lân ẩn vân, theo điển tích Lân hiện hình và g
ặp gỡ mây hồng báo
hiệu điềm lành, triều đại thái bình, minh chúa xuất hiện. Lân là con v
ật
huyền thoại, nó được xem là biểu tượng từ rất nhiều con vật dũng m
ãnh
tạo nên. Hình tượng Lân đã thể hiện biểu tư
ợng mang tinh thần tâm
linh và phong cách Nho giáo. Với cách vẽ tay trực tiếp, đư
ờng nét cách
điệu Lân uyển chuyển lẫn vào mây nhẹ nhàng thanh thoát, l
ối vẩy bút

tả móng chân, thân mình và đầu tạo ra hình tư
ợng Lân sinh động, vờn
và ẩn hiện trong mây. Phương pháp tạo hình linh ho
ạt, sáng tạo, mảng,
nét đan xen chắc khỏe, thể hiện những phẩm chất tượng tr
ưng tâm linh
của linh vật. Nghệ nhân sử dụng các mảng màu xanh lục, vàng c
ủa
những mảng mây cùng với nét nâu tạo ra một hoà s
ắc độc đáo, nhẹ
nhàng và tinh tế. Điểm độc đáo là cách tả chất bằng cách khắc ch
ìm
những chấm tròn có khoảng cách tương đối bằng nhau khắp m
ình Lân.
Tạo cho Lân rất thật, nhưng cũng rất lạ, có lẽ đây cũ
ng là phong cách
thể hiện của gốm Chu Đậu. Cách tạo hình Lân mang đ
ậm tính tâm linh,
chúc tụng, ảnh hưởng tinh thần Nho giáo sâu đậm.
Vòng thứ hai của đĩa là bộ phận trung gian nối lòng đ
ĩa với độ cao của
đĩa, có độ dài 5 cm. Hoạ tiết chủ yếu là hoa lá cách điệu toả ra th
ành
b
ốn phía. Mỗi nhóm gồm hai nhóm lá, hoa tranh, hoa thị cách điệu, đối
nhau màu xanh lục và màu vàng nâu sáng. Kho
ảng trống của những
nhóm hoạ tiết này được xen kẽ bằng những hình thoi hơi u
ốn cong của
cạnh, nên hình thoi mềm hơn và tạo đư

ợc độ vững chắc cho hoạ tiết.
Về màu sắc vẫn đi theo tông màu chủ đạo của cả đĩa: xanh lục, v
àng
sáng, nâu. Vẫn theo lối vẽ tay vì vậy có nhiều chỗ bị nhoè có l
ẽ do thời
gian, có khi do nét cọ của người tạo tác phẩm càng tạo thêm s
ự sinh
động cho tác phẩm.
Vòng thứ ba nằm trên độ cao cong lên c
ủa đĩa. Độ vút cong cao 12 cm.
Vòng này với cách trang trí với hoạ tiết hoa, quả bốn m
ùa cây trái trong
đời sống thực hàng ngày rất gần gũi con ngư
ời dân lao động, gắn bó
với đồng quê, thể hiện cho sự phồn vinh, nông nghiệp được m
ùa, có
hình dáng giống hoa quả ngày tết, như: quả được vẽ to tròn, c
ăng, cách
vẽ khá đơn giản, bởi những hình tròn lớn, nhỏ. Người thợ x
ưa dùng bút
m
ềm vẽ theo cách vẽ chấm phá, một lối thể hiện khá độc đáo của gốm
Chu Đậu. Cách khác lại thể hiện nhóm thân mềm, như hoa cỏ. Loại n
ày
có ba nhóm, và hai nhóm hoạ tiết giống hoa ngày tết. Tất cả l
à năm
nhóm phân bổ dàn trải đều, do kỹ thuật vẽ tay nên đ
ộ phân bổ khoảng
cách chỉ tương đối đều, và m
ột số hoạ tiết bị mất nét, mờ, đậm không

đều, khoảng cách của năm nhóm này đư
ợc xen kẽ bởi chính nhóm họa
tiết chia đôi, thu nhỏ, lật ngược tạo ra hoạ tiết trang trí, nhưng l
ại sử
dụng lối bố cục đăng đối khéo léo đư
ợc nằm trong khánh hay khánh
chia đôi. ở giữa lại được xen giữa bởi mây đưa từ lòng đĩa
kéo ra ngoài.
Cùng với hoa văn sóng nước. Đây là lo
ại hoa văn khá phổ biến trong
thời kỳ Hậu Lê. Sóng nước tại đĩa này được đưa vào r
ất khéo léo, xen
lẫn mây trời, khánh, cây cỏ.
Vòng thứ tư được gọi vành chung của đĩa, có độ d
ày 7mm khi quan sát
thấy được để trơn, êm, viền sát là 1cm và cũng là nơi để ngư
ời nghệ
nhân tạo thành những tiết điệu hoa văn trang trí đư
ờng viền. ở đĩa lớn
Chu Đậu này người thợ vẽ gốm đã sử dụng các loại hình kỷ hà, ho
ạ tiết
hình thoi tiếp tuyến có nút thắt. Và có một số mảng mây nh
ỏ xen kẽ
được đưa từ trung tâm của đĩa kéo ra hòa chung vào b
ố cục của ba
vòng trên.
Nhìn tổng thể mặt trong của đĩa này ta thấy phong cách độc đáo và th
ể
hiện hợp lý. Đây là một loại hình mang b
ố cục rất chặt chẽ đến chi tiết,

từ mảng chính (vòng thứ nhất-tâm đĩa) đến vòng thứ ba, l
à mô tuýp
trang trí Lân, mây, hoa, cỏ, cây trái, đến nước, thể hiện đư
ợc cả tinh
thần vũ trụ hoà quyện vào cuộc sống, thể hiện đư
ợc triết lý sống của
người phương Đông.
2. Mặt ngoài của đĩa (lưng đĩa):
Mặt ngoài của đĩa được trang trí đơn giản hơn. Hoạ tiết là những đư
ờng
lượn tạo thành nhóm cánh sen tương đ
ồng với bố cục cánh sen ở những
bệ đá thời Lý, nhưng lối tạo hình ở đây chắc khoẻ, hơi vuông cân đ
ối
càng làm cho ta phong cách này gần với thời Trần h
ơn. Bên trong cánh
sen là nh
ững hoạ tiết của mây trời trong tâm đĩa mặt trong, kéo ra theo
lối dùng nét cong, xoắn với lối phối màu như trong lòng đ
ĩa với gam
xanh lục, vàng, nâu nhẹ nhàng. Khi đặt úp chiếc đĩa lớn này ta đo đ
ộ
lớn của đáy là 35cm được bôi son nâu đỏ lên đất sét và được đặt l
ên
bàn xoay do đó nh
ững mảng son nâu đỏ sau khi nung phân bổ không
đều nhau. Nhưng dấu hiệu bàn xoay thể hiện công nghệ làm g
ốm đạt kỹ
thuật rất cao.
3. Kỹ thuật chế tác:

Đĩa lớn này cũng như những cổ vật gốm Chu Đậu phần lớn đư
ợc chuốt
trên bàn xoay, trước khi trang trí hoa văn và tráng men. Nh
ững sản
phẩm có hoa văn khắc chìm vào xương gốm đư
ợc thực hiện bằng
khuôn trong và gia công khắc vạch sau khi tạo dáng. Ngư
ời thợ gốm
phải dùng khuôn và các công cụ khắc vẽ hoa. Có loại hoa văn đã đượ
c
thực hiện bằng phương pháp in. Riêng ở đĩa lớn n
ày theo cách quan sát,
tìm hiểu không có ve lòng (cạo men). Để đảm bảo tính mỹ thuật, ngư
ời
ta đã ve miệng và chân khi xếp vào trong người ta đặt úp lên nhau t
ừng
đôi một để có thể tráng men cho cả chân, trường hợp này trôn đĩa đư
ợc
quét son nâu rồi dùng con kê, kê trong trôn đ
ĩa không để chân tiếp xúc
vào bao nung. Phương pháp xếp hiện vật vào bao nung r
ất năng động
và sáng tạo nhằm tận dụng không gian lò, góp ph
ần tạo ra những sản
phẩm có chất lượng cao. Cũng có khi hiện vật nhỏ đư
ợc đặt trong hiện
v
ật lớn, nhiều sản phẩm khác nhau có thể đặt trong một bao nung, miễn
là khi họ đặt ở nơi nào đó mà không b
ị dính. Theo tôi để chế tác đĩa

gốm lớn này bao nung cũng phải làm riêng. Đó là lo
ại bao nung thật
lớn có đường kính lớn bao trùm ra ngoài vành đĩa.
Qua việc mô tả hiện vật trên và cách chế tác trên hi
ện vật, trang trí mỹ
thuật trên đĩa thể hiện thành t
ựu độc đáo của mỹ thuật trang trí ứng
dụng trên gốm. Theo linh mục Nguyễn Hũu Triết, chiếc đĩa đư
ợc vớt
lên từ Cù Lao Chàm ở Hội An (Quảng Nam), sau đó được ông sưu t
ập.
Đối chiếu với sử học ta thấy gốm sứ Việt Nam nói chung và g
ốm Chu
Đậu nói riêng đã từng được xuất khẩu ra nước ngoài b
ằng nhiều con
đường, chủ yếu là đường sông lên Thăng Long. Và để xuất cảng, t
ừ
Chu Đậu ngược sông Thái Bình xuôi theo sông Kinh Th
ầy ra cảng Vân
Đ
ồn, một cảng lâu đời nhất của Việt Nam. Hoặc xuôi theo sông Thái
Bình sang sông Luộc đến Phố Hiến- một thương c
ảng lớn mang tính
quốc tế. Có thể đi thẳng đến các nước Trung Quốc, Nhật Bả
n, Hà Lan,
Anh, Pháp v.v Sự kiện vớt được gốm Chu Đậu ở C
ù Lao Chàm càng
khẳng định việc thông thương buôn bán gốm.
Tuy nhiên qua khảo tả chi tiết, chúng tôi nhận thấy đĩa đã đư
ợc phục

chế lại đôi chút như: chấm phá lại nhưng hoạ tiết hoa thị, hoa tran
h màu
vàng bởi khi sờ, quan sát hiện vật tôi thấy những mảng màu đ
ã tróc ra
theo năm tháng có màu vàng đất úa, nhưng nh
ững nét phục chế lại có
màu vàng rất tươi. Từ những phân tích trên v
ới các thuộc tính thẩm mỹ
của loại hiện vật gốm Chu Đậu, cũng như thông qua các đ
ối chiếu với
các dấu hiệu, kiểu dáng, hình mẫu của những cổ vật Chu Đậu đào đư
ợc
từ năm 1986-1990, chúng tôi cho rằng đĩa cổ lớn này thu
ộc gốm Chu
Đậu khoảng thế kỷ XVI là loại đĩa Tam thái. Nhìn chung chúng r
ất gần
với những tuyệt tác gốm Chu Đậu được lưu giữ ở bảo tàng nước ngo
ài
và trong nước như g
ốm sứ Hoa Lam vẽ cúc dây cao 54 cm của nghệ
nhân họ Bùi được ghi niên hiệu Thái Hoà bát niên (1450), hi
ện đang
được giữ tại bảo tàng Tokapi tại thủ đô Istabul- Th
ổ Nhĩ Kỳ. Một số đĩa
vẽ trang trí được lưu giữ trong bộ sưu tập của hoàng tử Bảo Long đư
ợc
mang bán đấu giá tại Paris ngày 22-12/1995. Trong cu
ốn Art du
Việtnam đã có m
ột số đĩa gốm Chu Đậu quý hiếm vẽ hoa Lan, Cúc

dây, hoa sen rất giống với những trang trí của chiếc đĩa này tại nhà th
ờ
Tân Sa Châu-TP Hồ Chí Minh. Những cổ vật gốm Chu Đậu tại bộ s
ưu
tầm của Linh mục Nguyễn Hữu Triết mang một giá trị lịch sử -
văn hóa
và nghệ thuật rất to lớn, việc giới thiệu một chiếc đĩa lớn lạ này chỉ l
à
một phần nhỏ những cổ vật đạt tới đỉnh cao của nghệ thu
ật gốm sứ
truyền thống Việt Nam trong sưu tập này.
Cung Dương Hằng