Chèo
Chèo là một loại hình nghệ thuật sân khấu dân gian Việt Nam. Chèo phát triển mạnh
ở đồng bằng Bắc Bộ. Loại hình sân khấu này phát triển cao, giàu tính dân tộc. Chèo
mang tính quần chúng và được coi là một loại hình sân khấu của hội hè với đặc điểm
sử dụng ngôn ngữ đa thanh, đa nghĩa kết hợp với cách nói ví von giàu tính tự sự, trữ
tình. Nếu sân khấu truyền thống Trung Quốc có đại diện tiêu biểu là Kinh
kịch của Bắc Kinhvà sân khấu Nhật Bản là kịch nô thì đại diện tiêu biểu nhất của sân
khấu truyền thống Việt Nam là chèo.
1. Lịch sử
Kinh đô Hoa Lư (Ninh Bình) là đất tổ của sân khấu chèo, người sáng lập là bà Phạm
Thị Trân
[1][2]
, một vũ ca tài ba trong hoàng cung nhà Đinh vào thế kỷ 10, sau phát triển
rộng ra đồng bằng Bắc Bộ. Địa bàn phố biến từ Nghệ - Tĩnh trở ra. Chèo bắt nguồn
từ âm nhạc và múa dân gian, nhất là trò nhại từ thế kỷ 10. Qua thời gian, người Việt
đã phát triển các tích truyện ngắn của chèo dựa trên các trò nhại này thành các vở diễn
trọn vẹn dài hơn. Sự phát triển của chèo có một mốc quan trọng là thời điểm một binh
sỹ quân đội Mông Cổ đã bị bắt ở Việt nam vào thế kỷ 14. Binh sỹ này vốn là một diễn
viên nên đã đưa nghệ thuật Kinh kịch của Trung Quốc vào Việt Nam. Trước kia chèo
chỉ có phần nói và ngâm các bài dân ca, nhưng do ảnh hưởng của nghệ thuật do người
lính bị bắt mang tới, chèo có thêm phần hát.
Vào thế kỷ 15, vua Lê Thánh Tông đã không cho phép biểu diễn chèo trong cung
đình, do chịu ảnh hưởng của đạo Khổng. Chèo trở về với nông dân, kịch bản lấy từ
truyện viết bằng chữ Nôm. Tới thế kỷ 18, hình thức chèo đã được phát triển mạnh ở
vùng nông thôn Việt Nam và tiếp tục phát triển, đạt đến đỉnh cao vào cuối thế kỷ 19.
Những vở nổi tiếng như Quan Âm Thị Kính, Lưu Bình Dương Lễ, Kim
Nham, Trương Viên xuất hiện trong giai đoạn này. Đến thế kỷ 19, chèo ảnh hưởng
của tuồng, khai thác một số tích truyện như Tống Trân, Phạm Tải, hoặc tích
truyện Trung Quốc như Hán Sở tranh hùng. Đầu thế kỷ 20, chèo được đưa lên sân
khấu thành thị trở thành chèo văn minh. Có thêm một số vở mới ra đời dựa theo các
tích truyện cổ tích, truyện Nôm nhưTô Thị, Nhị Độ Mai.

Đồng bằng châu thổ sông Hồng luôn là cái nôi của nền văn minh lúa nước của người
Việt. Mỗi khi vụ mùa được thu hoạch, họ lại tổ chức các lễ hội để vui chơi và cảm tạ
thần thánh đã phù hộ cho vụ mùa no ấm. Nhạc cụ chủ yếu của chèo là trống chèo.
Chiếc trống là một phần của văn hoá cổ Việt Nam, người nông dân thường đánh trống
để cầu mưa và biểu diễn chèo.
2. Nội dung
Không giống tuồng chỉ ca tụng hành động anh hùng của các giới quyền quý, chèo còn
miêu tả cuộc sống bình dị của người dân nông thôn. Nhiều vở chèo còn thể hiện cuộc
sống vất vả của người phụ nữ sẵn sàng hy sinh bản thân vì người khác. Nội dung của
các vở chèo lấy từ những truyện cổ tích, truyện Nôm; được nâng lên một mức cao
bằng nghệ thuật sân khấu mang giá trị hiện thực và tư tưởng sâu sắc. Trong chèo, cái
thiện luôn thắng cái ác, các sỹ tử tốt bụng, hiền lành, luôn đỗ đạt, làm quan còn người
vợ thì tiết nghĩa, cuối cùng sẽ được đoàn tụ với chồng. Các tích trò chủ yếu lấy từ
truyện cổ tích, truyện Nôm; ca vũ nhạc từ dân ca dân vũ; lời thơ chủ yếu là thơ dân
gian. Lối chèo thường diễn những việc vui cười, những thói xấu của người đời như
các vai: Thầy mù, Hương câm, Đồ điếc, Quan Âm Thị Kính. Ngoài ra chèo còn thể
hiện tính nhân đạo, như trong vở Trương Viên.
Chèo luôn gắn với chất "trữ tình", thể hiện những xúc cảm và tình cảm cá nhân của
con người, phản ánh mối quan tâm chung của nhân loại: tình yêu, tình bạn, tình
thương.
3. Nhân vật trong chèo
Nhân vật trong chèo thường mang tính ước lệ, chuẩn hóa và rập khuôn. Tính cách của
các nhân vật trong chèo thường không thay đổi với chính vai diễn đó. Những nhân vật
phụ của chèo có thể đổi đi và lắp lại ở bất cứ vở nào, nên hầu như không có tên riêng.
Có thể gọi họ là thầy đồ, phú ông, thừa tướng, thư sinh, hề v.v Tuy nhiên, qua thời
gian, một số nhân vật như Thiệt Thê, Thị Kính, Thị Mầu, Súy Vân đã thoát khỏi tính
ước lệ đó và trở thành một nhân vật có cá tính riêng.
Diễn viên đóng chèo nói chung là những người không chuyên, hợp nhau trong những
tổ chức văn nghệ dân gian gọi là phường chèo hay phường trò "Hề" là một vai diễn
thường có trong các vở diễn chèo. Anh hề được phép chế nhạo thoải mái cũng như

những anh hề trong cung điện của vua chúa Châu Âu. Các cảnh diễn có vai hề là nơi
để cho người dân đả kích những thói hư tật xấu của xã hội phong kiến hay kể cả vua
quan, những người có quyền, có của trong làng xã. Có hai loại hề chính bao gồm :hề
áo dài và hề áo ngắn
4. Kỹ thuật kịch
Đây là loại hình nghệ thuật tổng hợp các yếu tố dân ca, dân vũ và các loại hình nghệ
thuật dân gian khác ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nó là hình thức kể chuyện bằng sân
khấu, lấy sân khấu và diễn viên làm phương tiện giao lưu với công chúng, và có thể
được biểu diễn ngẫu hứng. Sân khấu chèo dân gian đơn giản, những danh từ chèo sân
đình, chiếu chèo cũng phát khởi từ đó.
Đặc điểm nghệ thuật của chèo bao gồm yếu tố kịch tính, kỹ thuật tự sự, phương pháp
biểu hiện tính cách nhân vật, tính chất ước lệ và cách điệu. Ngôn ngữ chèo có những
đoạn sử dụng những câu thơ chữ Hán, điển cố, hoặc những câu ca dao với khuôn
mẫu lục bát rất tự do, phóng khoáng về câu chữ.
Chèo không có cấu trúc cố định năm hồi một kịch như trong sân khấu Châu Âu mà
các nghệ sỹ tham gia diễn chèo thường ứng diễn. Do vậy, vở kịch kéo dài hay cắt
ngắn tuỳ thuộc vào cảm hứng của người nghệ sỹ hay đòi hỏi của khán giả. Không
giống các vở opera buộc các nghệ sỹ phải thuộc lòng từng lời và hát theo nhạc trưởng
chỉ huy, nghệ sỹ chèo được phép tự do bẻ làn, nắn điệu để thể hiện cảm xúc của nhân
vật. Số làn điệu chèo theo ước tính có khoảng trên 200.
5. Nhạc cụ
Chèo sử dụng tối thiểu là hai loại nhạc cụ dây là đàn nguyệt và đàn nhị đồng thời thêm
cả sáo nữa. Ngoài ra, các nhạc công còn sử dụng thêm trống và chũm chọe. Bộ gõ nếu
đầy đủ thì có trống cái, trống con, trống cơm, thanh la, mõ. Trống con dùng để giữ
nhịp cho hát, cho múa và đệm cho câu hát. Có câu nói " phi trống bất thành chèo" chỉ
vị trí quan trọng của chiếc trống trong đêm diễn chèo. Trong chèo hiện đại có sử dụng
thêm các nhạc cụ khác để làm phong phú thêm phần đệm như đàn thập lục, đàn tam
thập lục, đàn nguyệt, tiêu v.v
6. Tác phẩm
 Một số vở chèo tiêu biểu: Bài ca giữ nước, Chu Mãi Thần, Đồng tiền Vạn

Lịch, Hoàng Trìu kén vợ, Kim Nham, Lưu Bình Dương Lễ, Nghêu sò ốc
hến, Quan Âm Thị Kính, Tuần Ty Đào Huế,Từ Thức gặp tiên, Trần Tử
Lệ, Trương Viên.
 Một số trích đoạn tiêu biểu: Thị Mầu lên chùa & Xã trưởng - Mẹ Đốp (vở Quan
Âm Thị Kính), Súy Vân giả dại (vở Kim Nham), Đánh ghen (vở Tuần ty Đào
Huế), Hồ Nguyệt Cô hóa cáo Chính vở Tuần ty Đào Huế được trích và phát triển
từ vở Chu Mãi Thần mà ra.
 Một số giai điệu chèo cổ : Quân tử dịch, Sử bằng, Đò đưa, Tò vò, Nhịp đuổi, Du
xuân, Đào liễu, Ngâm bốn mùa, Đường trường trong rừng, Tuyết sương, Quá
giang
 Nghiên cứu về chèo, Lương Thế Vinh đã viết Hý Phường Phổ Lục.
7. Phân loại chèo
 Chèo sân đình
Chèo sân đình là loại hình chèo cổ của những phường chèo xưa, thường được biểu
diễn ở các sân đình, sân chùa, sân nhà các gia đình quyền quý. Sân khấu chèo sân đình
thường chỉ là một chiếc chiếu trải ngoài sân, đằng sau treo chiếc màn nhỏ, diễn viên
và nhạc công ngồi hai bên mép chiếu tạo dàn đế. Chèo diễn theo lối ước lệ, cảnh trí
chỉ được thể hiện theo ngôn ngữ, động tác cách điệu của diễn viên. Đạo cụ của người
diễn hay sử dụng là chiếc quạt.
 Chèo cải lương
Chèo cải lương là một dạng chèo cách tân do Nguyễn Đình Nghi khởi xướng và theo
đuổi để thực hiện từ đầu những năm 1920 đến trước Cách mạng tháng Tám 1945, theo
xu hướng phê phán tính ước lệ của chèo cổ. Chèo cải lương được soạn thành màn, lớp,
bỏ múa và động tác cách điệu trong diễn xuất, xử lý những mô hình làn điệu chèo cổ,
đưa nguyên những bài dân ca có sẵn vào bổ sung cho hát chèo. Bộ "Tám trận cười"
của Nguyễn Đình Nghi gồm những vở nổi tiếng.
 Chèo chái hê
Chèo chái hê là loại hình dân ca hát vào rằm tháng bảy hàng năm, hoặc trong đám
tang, đám giỗ của người có tuổi thọ, có nguồn gốc từ việc kết nghĩa giữa 2 làng Vân
Tương (Bắc Ninh) vàTam Sơn (Đông Anh, Hà Nội), gồm có các phần:

1. Giáo roi
2. Nhị thập tứ hiếu
3. Múa hát chèo thuyền cạn
4. Múa hát kể thập ân. Kết thúc chương trình hát chèo chái hê thường là hát quan
họ.
 Chèo hiện đại


Các nghệ sĩ Nhà hát chèo Việt Nam biểu diễn ở bờ Bắc sông Bến Hải, năm 1956)
Trong quá trình hội nhập quốc tế và bảo lưu truyền thống văn hóa dân tộc, nghệ thuật
chèo của Việt Nam một mặt được quảng bá khắp năm châu, mặt khác, cũng tự hiện
đại hóa để đáp ứng thị hiếu của khán - thính giả. Quá trình hiện đại hóa luôn đi đôi với
quá trình bảo lưu những tinh hoa văn hóa dân tộc được bồi đắp qua nhiều thế kỷ.
Hướng hiện đại hóa đầu tiên diễn ra sau năm 1954 ở miền Bắc cùng với quá trình
cuộc Chiến tranh Việt Nam. Sau chiến tranh, quá trình này vẫn tiếp tục với một số vở
chèo cải biên phản ánh các chủ đề hiện đại. Sau năm 1954, nhiều đoàn nghệ thuật
chèo Việt Nam đã đi biểu diễn ở các nước xã hội chủ nghĩa và được công chúng hoan
nghênh. Sau Chiến tranh Việt Nam, nghệ thuật chèo Việt Nam đã có mặt trong nhiều
kỳ liên hoan văn hóa nghệ thuật dân gian ở nhiều nước và thu được sự mến mộ của
công chúng nhiều quốc gia.
Về âm nhạc, một số điệu hát chèo đã được các nghệ sĩ mạnh dạn cải biên, phối khí
theo phong cách và nhạc cụ hiện đại nhưng vẫn giữ giai điệu gốc vốn có.
[3]

8. Các nghệ sĩ nổi tiếng


Trùm Thịnh
 Phạm Thị Trân, một vũ ca tài ba trong hoàng cung nhà Đinh, người sáng lập nghệ
thuật sân khấu chèo.

 Trùm Thịnh (Cụ Nguyễn Văn Thịnh), (1883-1973), được truy phong Nghệ sĩ nhân
dân; là người phục hồi nghệ thuật chèo và xây dựng sân khấu chèo hiện đại.
 Cả Tam (Cụ Trịnh Thị Lan), (1888 - 1971), được truy phong Nghệ sĩ nhân dân;
một trong những nghệ nhân có công khôi phục vốn chèo cổ đồng thời có đóng góp
lớn cho việc hiện đại hoá chèo.
 Tào Mạt: là người có đóng góp lớn trong sự phát triển chèo hiện đại. Tác phẩm nổi
tiếng nhất của ông là bộ ba vở chèo Bài ca giữ nước kể về lịch sử Việt
Nam thời nhà Lý với nhân vật chính là Lý Thánh Tông, Nguyên phi Ỷ Lan và Lý
Nhân Tông.
 Nguyễn Thị Minh Lý, bà sinh năm 1912, là con gái Trùm Thịnh (1883 - 1973),
người đã cùng với Nguyễn Đình Nghị và Cả Tam (1888 - 1971) đóng góp lớn cho
việc hiện đại hóa chèo đầu thế kỷ 20.
 Dịu Hương (1919-?), người Bình Lục, Hà Nam, thành công với những trích
đoạn Suý Vân giả dại và Thị Màu lên chùa.
 Năm Ngũ, Tư Liên, Lý Mầm, Mạnh Tuấn, những nghệ nhân nổi danh với loại
vai hề chèo


Hoa Tâm
 Vũ Thị Tý (1936-1974); được truy phong Nghệ sĩ ưu tú năm 1995; nổi tiếng với
các vai: Thị Kính trong "Quan âm Thị Kính"(tác giả: Nguyễn Văn Thịnh); Đào
Huế trong "Chu Mãi Thần" (tác giả: Nguyễn Văn Mầm); Mụ quán trong "Súy
Vân" (tác giả: Hàn Thế Du); Út Tịch trong "Cô Giải phóng" (tác giả: Tào Mạt);
Chị Tâm trong "Phiến đá" (tác giả: Hà Văn Cầu).
 Kiều Bạch Tuyết (1939-1975); được truy phong Nghệ sĩ ưu tú năm 1995; nổi tiếng
với các vai: Thị Mầu trong "Quan âm Thị Kính" (tác giả: Nguyễn Văn Thịnh);
Đào nấp trong "Chu Mãi Thần" (tác giả: Nguyễn Văn Mầm); Mụ Cám trong "Tấm
Cám" (tác giả: Lưu Quang Thuận).
 Hoa Tâm (1906 - 1986), người xã Kim Động, tỉnh Hưng Yên.
 Gần đây có các nghệ sĩ : Thanh Trầm, An Chinh, Hoài Thu, Xuân Hinh, Vân

Quyền
9. Các làng chèo nổi tiếng
Niềm đam mê chèo của người dân Việt thể hiện trong các câu thơ sau:
Ăn no rồi lại nằm khoèo
Nghe giục trống chèo vỗ bụng đi xem
Chẳng thèm ăn chả ăn nem
Thèm no cơm tẻ, thèm xem hát chèo.
Thái Bình
Là địa phương thuần khiết đặc trưng nền văn minh lúa nước đồng
bằng sông Hồng. Thái Bình dần hội tụ và phát triển vốn truyền thống
văn hoá dân gian. Nơi đây là một trong những cái nôi của những làn
điệu hát chèo. Nhắc đến chèo Thái Bình, phải kể tới chèo làng
Khuốc.
[4]
Đây là dòng chèo đặc trưng của địa phương:
Hỡi cô thắt dải lưng xanh
Có xem chèo Khuốc với anh thì về
Làng Khuốc nay là xã Phong Châu, huyện Đông Hưng, cùng
với với Hà Xá (Hưng Hà) và Sáo Diền (Vũ Thư) là những
chiếng chèo nổi tiếng của Thái Bình.
[5]
Những năm đầu thế kỷ
thứ 19, có lúc trong làng có đến 15 gánh hát chèo. Chèo diễn
quanh năm suốt tháng, không chỉ được biểu diễn ở trong làng
mà gánh hát chèo còn đi đến các vùng miền khác biểu diễn phục
vụ nhân dân. Trong tổng số 151 làn điệu và ca khúc chèo thì
riêng các phường chèo Thái Bình đã chiếm 30 ca khúc và bốn
kiểu hát nói. Trong số 155 nghệ sỹ chèo là người Thái
Bình trong các đoàn chèo cả nước thì riêng làng Khuốc có 50
người.

[6]

Nam Định
Nam Định thuộc “Chiếng Chèo Nam”. Vùng quê này có nhiều
làng chèo nổi tiếng như làng Đặng Xá, làng Chèo ở xã Mỹ Hà
(Mỹ Lộc); làng Chèo Bồng Xuyên, làng Trung Khu ở xã Yên
Phong; Làng Chèo An Lại Hạ, Thụ Ích xã Yên Nhân (Ý Yên);
làng Chèo Phú Vân Nam ở xã Hải Châu (Hải Hậu); Làng Chèo
Hoành Nhị ở xã Giao Hà, làng Chèo Kiên Hành ở xã Giao Hải
và làng Chèo Duyên Thọ ở xã Giao Nhân (Giao Thuỷ.
[7]
Từ
đầu thế kỷ 20, huyện Mỹ Lộc, Nam Định đã có 3 làng chèo khá
nổi tiếng: làng Đặng, làng Quang Sán, làng Nhân Nhuế, xã Mỹ
Thuận.
Trong thơ của Nguyễn Bính có nhắc đến hội chèo làng Đặng
Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay
Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy
Hội chèo làng Đặng đi ngang ngõ
Mẹ bảo: "Thôn Đoài hát tối nay
Các nơi khác
Hưng Yên: làng chèo Thiết Trụ, ở xã Bình Minh. Đội chèo làng Thiết Trụ được thành
lập từ thập niên 1960.
Bắc Giang: làng chèo Tân Mỹ, làng chèo Đồng Quan (xã Đồng Sơn - Yên Dũng);
chiếu chèo làng Then (Lạng Giang); làng chèo Hoàng Mai (Việt Yên); làng chèo Bắc
Lý (Hiệp Hòa)
[8][9]

Hà Nội: làng chèo Xa Mạc (xã Liên Mạc - Mê Linh); làng chèo Cổ Phong; làng chèo
Trung Lập (Tri Trung - Phú Xuyên).

Ninh Bình: làng chèo Phúc Trì, CLB chèo thành phố Ninh Bình và các chiếu chèo ở
Khánh Mậu, Khánh Hội, Khánh Thiện, Khánh Trung, Khánh Cường (Yên Khánh),
Yên Phong, Yên Từ, Khánh Thịnh (Yên Mô); Thượng Kiệm, Như Hoà, thị trấn Phát
Diệm (Kim Sơn).
Hà Nam: chiếu chèo làng Ngò
10. Danh sách các đoàn chèo


Các đoàn chèo, nhà hát chèo Việt Nam
Cấp cao nhất của các đoàn nghệ thuật Chèo là nhà hát Chèo. Các đoàn chèo sau khi
phát triển đủ điều kiện, UBND tỉnh sẽ ra quyết định thành lập nhà hát Chèo. Ở Việt
Nam hiện có 10 nhà hát chèo và 8 đoàn chèo gồm:
Tên Nhà hát, Đoàn
chèo
Năm thành
lập
Năm nâng
cấp
Trụ sở Điện thoại
Nhà hát Chèo Việt Nam 1951 ?? Hà Nội 043.8343280
Nhà hát Chèo Hà Nội 1954 2002 Hà Nội 043.8254205
Nhà hát Chèo Ninh Bình 1959 ?? Ninh Bình 0303.871902
Nhà hát Chèo Thái Bình 1959 ?? Thái Bình 0363.831453
Nhà hát Chèo Quân đội 1954 2010 Hà Nội 043.8361161
Nhà hát Chèo Nam Định 1959 2007 Nam Định

Nhà hát Chèo Hải
Dương
?? 2007 Hải Dương


0323.852354
Nhà hát Chèo Hưng Yên 1997 2008 Hưng Yên

Nhà hát Chèo Bắc
Giang
1959 2010 Bắc Giang
02403.
854946
Tên Nhà hát, Đoàn
chèo
Năm thành
lập
Năm nâng
cấp
Trụ sở Điện thoại
Nhà hát Chèo Hà Nam 1997 2010 Hà Nam 03513.863960

Đoàn Chèo Hải Phòng ?? - Hải Phòng 0313.849061
Đoàn Chèo Quảng Ninh 1963 - Quảng Ninh

0333.846523
Đoàn Chèo Phú Thọ ?? - Phú Thọ 0213.847791
Đoàn Chèo Yên Bái ?? - Yên Bái 0293.852558
Đoàn Chèo Vĩnh Phúc 2005 - Vĩnh Phúc

Đoàn Chèo Thái
Nguyên
?? -
Thái
Nguyên

0283.855631
Đoàn Chèo Thanh Hóa ?? - Thanh Hóa

0373.856740
Đoàn Chèo Tuyên
Quang
?? -
Tuyên
Quang
0273.822689