luận án tiến sĩ tài chính ngân hàng hiệu quả theo quy mô của các ngân hàng thương mại việt nam

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (212.51 KB, 15 trang )

Trang 1<div class="page_container" data-page="1">

---

LÊ ĐỒNG DUY TRUNG

HIỆU QUẢ THEO QUY MÔ

CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NGÀNH TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG

HÀ NỘI - NĂM 2021

</div>Trang 2<div class="page_container" data-page="2">

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ---

LÊ ĐỒNG DUY TRUNG

HIỆU QUẢ THEO QUY MÔ

CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM

Chuyên ngành: TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG Mã số: 9340201

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐẶNG NGỌC ĐỨC

HÀ NỘI - NĂM 2021

</div>Trang 3<div class="page_container" data-page="3">

LỜI CAM ĐOAN

Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này là do tôi thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật.

Hà Nội, ngày tháng năm 2021

Tác giả luận án

Lê Đồng Duy Trung

</div>Trang 4<div class="page_container" data-page="4">

Tôi xin gửi sự cám ơn sâu sắc tới PGS.TS Đặng Ngọc Đức, người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tơi trong suốt q trình thực hiện luận án.

Tôi cũng xin gửi lời cám ơn chân thành tới TS. Lương Thái Bảo, người đã có những sự góp ý quan trọng đối với tơi.

Cuối cùng, tơi xin chân thành cám ơn sự động viên, giúp đỡ từ gia đình, bạn bè trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận án.

Hà Nội, ngày tháng năm 2021

Tác giả luận án

Lê Đồng Duy Trung

</div>Trang 5<div class="page_container" data-page="5">

1.1. Khái quát về hoạt động kinh doanh của ngân hàng thương mại ... 7

1.2. Khái niệm và đo lường hiệu quả của ngân hàng thương mại ... 8

1.3. Các lý thuyết hàm ý sự khác biệt về hiệu quả tài chính của các ngân hàng thương mại theo quy mô ... 14

1.3.1. Lý thuyết trung gian tài chính ... 14

1.3.2. Lý thuyết tạo thanh khoản và học thuyết quá lớn để đổ vỡ. ... 18

1.3.3. Lý thuyết cấu trúc cạnh tranh ... 27

1.4. Bằng chứng thực nghiệm về tác động của các nhân tố đến hiệu quả của ngân hàng thương mại trên thế giới ... 30

1.5. Bằng chứng thực nghiệm về tác động không thuần nhất của một số nhân tố đến hiệu quả tài chính giữa các nhóm quy mơ ngân hàng thương mại ... 41

1.6. Nghiên cứu thực nghiệm về hiệu quả tài chính của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam ... 50

1.7. Đánh giá khoảng trống nghiên cứu ... 52

CHƯƠNG 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ... 56

2.1. Lựa chọn cách tiếp cận ... 56

2.2. Lựa chọn biến nghiên cứu ... 58

</div>Trang 6<div class="page_container" data-page="6">

2.3. Dữ liệu nghiên cứu ... 61

2.4. Mơ hình nghiên cứu ... 61

2.4.1. Mơ hình động về tác động của các nhân tố đến hiệu quả tài chính các ngân hàng thương mại ... 61

2.4.2. Mơ hình các nhân tố tác động đến hiệu quả tài chính theo từng nhóm ngân hàng thương mại ... 62

2.4.3. Các mơ hình ngưỡng với biến ngưỡng là quy mơ tổng tài sản... 65

2.5. Phương pháp ước lượng dữ liệu bảng ... 72

2.5.1. Các phương pháp ước lượng mơ hình dữ liệu bảng tĩnh (static panel data) ... 72

2.5.2. Phương pháp Moment tổng quát (GMM) cho mơ hình dữ liệu bảng động (dynamic panel data) ... 73

2.5.3. Phương pháp hồi quy ngưỡng dữ liệu bảng (Panel Threshold Regression) ... 78

CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ... 87

3.1. Tình hình kinh tế vĩ mơ và hiệu quả tài chính của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam ... 87

3.1.1. Tình hình kinh tế vĩ mơ ... 87

2.1.2. Thực trạng về hiệu quả tài chính của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam ... 88

3.2. Thống kê mô tả ... 90

3.3. Kiểm định đa cộng tuyến ... 91

3.4. Kết quả ước lượng mơ hình động về tác động của các nhân tố tới hiệu quả tài chính của các ngân hàng thương mại ... 95

3.5. Kết quả so sánh hiệu quả tài chính giữa hai nhóm ngân hàng thương mại được phân loại theo quy mô. ... 101

3.6. Kết quả so sánh tác động của các nhân tố tới hiệu quả tài chính giữa hai nhóm ngân hàng thương mại được phân loại theo quy mô. ... 107

3.7. Kết quả các mơ hình thay đổi tác động theo các ngưỡng quy mô. ... 122

3.7.1. Khảo sát sơ bộ sự tồn tại các ngưỡng quy mô ... 122

3.7.2. Kiểm định tính dừng và sự phù hợp của biến đổi tác động cố định. ... 125

3.7.3. Kết quả kiểm định sự tồn tại ngưỡng quy mô ... 127

3.7.4. Kết quả ước lượng các mơ hình ngưỡng ... 132

3.7.5. Kiểm định tính vững kết quả ước lượng mơ hình ngưỡng ... 137

</div>Trang 7<div class="page_container" data-page="7">

4.2.2. Đối với các ngân hàng thương mại quy mô lớn nhất (Tổng tài sản vượt ngưỡng) .. 146

4.2.3. Đối với các ngân hàng thương mại quy mô nhỏ (Tổng tài sản dưới 100.000 tỷ VNĐ) ... 149

4.2.4. Đối với Chính phủ và Ngân hàng Nhà nước ... 151

4.3. Đóng góp mới của đề tài ... 151

4.3.1. Kiểm định các lý thuyết hàm ý mối quan hệ giữa quy mô và hiệu quả tài chính của NHTM. ... 151

4.3.2. Đóng góp về kết quả nghiên cứu thực nghiệm ... 153

4.4. Hạn chế của đề tài và các hướng nghiên cứu tiếp theo ... 154

</div>Trang 8<div class="page_container" data-page="8">

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

thiểu tổng quát khả thi

Vietcombank Ngân hàng thương mại cổ phần Ngoại thương Việt Nam

</div>Trang 9<div class="page_container" data-page="9">

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1: Một số nghiên cứu phân nhóm NHTM Việt Nam theo tổng tài sản ... 53

Bảng 2.1: Mô tả các Biến và các giả thuyết tác động. ... 59

Bảng 2.2: Các giả thuyết về sự khác biệt trong tác động đối với Mơ hình 2: ... 64

Bảng 3.1: Thống kê mô tả các biến trong mẫu ... 90

Bảng 3.2: Thống kê mô tả hai nhóm NHTM ... 91

Bảng 3.3: Ma trận tương quan các biến trong mơ hình ... 93

Bảng 3.4: Hệ số VIF của các biến độc lập ... 95

Bảng 3.5: Kết quả ước lượng GMM hệ thống hai bước đối với Mô hình 1 ... 96

Bảng 3.6: Kiểm định khác biệt trung bình và phương sai hai nhóm NHTM ... 104

Bảng 3.7: Kết quả so sánh các tác động đến ROA của hai nhóm NHTM ... 110

Bảng 3.8: Kết quả so sánh các tác động đến ROE của hai nhóm NHTM ... 118

Bảng 3.9: Kết quả kiểm định tính dừng LLC theo Levin- Lin-Chu (2002) ... 126

Bảng 3.10: Kết quả kiểm định sự phù hợp của tác động cố định ... 126

Bảng 3.11: Kết quả kiểm định sự tồn tại các ngưỡng quy mô S (Bootstrap 300 lần) ... 128

Bảng 3.12: Kết quả các ngưỡng của các mơ hình với ROA là biến phụ thuộc ... 130

Bảng 3.13: Tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản trung bình các nhóm NHTM trong mẫu .. 134

Bảng 3.14: Kết quả ước lượng các mơ hình ngưỡng ROA là biến phụ thuộc với sai số chuẩn cải thiện (robust S.E) ... 135

Bảng 3.15: Kiểm định tính vững ước lượng của mơ hình ngưỡng với các phương pháp khác . 138Bảng 4.1: Tổng hợp kết quả nghiên cứu chính ... 142

Bảng 4.2: Tỷ lệ dư nợ trên tiền gửi trung bình các nhóm NHTM trong mẫu. ... 149

</div>Trang 10<div class="page_container" data-page="10">

DANH MỤC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 1.1: Tỷ trọng thu nhập từ lãi và thu nhập ngoài lãi của các NHTM thuộc các

nhóm phân vị 10%, 90% và NHTM tại trung vị (median) về tổng tài sản ... 47

Biểu đồ 3.1: Diễn biến kinh tế vĩ mô và cấu trúc ngành trong giai đoạn nghiên cứu ... 87

Biểu đồ 3.2: Hiệu quả tài chính các NHTM theo ROA ... 88

Biểu đồ 3.3: Hiệu quả tài chính các NHTM theo ROE ... 89

Biểu đồ 3.4: ROA hai nhóm NHTM theo năm và theo quy mô... 102

Biểu đồ 3.5: ROE hai nhóm NHTM theo năm và theo quy mơ ... 103

Biểu đồ 3.6: ROA theo dạng hàm đa thức bậc hai của quy mô S ... 122

Biểu đồ 3.7: ROA theo dạng hàm đa thức bậc ba của quy mô S ... 123

Biểu đồ 3.8: ROE theo dạng hàm đa thức bậc hai của quy mô S ... 124

Biểu đồ 3.9: ROE theo dạng hàm đa thức bậc ba của quy mô S ... 124

Biểu đồ 3.10: Thống kê LR và các giá trị ngưỡng ... 131

Biểu đồ 3.11: Chỉ số Lerner đo lường mức độ cạnh tranh trong ngành ... 141

NHTM Việt Nam ... 141

DANH MỤC HÌNH

Hình 1.1: Hiệu quả kỹ thuật trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo ... 10

Hình 1.2: Hiệu quả kỹ thuật thuần túy và hiệu quả theo quy mô ... 11

DANH MỤC HỘP

Hộp 1.1: Phân loại và tính tốn Liquidity Creation theo phương pháp “Cat Fat” ... 20

Hộp 1.2: Tỷ lệ dự phòng thanh khoản (LCR) theo Basel III ... 23

Hộp 1.3: Tỷ lệ quỹ ổn định ròng (NSFR) theo Basel III ... 24

</div>Trang 11<div class="page_container" data-page="11">

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nhiều nghiên cứu trên thế giới về hoạt động của NHTM thương mại (sau đây gọi là NHTM) cho thấy quy mô NHTM là một nhân tố quan trọng trong việc giải thích sự khác biệt trong hoạt động của các nhóm NHTM quy mơ lớn so với những nhóm có quy mơ nhỏ hơn. Tuy nhiên chủ đề này chưa thực sự nhận được nhiều sự quan tâm và khai thác từ các nghiên cứu đối với hệ thống NHTM tại Việt Nam.

Sự khác biệt thứ nhất có thể đến từ khác biệt về chính sách sản phẩm, theo đó, nhóm NHTM quy mơ lớn thường được cho là có phạm vi các dịng sản phẩm/dịch vụ nhiều hơn, qua đó có thể đạt được tính kinh tế nhờ phạm vi (economies of scope). Điều này có được do lợi thế đa dạng hóa từ nhiều dịng thu nhập khơng tương quan hồn hảo với nhau có thể giúp chúng đạt được hiệu quả cao hơn theo cách tiếp cận về danh mục đầu tư. Nguyên nhân của điều này là với quy mô lớn hơn về thông tin định lượng trong tập khách hàng của mình, nhóm NHTM quy mơ lớn có phát triển nhiều hơn các dịng sản phẩm sử dụng loại thông tin này với chi phí ngày càng rẻ nhờ hỗ trợ từ sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và các sáng tạo tài chính ngày nay. Việc cắt giảm được chi phí cận biên từ chiến lược kinh doanh trên giúp các NHTM lớn duy trì tính kinh tế nhờ quy mơ (economies of scale) nếu lợi ích này vượt qua được sự phi hiệu quả về quản trị doanh nghiệp gây nên bởi tính thiếu linh hoạt hay sự phức tạp trong bộ máy tổ chức ngày càng lớn dần theo quy mô. Tuy nhiên, dưới các cách tiếp cận tổng hợp (mixed approach) khác nhau, có thể sử dụng mơ hình nghiên cứu, thuật tốn, mẫu nghiên cứu, giai đoạn nghiên cứu hoặc tại các quốc gia khác nhau, các nghiên cứu thường cho các kết quả không nhất quán với nhau.

Sự khác biệt thứ hai có thể nhìn nhận từ góc độ cạnh tranh, nhóm NHTM quy mơ lớn thường cho thấy chúng chiếm tỷ trọng lớn trong thị phần về quy mô tổng tài sản, về quy mô các hoạt động truyền thống (tín dụng và huy động vốn), tổng quát hơn là sản lượng thanh khoản tạo ra cho nền kinh tế (liquidty creation) khi tính tới các hoạt động ngoại bảng. Điều này tất yếu làm cho việc kiểm định các lợi thế về giá hoặc biên lợi nhuận của chúng so với các nhóm NHTM quy mơ nhỏ hơn là việc cần thiết.

Sự khác biệt thứ ba nằm ở khía cạnh quản trị rủi ro và vai trò quan trọng của các NHTM đối với việc ổn định hệ thống NHTM nói riêng và ổn định hệ thống tài chính nói chung. Các NHTM quy mơ lớn thường được gán mác “Quá lớn để đổ vỡ” hay “Too big to fail” status, theo đó hàm ý chúng nhận được sự bảo trợ tốt hơn từ chính phủ. Lợi thế về mức độ tín nhiệm so với các nhóm NHTM nhỏ hơn dựa trên

</div>Trang 12<div class="page_container" data-page="12">

Status này, khiến chúng thường tham gia vào các hoạt động rủi ro cao hơn để đạt lợi nhuận kỳ vọng cao hơn. Cuộc khủng hoảng tài chính tồn cầu là minh chứng cho hậu quả của điều này, mặt khác nó cũng cho thấy sự cần thiết phải đánh giá chính xác hơn mức độ rủi ro của các hoạt động phi truyền thống hoặc các hoạt động ngoài lãi mà các NHTM ngày càng có xu hướng tham gia nhiều hơn, đặc biệt là rủi ro thanh khoản. Điều này đã thúc đẩy Ủy ban Basel có những quy định mới về tiêu chuẩn an toàn thanh khoản theo bộ tiêu chuẩn Basel III so với Basel I và Basel II vốn chỉ tập trung vào rủi ro tín dụng, rủi ro hoạt động và rủi ro thị trường.

Hệ thống NHTM Việt Nam, mặc dù đã trải qua giai đoạn tái cơ cấu giai đoạn thứ nhất (giai đoạn 2011-2015), tuy nhiên nhìn chung quy mô tổng tài sản của các NHTM vẫn còn nhỏ so với các tổ chức NHTM trên thế giới. Bên cạnh đó, các NHTM vẫn dựa trên nguồn thu nhập chính từ thị trường nội địa, các dịng sản phẩm vẫn còn hạn chế (chưa tham gia nhiều vào các hoạt động ngoại bảng), thu nhập từ hoạt động tín dụng vẫn là nguồn thu chính trong cơ cấu thu nhập theo sản phẩm của các NHTM. Nói cách khác, hoạt động tạo thanh khoản cho nền kinh tế vẫn dựa trên các hoạt động truyền thống như tín dụng và huy động vốn. Vì vậy, luận án này khi phân tích sự khác biệt trong hoạt động của các NHTM theo quy mô, ngoài việc chú trọng vào các điểm khác biệt như trình bày ở trên, sẽ sử dụng các nhân tố trong mơ hình nghiên cứu một cách phù hợp với thực tiễn tại Việt Nam.

2. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu

ảnh hưởng đến hiệu quả tài chính của các nhóm NHTM được phân định bởi các ngưỡng quy mô.

các câu hỏi nghiên cứu cần giải quyết gồm:

Câu hỏi I: Quy mô và mức độ tập trung tổng tài sản ngành có tác động như thế nào

đến hiệu quả tài chính của các NHTM ?

Câu hỏi II: So sánh hiệu quả tài chính giữa hai nhóm NHTM được phân loại theo

mức tổng tài sản 100.000 tỷ VNĐ.

Câu hỏi III: So sánh tác động của các nhân tố đặc điểm của NHTM, nhân tố ngành,

các nhân tố kinh tế vĩ mơ đến hiệu quả tài chính giữa hai nhóm NHTM được phân loại theo mức tổng tài sản 100.000 tỷ VNĐ.

</div>Trang 13<div class="page_container" data-page="13">

Câu hỏi IV: Tác động của quy mô đến hiệu quả tài chính thay đổi như thế nào giữa

các ngưỡng quy mô ?

Câu hỏi V: Tác động của vốn chủ sở hữu đến hiệu quả tài chính thay đổi như thế nào

giữa các ngưỡng quy mô ?

Câu hỏi VI: Tác động của rủi ro thanh khoản đến hiệu quả tài chính thay đổi như thế

nào giữa các ngưỡng quy mô ?

Câu hỏi VII: Tác động của thu nhập lãi cận biên đến hiệu quả tài chính thay đổi như

thế nào giữa các ngưỡng quy mô ?

Câu hỏi VIII: Tác động của thu nhập ngoài lãi cận biên đến hiệu quả tài chính thay

đổi như thế nào giữa các ngưỡng quy mô ?

Câu hỏi IX: Vai trò của thu nhập từ lãi cận biên và thu nhập ngoài lãi cận biên đến

hiệu quả tài chính thay đổi như thế nào giữa các ngưỡng quy mô ?

3. Đối tượng nghiên cứu

- Tác động của các nhân tố khác tới hiệu quả tài chính của các NHTM Việt Nam bị điều tiết bởi nhân tố quy mô NHTM (theo các ngưỡng).

4. Phạm vi nghiên cứu

Về không gian: phạm vi nghiên cứu bao gồm 30 NHTM tại Việt Nam trong giai đoạn từ 2009 đến 2017. Các NHTM bao gồm: 04 NHTM có vốn nhà nước (Agribank, BIDV, Vietinbank, Vietcombank), 25 NHTMCP tư nhân trong nước và 01 NHTM nước ngoài (Shinhan Bank Việt Nam). Luận án này tập trung vào phân tích hiệu quả về mặt tài chính của NHTM (bank performance hay bank profitability).

Về thời gian: từ năm 2009 đến năm 2017. Nguyên nhân chính khiến luận án không thể sử dụng dữ liệu cập nhật hơn đến thời điểm thực hiện nghiên cứu là vì phương pháp hồi quy ngưỡng dữ liệu bảng (Panel threshold regression) được sử dụng trong luận án đòi hỏi dữ liệu bảng cân bằng (Balanced panel data), tức yêu cầu tất cả các ngân hàng trong mẫu nghiên cứu phải có đầy đủ dữ liệu của các biến số được sử dụng trong phạm vi các năm nghiên cứu.

Thuật ngữ “Quy mô” trong luận án, nếu không được diễn giải theo nghĩa cụ thể, được hiểu là quy mô về tổng tài sản của NHTM.

</div>Trang 14<div class="page_container" data-page="14">

5. Cơ sở lý luận chính

Luận án dựa trên các lý thuyết nền tảng hàm ý mối quan hệ giữa quy mơ và hiệu quả tài chính của NHTM như: (i) Lý thuyết trung gian tài chính; (ii) Lý thuyết tạo thanh khoản và học thuyết quá lớn để đổ vỡ; (iii) Lý thuyết cấu trúc cạnh tranh. Các lý thuyết này giúp giải thích sự khác biệt trong hoạt động của NHTM giữa các nhóm khác quy mơ.

Bên cạnh đó, luận án cũng căn cứ các nghiên cứu thực nghiệm về hiệu quả tài chính đối với các NHTM trên thế giới và tại Việt Nam để xác định các nhân tố tác động đến hiệu quả tài chính của các NHTM. Các nhân tố trên được chia làm ba nhóm: Nhóm nhân tố đặc điểm NHTM (bank-level specific); Nhân tố cấu trúc ngành (industry-level specific); Nhóm nhân tố kinh tế vĩ mô (macroeconomic-level specific).

6. Phương pháp nghiên cứu

Luận án sử dụng cách tiếp cận phi cấu trúc về hiệu quả của NHTM, theo đó, mục tiêu không phải hướng đến xây dựng đường sản xuất biên hiệu quả của NHTM, mà là xác định các tác động và sự khác biệt tác động của các nhân tố đối tới hiệu quả tài chính (ROA và ROE) giữa các nhóm NHTM khác biệt theo quy mơ. Theo đó, các mức quy mơ có thể được xác định trước theo luật định tại Việt Nam, hoặc chưa được xác định trước, do đó sẽ được xác định dựa trên ngưỡng đánh dấu sự thay đổi tác động của các nhân tố tới hiệu quả tài chính trong mơ hình nghiên cứu.

Về phương pháp ước lượng: luận án sử dụng các phương pháp ước lượng và kiểm định cho dữ liệu bảng đối với các mơ hình nghiên cứu, gồm:

dụng với mơ hình dữ liệu bảng động.

pháp Bootstrap (1000 lần) để kiểm vững kết quả so sánh trung bình của các nhân tố (đặc điểm hoạt động) của hai nhóm NHTM được phân theo quy mơ. Bên cạnh đó, việc so sánh mức độ biến động thông qua so sánh phương sai/độ lệch chuẩn đối với các đặc điểm này cũng được thực hiện và kiểm vững bằng kiểm định Levene và kiểm định Brown-Forsythe. Việc so sánh độ lớn trung bình cũng như so sánh sự biến động trong các đặc điểm này giúp làm rõ sự khác biệt trong hoạt động giữa hai nhóm NHTM, và hỗ trợ việc giải thích sự khác biệt trong tác động của các nhân tố này đến hiệu quả tài chính của hai nhóm NHTM được rõ ràng hơn.

</div>