BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

VIỆN SỐT RÉT – KÝ SINH TRÙNG – CÔN TRÙNG TRUNG ƯƠNG
----------------*------------------

NGUYỄN THỊ VÂN

ĐẶC ĐIỂM BỆNH SỐT XUẤT HUYẾT
DENGUE, MUỖI AEDES TẠI MỘT SỐ QUẬN,
HUYỆN THUỘC HÀ NỘI VÀ HIỆU LỰC XUA
AEDES CỦA TINH DẦU SẢ, TINH DẦU TRÀM

LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC

HÀ NỘI – 2024


i

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

VIỆN SỐT RÉT - KÝ SINH TRÙNG - CÔN TRÙNG TRUNG ƯƠNG
-----------------*------------------

NGUYỄN THỊ VÂN

ĐẶC ĐIỂM BỆNH SỐT XUẤT HUYẾT

DENGUE, MUỖI AEDES TẠI MỘT SỐ QUẬN,
HUYỆN THUỘC HÀ NỘI VÀ HIỆU LỰC XUA
AEDES CỦA TINH DẦU SẢ, TINH DẦU TRÀM

Chuyên ngành: Bệnh truyền nhiễm và các bệnh nhiệt
đới Mã số:

9720109

LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC

Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS.TS. Nguyễn Thị Liên Hương
2. PGS.TS. Nguyễn Khắc Lực

HÀ NỘI – 2024


ii

Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan luận án này là cơng trình nghiên cứu của tơi. Một
phần số liệu sử dụng trong luận án thuộc đề tài cấp nhà nước có tên “Nghiên
cứu một số giải pháp cơng nghệ để dự phòng bệnh do vi rút Zika và bệnh sốt
xuất huyết Dengue”. Kết quả đề tài này là thành quả nghiên cứu của tập thể
mà tôi là thành viên. Tôi đã được chủ nhiệm đề tài và toàn bộ các thành viên
trong nhóm nghiên cứu đồng ý cho phép sử dụng đề tài này vào trong luận án
để hoàn thiện luận án của mình. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là
trung thực và chưa từng được ai cơng bố trong bất cứ cơng trình nào khác.


Tác giả luận án

Nguyễn Thị Vân


iii

Lời cảm ơn
Với lịng biết ơn sâu sắc, tơi xin cảm ơn PGS. TS Nguyễn Thị Liên
Hương, PGS. TS Nguyễn Khắc Lực, những người thầy cơ kính mến đã tận
tình hướng dẫn tơi trong q trình thực hiện và hồn thành luận án.
Để hồn thành cơng trình nghiên cứu này, tôi đã nhận được rất nhiều sự
giúp đỡ của các cá nhân, tổ chức. Tơi xin bày tỏ lịng cảm ơn tới Đảng ủy –
Ban Giám đốc Học viện Quân y, Bộ môn Ký sinh trùng và Côn Trùng – Học
viện Quân y, Ban Giám đốc, Phòng khoa học và đào tạo – Viện Sốt rét – Ký
sinh trùng và Côn trùng Trung ương đã tạo điều kiện cho tôi trong suốt q
trình học tập và thực hiện đề tài.
Tơi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Nguyễn Khắc Lực chủ nhiệm đề tài
“Nghiên cứu một số giải pháp công nghệ để dự phòng bệnh do vi rút Zika và
bệnh sốt xuất huyết Dengue” đã cho phép tôi sử dụng một phần số liệu để
thực hiện nghiên cứu của mình.
Xin được cảm ơn các thầy, cô, anh, chị, em trong Bộ Môn, các bạn
đồng nghiệp, các bạn lớp nghiên cứu sinh khóa 11 đã quan tâm, động viên tơi
trong suốt q trình học tập.
Cuối cùng, tơi xin kính tặng giá trị tinh thần từ thành quả đạt được ngày
hôm nay cho cha mẹ tôi, chồng và các con tôi, là những người thân yêu nhất
đã dành tất cả sự hy sinh chăm sóc, động viên tơi, là động lực to lớn giúp tôi
đạt được kết quả này.
Hà Nội, ngày 28 tháng 02 năm 2024


NGUYỄN THỊ VÂN


iv

Danh mục các từ viết tắt
Phần viết
tắt

Tiếng anh

Tiếng việt

AHI

Antibody-dependent
enhancement
Adult house index

ALT

Alanine transaminase

AST

Aspartate transaminase

BI

Breteau index


Chỉ số Breteau

CI

Container index

Chỉ số dụng cụ có bọ gậy

ADE

Cơ chế tăng cường phụ thuộc
vào kháng thể
Chỉ số nhà có muỗi

CSNCM

Chỉ số nhà có muỗi

CSMĐBG

Chỉ số mật độ bọ gậy

CDC

Centers for Disease Control
and Prevention

DCCN
DDT


Trung tâm kiểm soát và
phòng ngừa dịch bệnh
Dụng cụ chứa nước

Dichloro-DiphenylTrichloroethane
Dụng cụ phế thải

DCPT
DEET

Diethyltoluamide

DENV

Dengue virus

Vi rút Dengue

DI

Density index
Enzyme – linked
immunosorbent assay
House index

Chỉ số mật độ muỗi

ELISA
HI


Xét nghiệm hấp thụ miễn
dịch liên kết với enzyme
Chỉ số nhà có bọ gậy
Hợp chất diệt cơn trùng

HCDCT
IgG

Immunoglobulin G

Kháng thể G

NS1

Nonstructural 1

Kháng nguyên phi cấu trúc 1

PCR

Polymerase chain reaction

Phản ứng chuỗi trùng hợp

RNA

Acid Ribonucleic

Axit ribonucleic


SXHD

Sốt xuất huyết Dengue

TCYTTG

Tổ chức Y tế Thế giới

WHO

World Health Organization

Tổ chức Y tế Thế giới


v

MỤC LỤC
Trang phụ bìa

i

Lời cam đoan

ii

Lời cảm ơn

iii


Danh mục chữ viết tắt

vi

Mục lục

v

Danh mục các bảng
Danh mục hình

viii
xi

ĐẶT VẤN ĐỀ...................................................................................................1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU...........................................................3
1.1. Bệnh sốt xuất huyết Dengue.......................................................................3
1.1.1. Khái niệm sốt xuất huyết Dengue.....................................................3
1.1.2. Căn nguyên gây bệnh sốt xuất huyết Dengue...................................3
1.1.3. Phương thức lây truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue.......................4
1.1.4. Cơ chế bệnh sinh...............................................................................5
1.1.5. Diễn biến lâm sàng bệnh sốt xuất huyết Dengue..............................8
1.2. Véc tơ của bệnh sốt xuất huyết Dengue...................................................15
1.2.1. Đặc điểm sinh học muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus.........15
1.2.2. Phân bố muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus..........................17
1.2.3. Tập tính của muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus...................18
1.2.4. Khả năng truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue của muỗi Aedes......20
1.3. Phịng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue...............................................20
1.4. Tình hình sốt xuất huyết Dengue trên thế giới và Việt Nam...................23

1.4.1. Tình hình mắc sốt xuất huyết Dengue trên thế giới........................23
1.4.2. Tình hình mắc sốt xuất huyết Dengue ở Việt Nam.........................25
1.4.3. Tình hình mắc sốt xuất huyết Dengue tại Hà Nội...........................27
1.5.Tình hình nghiên cứu tinh dầu sả, tràm trong phịng chống bệnh sốt xuất
huyết Dengue............................................................................................ 29


vi

1.5.2. Tinh dầu tràm..................................................................................33
CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..............36
2.1. Đối tượng nghiên cứu...............................................................................36
2.1.1. Đối tượng nghiên cứu cho mục tiêu 1.............................................36
2.1.2. Đối tượng nghiên cứu cho mục tiêu 2.............................................37
2.1.3. Đối tượng nghiên cứu cho mục tiêu 3.............................................37
2.2. Thời gian nghiên cứu............................................................................... 38
2.3. Địa điểm nghiên cứu................................................................................ 38
2.4. Phương pháp nghiên cứu..........................................................................39
2.4.1. Phương pháp nghiên cứu cho mục tiêu 1........................................39
2.4.2. Phương pháp nghiên cứu cho mục tiêu 2........................................43
2.4.3. Phương pháp nghiên cứu cho mục tiêu 3........................................49
2.5. Thu thập số liệu........................................................................................54
2.5.1. Mẫu phiếu thu thập số liệu..............................................................54
2.5.2. Dụng cụ điều tra, thử nghiệm trong thu thập số liệu.......................55
2.6. Phương pháp phân tích và xử lý số liệu...................................................57
2.7. Phương pháp kiểm soát nhiễu và sai số trong nghiên cứu....................... 57
2.8. Đạo đức trong nghiên cứu........................................................................57
2.9. Sơ đồ thiết kế nghiên cứu.........................................................................59
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.......................................................60
3.1.Đặc điểm bệnh sốt xuất huyết Dengue ở một số quận, huyện thành phố Hà

Nội (2017 – 2019)..................................................................................... 60
3.1.1. Đặc điểm phân bố bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue tại bốn quận,
huyện thuộc thành phố Hà Nội (2017 – 2019)..........................................60
3.1.2. Đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue.............66
3.1.3. Đặc điểm cận lâm sàng bệnh sốt xuất huyết Dengue......................71
3.1.4. Đặc điểm týp huyết thanh gây bệnh................................................75


vii

3.2.Thành phần loài, phân bố muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus tại một
số quận, huyện thuộc Hà Nội (tháng 8/2017)........................................... 77
3.2.1. Thành phần loài muỗi Aedes ở điểm nghiên cứu............................77
3.2.2. Phân bố, tập tính muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus tại một
số sinh cảnh ở thành phố Hà Nội.............................................................. 79
3.3.Hiệu lực xua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus trưởng thành chủng
phịng thí nghiệm và chủng thực địa của tinh dầu sả, tinh dầu tràm....85
3.3.1. Hiệu lực xua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus trưởng thành
của tinh dầu sả...........................................................................................85
3.3.2. Hiệu lực xua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus trưởng thành
của tinh dầu tràm.......................................................................................90
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN..............................................................................98
4.1.Đặc điểm bệnh sốt xuất huyết Dengue ở một số quận, huyện thành phố Hà
Nội (2017 – 2019)..................................................................................... 98
4.1.1. Đặc điểm bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue...................................98
4.1.2. Đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue...........102
4.1.3. Đặc điểm cận lâm sàng bệnh sốt xuất huyết Dengue....................106
4.1.4. Đặc điểm týp huyết thanh gây bệnh..............................................109
4.2.Thành phần loài, phân bố muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus tại một
số quận, huyện thuộc Hà Nội.................................................................. 113

4.3.Hiệu lực xua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus trưởng thành chủng
phịng thí nghiệm và chủng thực địa của tinh dầu sả, tinh dầu tràm...........118
4.3.1. Hiệu lực xua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus trưởng thành
của tinh dầu sả.........................................................................................118
4.3.2. Hiệu lực xua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus trưởng thành
của tinh dầu tràm.....................................................................................122
KẾT LUẬN...................................................................................................125


viii

1. Đặc điểm bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue ở một số quận, huyện thành
phố Hà Nội (2017-2019).......................................................................125
2. Thành phần loài, phân bố muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus tại một
số quận, huyện thuộc Hà Nội................................................................ 126
3. Hiệu lực xua muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus trưởng thành chủng phịng
thí nghiệm và chủng thực địa của tinh dầu sả, tràm..............................126
KIẾN NGHỊ
NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
NHỮNG HẠN CHẾ CỦA NGHIÊN CỨU
DANH MỤC CÁC BÀI BÁO ĐÃ CÔNG BỐ
TÀI LIỆU THAM KHẢO


ix

DANH MỤC BẢNG
Bảng 2. 1. Định nghĩa các chỉ số, biến số, phương pháp thu thập cho mục tiêu 1
40 Bảng 2. 2. Số nhà điều tra muỗi và số muỗi bắt được................................44
Bảng 2. 3. Định nghĩa các chỉ số, biến số và phương pháp thu thập cho mục

tiêu 2........................................................................................................46
Bảng 2. 4. Cách pha tinh dầu nguyên chất cho một diện tích thử...................52
Bảng 3. 1. Phân bố bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue theo nhóm tuổi...........60
Bảng 3. 2. Phân bố bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue theo giới.....................61
Bảng 3. 3. Phân bố bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue theo đặc điểm sinh thái
nơi cư trú................................................................................................. 61
Bảng 3. 4. Phân bố bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue theo nghề......................62
Bảng 3. 5. Kết quả sử dụng các xét nghiệm chẩn đoán xác định sốt xuất huyết
Dengue.................................................................................................... 64
Bảng 3. 6. Phân bố bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue ở 8 xã/phường thuộc 4
quận/huyện được điều tra véc tơ theo năm............................................. 64
Bảng 3. 7. Phân bố bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue theo tháng trong năm
2017 ở 8 xã/phường thuộc 4 quận/huyện được điều tra véc tơ..................65
Bảng 3. 8. Thời gian nhập viện theo mức độ bệnh........................................... 66
Bảng 3. 9. Số ngày điều trị theo mức độ bệnh..................................................67
Bảng 3. 10. Thời gian sốt theo mức độ bệnh................................................... 68
Bảng 3. 11. Triệu chứng nhiễm độc theo mức độ bệnh...................................68
Bảng 3. 12. Biểu hiện xuất huyết theo mức độ bệnh.........................................69
Bảng 3. 13. Triệu chứng tiêu hóa theo mức độ bệnh........................................70
Bảng 3. 14. Các dấu hiệu cảnh báo ở bệnh nhân nghiên cứu..........................71
Bảng 3. 15. Đặc điểm tiểu cầu theo mức độ bệnh............................................71
Bảng 3. 16. Đặc điểm hematocrit theo mức độ bệnh........................................ 72
Bảng 3. 17. Đặc điểm bạch cầu theo mức độ bệnh..........................................72
Bảng 3. 18. Đặc điểm hồng cầu theo mức độ bệnh..........................................73


x

Bảng 3. 19. Hoạt độ enzyme AST, ALT theo mức độ bệnh............................73
Bảng 3. 20. Đặc điểm lâm sàng và cận lâm sàng của bệnh nhân sốt xuất huyết

Dengue nặng............................................................................................74
Bảng 3. 21. Tỷ lệ, thành phần týp vi rút Dengue............................................ 75
Bảng 3. 22. Phân bố týp DENV theo đối tượng nghiên cứu...........................75
Bảng 3. 23. Phân bố týp DENV theo tình trạng dịch......................................76
Bảng 3. 24. Phân bố týp DENV theo vùng sinh thái.......................................76
Bảng 3. 25. Số nhà điều tra tại điểm nghiên cứu.............................................77
Bảng 3. 26. Thành phần loài muỗi Aedes ở khu vực thành thị.......................78
Bảng 3. 27. Thành phần loài muỗi Aedes ở khu vực nông thôn.....................79
Bảng 3.28. Các chỉ số muỗi Aedes tại 3 vùng sinh thái ở thành phố Hà Nội .
79 Bảng 3.29. Phân bố nơi trú đậu của muỗi Aedes theo độ cao so với mặt
sàn. 80 Bảng 3. 30. Tập tính trú đậu của muỗi Aedes theo tính chất giá thể tại
điểm
nghiên cứu...............................................................................................81
Bảng 3. 31. Cơ cấu bọ gậy Aedes theo loại dụng cụ chứa nước ở nội thành. .82
Bảng 3. 32. Cơ cấu bọ gậy Aedes theo loại dụng cụ chứa nước ở quận giáp
ngoại thành..............................................................................................83
Bảng 3.33. Cơ cấu bọ gậy Aedes theo loại dụng cụ chứa nước ở nông thôn. .84
Bảng 3.34. Liều lượng tinh dầu sả với tác dụng xua muỗi Aedes aegypti.........86
Bảng 3.35. Liều lượng tinh dầu sả với tác dụng xua muỗi Aedes albopictus.......87
Bảng 3.36. Thời gian tác dụng xua muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus chủng
phịng thí nghiệm của tinh dầu sả pha loãng trong ethanol.....................88
Bảng 3.37. Thời gian tác dụng xua muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus chủng
thực địa của tinh dầu sả pha loãng trong ethanol....................................88
Bảng 3.38. Thời gian tác dụng xua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus
chủng phòng thí nghiệm của tinh dầu sả pha lỗng trong dầu dừa 89
Bảng 3.39. Thời gian tác dụng xua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus
chủng thực địa của tinh dầu sả pha loãng trong dầu dừa........................ 90


xi


Bảng 3.40. Liều lượng tinh dầu tràm với tác dụng xua muỗi Aedes aegypti......91
Bảng 3.41. Liều lượng tinh dầu tràm với tác dụng xua muỗi Aedes albopictus 92
Bảng 3.42. Thời gian bảo vệ khỏi muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus chủng
phịng thí nghiệm của tinh dầu tràm pha lỗng trong ethanol.................93
Bảng 3.43. Thời gian bảo vệ khỏi muỗi Aedes aegypti và Ae. albopictus
chủng thực địa của tinh dầu tràm pha loãng trong ethanol.....................93
Bảng 3.44. Thời gian bảo vệ khỏi muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus
chủng phịng thí nghiệm của tinh dầu tràm pha loãng trong dầu dừa.....94
Bảng 3.45. Thời gian bảo vệ khỏi muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus
chủng thực địa của tinh dầu tràm pha loãng trong dầu dừa.................... 95
Bảng 3.46. Tác dụng phụ về mùi và kích ứng da của tinh dầu đối với người
thử nghiệm...............................................................................................97


xii

DANH MỤC HÌNH
Hình 1. 1. Cấu trúc vi rút Dengue..................................................................... 3
Hình 1. 2. Phương thức lây truyền vi rút Dengue............................................. 5
Hình 1. 3. Độ nhạy tương đối của việc phát hiện acid nucleic, kháng nguyên
NS1 và kháng thể IgM của vi rút Dengue.................................................7
Hình 1. 4. Muỗi Aedes trưởng thành..............................................................16
Hình 1. 5. Vịng đời của muỗi Aedes.............................................................. 16
Hình 1. 6. Phân bố bệnh nhân SXHD theo tháng tại Hà Nội từ 2006 – 2011...29
Hình 1. 7. Sả chanh (Cympobogon citratus)...................................................30
Hình 1. 8. Tràm gió Melaleuca cajuputi.........................................................33
Hình 2. 1. Máy hút muỗi cầm tay...................................................................55
Hình 2. 2. Hộp dụng cụ thử liều tác dụng xua.................................................56
Hình 2. 3. Thử nghiệm thời gian xua muỗi.....................................................56

Hình 2. 4. Sơ đồ thiết kế nghiên cứu...............................................................59
Hình 3. 1. Phân bố bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue theo năm.....................62
Hình 3. 2. Phân bố bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue theo tháng...................63
Hình 3. 3. Tỷ lệ bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue theo nơi chẩn đốn.............63
Hình 3. 4. Tỷ lệ bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue theo mức độ bệnh...........66
Hình 3. 5. Thành phần loài muỗi Aedes tại điểm nghiên cứu.........................78
Hình 3. 6. So sánh hiệu lực xua muỗi Aedes aegypti, Aedes albopictus chủng
phịng thí nghiệm và chủng thực địa của tinh dầu sả, tinh dầu tràm pha loãng
trong dầu dừa........................................................................................... 96


1

ĐẶT VẤN ĐỀ
Sốt xuất huyết Dengue (SXHD) là bệnh truyền nhiễm gây dịch do vi rút
Dengue gây nên. Vi rút Dengue gồm 4 týp huyết thanh là DENV 1, DENV 2,
DENV 3, DENV 4 [1]. Tỷ lệ mắc SXHD đã tăng gấp 30 lần trong 50 năm
qua. Hiện có tới 50 – 100 triệu ca nhiễm bệnh được ước tính xảy ra hàng năm
tại hơn 100 quốc gia khiến gần một nửa dân số thế giới có nguy cơ mắc bệnh.
Điều đó khiến cho SXHD trở thành một trong những bệnh nhiệt đới lưu hành
quan trọng nhất trong thế kỷ 21 [2]. Bệnh SXHD xuất hiện ở cả 5 châu lục
trong đó châu Á và nam Mỹ bị ảnh hưởng nặng nề nhất [3]. Tại Việt Nam,
bệnh SXHD phổ biến khắp cả nước từ Bắc tới Nam [4].
Năm 2017, dịch SXHD bùng phát trên nhiều tỉnh thành, cả nước ghi
nhận 184.741 trường, 32 trường hợp tử vong, trong đó 155.618 ca nhập viện.
Năm 2016 có số ca mắc SXHD là 130.125 và 44 trường hợp tử vong. Như
vậy, năm 2017 có số ca nhập viện do SXHD tăng 19,6% nhưng số tử vong
giảm 12 trường hợp. Bệnh vẫn phân bố từ Bắc vào Nam, trong đó TP. Hà Nội
là một trong 2 thành phố có số mắc cao nhất cả nước [5].
Bệnh SXHD không lây truyền trực tiếp từ người sang người mà do

muỗi đốt truyền vi rút sang người lành. Các nghiên cứu cho thấy, có 2 lồi
muỗi truyền bệnh SXHD là Aedes aegypti và Aedes albopictus, trong đó quan
trọng nhất là Ae. aegypti [6], [7], [8]. Sau khi mở rộng địa giới hành chính,
diện tích tự nhiên của Hà Nội lớn gấp hơn 3 lần trước đây, dân số tăng gấp
rưỡi [9]. Mật độ dân số không đồng đều, cùng với đó là tốc độ đơ thị hóa
nhanh. Những thay đổi này ảnh hưởng lớn đến sự phân bố và thành phần loài
muỗi Aedes. Các nghiên cứu trước đây chỉ ra muỗi Aedes aegypti xuất hiện ở
thành phố, Aedes albopictus xuất hiện ở khu vực nông thôn [10], nhưng ngày
nay đã có sự đan xen giữa 2 lồi muỗi này ở cả khu vực thành phố hay nông
thôn [7], [8]. Khi nghiên cứu về thành phần loài, sự phân bố của muỗi Aedes
giúp cho việc dự phòng bệnh cũng như dự báo khả năng lan truyền dịch
SXHD, từ đó có biện pháp xử lý và kiểm sốt dịch bệnh tốt hơn.


2

Hiện nay đã có vắc xin phịng bệnh SXHD, tuy nhiên hiệu quả chưa
cao, mới chỉ được sử dụng ở một số ít quốc gia và cũng chưa có thuốc điều trị
đặc hiệu. WHO khuyến cáo, biện pháp phòng chống tốt nhất hiện nay là kiểm
soát véc tơ bằng cách loại bỏ môi trường sinh sản của muỗi và sử dụng các
hóa chất diệt cơn trùng (HCDCT) [2]. Tuy nhiên đã có những báo cáo về việc
các hóa chất này ảnh hưởng đến sức khỏe con người và môi trường sống,
đồng thời muỗi đã kháng với các loại HCDCT vẫn thường dùng [11], [12],
[13]. Do đó, thế giới đang có xu hướng tìm kiếm các loại tinh dầu tự nhiên có
hoạt tính xua, diệt cơn trùng để phịng chống muỗi đốt và tính kháng HCDCT
nhằm thay thế các chất hóa học. Việt Nam có khí hậu nhiệt đới gió mùa nên
thảm thực vật rất đa dạng, phong phú, nhiều cây có giá trị dược liệu cao. Cây
sả, cây tràm được trồng phổ biến khắp cả nước, cho hàm lượng tinh dầu cao.
Trên thế giới có một số cơng bố nghiên cứu về tinh dầu sả, tràm, húng quế,
bạc hà… có tác dụng xua, diệt muỗi, an toàn cho người sử dụng, thân thiện

với môi trường [14], [15], [16]. Ở nước ta đã có nhiều nghiên cứu về hiệu lực
phịng chống véc tơ truyền bệnh của một số chế phẩm nguồn gốc thực vật, đây
là một hướng nghiên cứu đúng đắn nhằm bổ sung thêm cho các biện pháp
phòng, chống SXHD. Tuy nhiên cịn ít nghiên cứu về liều xua cũng như xác
định nồng độ tinh dầu có thể xua muỗi.
Xuất phát từ yêu cầu cấp thiết và thực tiễn trên, chúng tôi tiến hành
nghiên cứu đề tài luận án Đặc điểm bệnh sốt xuất huyết Dengue, muỗi
Aedes tại một số quận, huyện thuộc Hà Nội và hiệu lực xua Aedes của tinh
dầu sả, tinh dầu tràm với các mục tiêu sau:
1. Mô tả một số đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng, týp vi rút trên bệnh
nhân sốt xuất huyết Dengue tại một số quận, huyện thuộc Hà Nội (2017 –
2019).
2. Xác định thành phần loài, phân bố muỗi Aedes aegypti và Aedes
albopictus tại một số quận, huyện thuộc Hà Nội.
3. Đánh giá hiệu lực xua muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus trưởng
thành chủng phịng thí nghiệm và chủng thực địa của tinh dầu sả, tinh dầu
tràm.


3

CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Bệnh sốt xuất huyết Dengue
1.1.1. Khái niệm sốt xuất huyết Dengue
Sốt xuất huyết Dengue là bệnh truyền nhiễm cấp tính, gây dịch, do 4
týp vi rút Dengue gây ra. Vi rút được truyền từ người bệnh sang người lành
do muỗi đốt. Muỗi Aedes aegypti là trung gian truyền bệnh chính. Bệnh có
biểu hiện lâm sàng chủ yếu là sốt cấp diễn, kèm theo xuất huyết ở da hoặc
niêm mạc và giảm tiểu cầu ở trong máu [1]. Các yếu tố dịch tễ học của bệnh

SXHD gồm: mầm bệnh là vi rút Dengue, nguồn bệnh là bệnh nhân SXHD,
đường lây theo đường máu qua muỗi Aedes đốt, cơ thể cảm thụ là mọi lứa
tuổi đều có nguy cơ mắc bệnh. Các yếu tố liên quan tới dịch tễ học: nhiệt độ,
độ ẩm, lượng mưa, kiến thức thái độ của người dân về phòng chống SXHD.
1.1.2. Căn nguyên gây bệnh sốt xuất huyết Dengue
1.1.2.1. Cấu trúc của vi rút Dengue
Vi rút Dengue có dạng hình cầu, đối xứng hình khối, đường kính 40 –
50nm, chứa ARN 1 sợi. Capsid được cấu tạo bởi 32 capsomer, có bản chất là
protein, ngồi cùng là vỏ peplon có bản chất là lipoprotein [17].

Hình 1. 1. Cấu trúc vi rút Dengue [18]


4

Acid nucleic của vi rút Dengue là ARN sợi đơn, gồm 11000 cặp base
bao gồm 3 gen protein có cấu trúc mã hóa cho nucleocapsid gồm protein lõi
(C); một protein liên quan đến màng (M), một protein vỏ bọc E và 7 gen mã
hóa protein khơng cấu trúc (NS) NS1, NS2A, NS2B, NS3, NS4A, NS4B,
NS5. NS1 là glycoprotein, kháng nguyên kết hợp bổ thể, có vai trị quan trọng
trong phản ứng đáp ứng miễn dịch của cơ thể khi bị nhiễm vi rút [17], [19].
1.1.2.2. Kháng nguyên của vi rút Dengue
Vi rút Dengue có kháng nguyên kết hợp bổ thể, trung hoà và ngăn
ngưng kết hồng cầu. Dựa vào sự khác biệt giữa các điểm quyết định kháng
nguyên, người ta chia vi rút Dengue làm 4 týp, được ký hiệu là DENV1,
DENV2, DENV3, DENV4. Do đó, khi bệnh nhân mắc bệnh Dengue do một
týp huyết thanh nào đó thì cơ thể chỉ có miễn dịch đặc hiệu với týp huyết
thanh đó và khơng mắc lại, nhưng khơng có miễn dịch với các týp huyết thanh
khác vì thế có thể mắc lại với các các týp huyết thanh khác [20]. Mặc dù 4 týp
Dengue có tính chất kháng ngun khác nhau, nhưng chúng lại có một số

quyết định kháng nguyên chung, nhất là các kháng nguyên ngăn ngưng kết
hồng cầu, nên chúng có hiện tượng ngưng kết chéo giữa các týp [17].
1.1.2.3. Quá trình nhân lên của vi rút Dengue
Vi rút Dengue xâm nhập vào tế bào bằng con đường dung hợp (fusion)
và chủ yếu nhân lên ở đại thực bào. Genome RNA (+) làm nhiệm vụ mRNA
gắn vào ribosome của tế bào chủ mã hóa cho một phân tử polyprotein duy
nhất. Nhờ protease, phân tử polyprotein này bị phân cắt thành 10 đoạn, trong
đó có RNA-polymerase (đóng vai trị quan trọng trong quá trình phiên mã) [17].
1.1.3. Phương thức lây truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue
SXHD lây truyền theo đường máu qua trung gian truyền bệnh chủ yếu
là muỗi Aedes aegypti. Trong dây truyền dịch tễ bệnh SXHD, con người và
khỉ là vật chủ mang mầm bệnh, tuy nhiên chỉ có con người biểu hiện bệnh.


5

Hình 1. 2. Phương thức lây truyền vi rút Dengue [21]
1.1.4. Cơ chế bệnh sinh
1.1.4.1. Cơ chế bệnh sinh của bệnh sốt xuất huyết Dengue
- Cơ chế bệnh sinh: trong cơ chế bệnh sinh của sốt xuất huyết có sự
tham gia của nhiều yếu tố của cả virus và vật chủ như kháng nguyên protein
phi cấu trúc 1 (NS1) của virut, các biến thể bộ gen của virus, cơ chế tăng
cường phụ thuộc kháng thể (ADE), phản ứng chéo tế bào lympho T nhớ,
kháng thể kháng NS1 và yếu tố tự miễn. Các diễn biến nặng của bệnh sốt xuất
huyết là do tác động tổng hợp của tất cả các yếu tố nêu trên [22].
- Sinh lý bệnh trong sốt xuất huyết Dengue:
Sau khi muỗi đốt, vi rút Dengue xâm nhập cơ thể và nằm trong các tế
bào đơn nhân lớn. Các đại thực bào này tập trung nhiều ở hạch bạch huyết
khu vực, trong các tế bào Kupffer và mảng Payer [23]. Cơ thể xuất hiện phản
ứng chống lại các đại thực bào bị nhiễm vi rút, qua cơ chế kết hợp kháng

nguyên – kháng thể và kích thích q trình hoạt hóa bổ thể…[24]. Qua q
trình này giải phóng ra các chất trung gian gây viêm như protease, thành phần
bổ thể hoạt hóa C3a, C5a, INFγ, TNFα, IL-2 và các cytokine khác, từ đó dẫn
đến 2 rối loạn sinh bệnh học chủ yếu là thoát huyết tương và rối loạn đông máu.


6

Tình trạng giãn mạch và tăng tính thấm thành mạch gây thoát huyết
tương mà chủ yếu là albumin qua thành mạch đến khoảng gian bào. Khi tình
trạng thốt huyết tương nhiều dẫn đến hiện tượng protein trong huyết thanh
giảm và cơ đặc máu, từ đó gây nên tình trạng giảm khối lượng tuần hồn và
nặng hơn là tình trạng sốc. Nếu sốc kéo dài sẽ dẫn đến thiếu oxy ở các mơ,
toan chuyển hóa và tử vong nếu khơng xử trí kịp thời. Sốc kéo dài cũng sẽ
dẫn tới nguy cơ đơng máu nội quản rải rác.
Tình trạng rối loạn đông máu xảy ra liên quan tới 3 yếu tố, gồm giảm
tiểu cầu, biến đổi thành mạch và rối loạn yếu tố đông máu [25].
Hai rối loạn sinh bệnh học thốt huyết tương và rối loạn đơng máu tạo
thành một vịng xoắn bệnh lý. Tình trạng thốt huyết tương tạo điều kiện cho
tình trạng rối loạn đơng máu nặng hơn và ngược lại.
1.1.4.2. Đáp ứng miễn dịch của bệnh sốt xuất huyết Dengue
Có hai kiểu đáp ứng miễn dịch khi nhiễm vi rút Dengue đó là đáp ứng
tiên phát (sơ nhiễm) và đáp ứng thứ phát (tái nhiễm). Các đáp ứng này ảnh
hưởng tới sự nhân lên của vi rút và mức độ nặng của bệnh, từ nhiễm trùng
không triệu chứng đến thoát huyết tương và xuất huyết đe dọa tử vong [23].
Đáp ứng kháng thể khi nhiễm vi rút Dengue bao gồm kháng thể IgM và
IgG kháng các protein vỏ của vi rút. Đáp ứng miễn dịch thay đổi tùy thuộc
vào tình trạng sơ nhiễm hay tái nhiễm bệnh. Vì thế chẩn đốn huyết thanh học
bệnh SXHD phụ thuộc vào giai đoạn bệnh.
Ðáp ứng tiên phát xảy ra ở bệnh nhân chưa có miễn dịch với Flavivirus

(nghĩa là chưa bao giờ bị nhiễm Flavivirus và chưa tiêm chủng vác xin có
chứa loại flavivirus như vác xin sốt vàng 17D, hoặc vác xin viêm não Nhật
Bản [19], [23], [26].


7

Theo TCYTTG, đáp ứng miễn dịch thứ phát xảy ra ở những người bị
nhiễm vi rút Dengue cấp mà trước đó dã bị nhiễm flavi vi rút. Loại đáp ứng
thứ phát có thể xảy ra do kết quả đáp ứng miễn dịch với các flavi vi rút khác

[20].
Hình 1. 3. Độ nhạy tương đối của việc phát hiện acid nucleic, kháng
nguyên NS1 và kháng thể IgM của vi rút Dengue
Nguồn: CDC yellow book 2024 [27]
Trong quá trình nhiễm sốt xuất huyết nguyên phát, kháng thể loại IgM
là kháng thể đầu tiên được tạo ra để đáp ứng với kháng nguyên kiểu huyết
thanh, sau đó là sản xuất loại kháng thể IgG, đặc hiệu cho kiểu huyết thanh
gây nhiễm trùng. Trong khi nhiễm sốt xuất huyết nguyên phát, loại kháng thể
IgM được sản xuất nhanh hơn và ở mức cao hơn so với loại kháng thể IgG, và
điều ngược lại là đúng trong nhiễm trùng sốt xuất huyết thứ phát. Bên cạnh
việc mang lại khả năng miễn dịch bảo vệ suốt đời chống lại một kiểu huyết
thanh cụ thể, kháng thể IgG có thể phản ứng chéo với các kiểu huyết thanh
DENV dị loại. Trong trường hợp nhiễm trùng thứ phát với một kiểu huyết
thanh tương đồng, IgG có sẵn chịu trách nhiệm loại bỏ nhiễm trùng, trong khi
phản ứng thể dịch thích ứng hình thành từ từ với mức tăng kháng thể chậm
hơn được tạo ra