Trò Chuyện Triết Học - Bùi Văn Nam Sơn (Tập 2) .Pdf
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (20.12 MB, 216 trang )
'
..,
BUI VAN NAM SO'N
VITT HUONG num DAT
TRO
CHUYEN
TRIET
HOC
TAP HAI
£Glo.l
II . @
CONG TY SACH THill DAI NHA XUAI BIN IHI THUG
.
...con ngU'O'I
'
tU'• nhien
van h6a...
TRO (HUY(N TRlfT HO( + 7
CON NGl10I
TU NHIEN VAN HOA
iem co moi quan h� nao l&n lao, phCrc t9p va
thiet than nhU' quan h� giCi'a con ngLI'CYi, ttt
nhien va van hoa (theo nghTa r(>ng, baa ham ca xa
h9i). NhU'ng, khi ba tU' nay dU'9'C coy viet lien nhau
khong can dau g9ch noi, cang khong co cac dau
phay, moi quan h� nay the hi�n m(>t tU' duy m&i
me vao dau the ky 21, tiep noi va phat trien each
Martin Heidegger d�t nhan de d9c dao cha bai viet
noi tieng cua mlnh tU' nam 1951: Xay & suy tU'.
H
VU'Q't qua Slf phan ly
"Xay" la nu'.dng tl.ja vao canh quan tlj nhien, Su'. d1:1ng
V�t li�u CUa tlj nhien de tq.O nen ndi Cu'. tru CUa con ngu'.oi.
"O" la hanh vi van hoa, ndi do con nguoi sinh ton va "suy
B • BUI YAN NAM �ON
tu'." ve than ph�n lam ngu'.oi trong m6i tu'.dng lien voi t\i
nhien, voi do v�t, voi nguoi khac va voi cai sieu linh. Xay o
suy tu, duoi mat Heidegger, la m6i quan h� lien m<;1ch,
khong CO S\i phan ly Va cling khong can noi ket gia tq.O.
Th�t ra, nh�n thuc moi me nay ve quan h� giua con ngu'.oi,
t\i nhien va van hoa (xa h¢i) chi c6 the den sau thoi ky
�
phan ly dai dang d�c trong Itch SU
V
giua con ngu'.oi voi t\i nhien, giua
THE Gldl BA BAT oAu
K�O�G CS) �O� NG�OI
t\i nhien va van hoa.
VA CO THE SE KET THUG
KHONG CO CON NGUOI.
Claude Levi - Strauss
Cu9c each mq.ng thoi dq.i da
�
A moi VOi S\i dinh Cu'. CUa Xa hQi du
ml;lC cung nhung tien b9 bu'.oc dau trong ky thu�t SU d\lng
Va khai thac dat dai da mang lq.i nhung h�u qua C\iC ky to
lon cho S\i tien hoa xa h9i. M9t m�t, c16 la S\i phan c1oi cai
the gioi thong nhat cua nhung ngu'.oi san ban lu'.Q'm thanh
t\i nhien va van hoa. Lan dau tien trong Iich su, con nguoi
CO the can thi�p VaO Cd che V�n hanh Cua t\i nhien, Va t\i
nhien tro thanh c16i tu'.Q'ng th\l c19ng, mat clan anh hao
quang than bi va ma thu�t. M�t khac, CUQC each mq.ng da
moi t�O Cd SO ban dau cho CUQC each mq.ng do thi hoa Ve
sau. Trang khong gian thuan ly va truu tu'.Q'ng cua nen kinh
te do thi dtja vao hang hoa va tien t�, m9t le l6i tu'. duy va
hanh d9ng moi me da hinh thanh, thuc day nhanh ch6ng
hdn nua qua trinh Cong C\l hoa tlj nhien, xem tlj nhien chu
yeu la kho d\i tru va cung ung nguyen li�u.
Chinh CUQC each m�ng cong nghi�p moi th\ic S\i lam
tan ra moi quan h� giua do thi (trung tam) va nong thon
(ngoq.i vi ) J giua van hoa va t\i nhien. Quang canh t\i nhien
ngay cang nhu'.ong cho cho khung canh nhan t�o voi qua
trinh do thi hoa duQ'c tang toe. Hdn 6,3 ti nguoi dang song
TRO CHUY(N TRl(T HOC + 9
chen chuc tren trai dat voi nguon tai nguyen huu h�n, lo
hia xung d9t Va doi khang soi S\lC trong long ngu'oi, trong
tung dta phu'ongva tren toan cau dang d�t ra cho con ngu'oi
the ky 21 cau hoi buc thiet: c6 the tiep t1=1c chtu dljng noi
m9t slj phan ly giua con ngu'oi, tlj nhien va van hoa, hay c6
the c6 m9t buoc ngo�t trong tu' tu'ong va hanh d9ng? Neu
slj phan ly van hoa - tlj nhien da la m9t thanh tlju van hoa
Ion lao trong qua khu, thi no lljcvu'Q't b6 slj phan ly ay se la
m9t van de song con.
Tam giac tich hQ'p
I
ly va tich h9p. I
quan h� nay. Tuy nhien, do da duQ'c dinh hinh tu rat lau ve
phu'o'ng phap va d6i tu'Q'ng nghien cuu, nen slj h9p tac lien
nganh, neu c6, cung rat kh6 thljc hi�n va thu'ong de ro'i vao
cac thai cljc hay phien di�n:
- Ca.ch tiep c�n sinh thai - xa h9i qua t�p trung vao m6i
quan h� giua xa h9i (van hoa) va tlj nhien, xem nh� m6i
quan h� giua con nguoi va tlj nhien, khong tich hQ'p duQ'c
cac khai ni�m va cac van de cua khoa h9c nhan van.
- Cach tiep c�n sinh thai - nhan van l�i qua t�p trung
vao m6i quan h� giua con ngu'oi va tlj nhien, xem nh� cac
phan tich khoa h9c tlj nhienva khoa h9c xa h9ive tac d9ng
qua l�i giua xa h¢i va tlj nhien. Ca hai each tiep c�n deu
khong du d9 phuc hQ'p. De vu'Q't ra khoi tinh phien di�n
cua nghien cuu chuyen nganh va ca tinh thien l�ch cua
1 D • BUI YAN NAM �ON
nghien cuu lien nganh, nhieu no hJc ly thuyet dang duqc
tien hanh soi d�ng O nhieu nu'.6'c. Thanh qua dau tien la
phac hoc_1 m<;>t chien lu'.cjc nghien Cl.Ill Ve tam giac tich hqp:
con ngu'.di, tl,i nhienvavan hoa (xa h9i) bang each mo r9ng
khai ni�m sinh thai h9c - xa h9i thanh sinh thai h9c - xa h9i
- nhan van. Sl,i tich hqp ay phai mang nhieu chieu kich: v�t
ly tl,i nhien, cong ngh� xa h9i, giao tiep truyen thong, gia
tri va y nghia CUQC song. Chi tren Cd so ay m6'i tc.10 ra duqc
Sl,l chuyen bien trong thl,ic te: nhung sang kien hanh d9ng
c6 hi�u qua hdn va c6 y nghia hdn.
"MeNuK" tren que hU'O'ng Hegel
Ky cung, chi c6 the hyv9ng o m<;>t Sl,l chuyen bien bang
con duong giao dl;lC ben bi va lau dai. Va can bat dau tu
cho bat dau: h9c sinh cap m9t! Th�t thu vi khi biet rang
tren que hudng Hegel, tieu bang Baden-Wiirttemberg,
CHLB Due (cac tieu bang cua nu6'c Due c6 quyen t\i trt
ve giao dl;lc), tu nam h9c 2004- 2005, ngu'.o'i ta da thay the
chu'.dng trinh giao dl;lC ( 1994) theo kieu truyen thong von
d�t tr9ng tam vao n<;>i dung cac mon h9c bang m9t thu'.oc
do khac: cac nang h;tc tich hqp cua h9c sinh. Thay vi dieu
khien chu'.dng trinh bang dau vao, ngu'.oi ta quan tam den
dau ra. Thay vi chi danh gia duy nhat O kien thuc, ngu'.oi ta
nhin nh�n h9c sinh o nhan each toan di�n cua n6. Nang
ll,ic tu'. duy va hanh d9ng c6 phu'.dng phap, tinh each va loi
hanh XU c6 gia trt ngang bang v6'i kien thuc chuyen mon.
Thay vi phan lo�i h9c sinh bang diem so VO hon, thay co
giao chiu kh6 nh�n dtnh va g6p y c�n ke bang van ban ve
nang 11,ic va tinh each cua tung h9c sinh.
Ly le th�t ddn gian: nhung thac mac, to mo cua tuoi
TRO (HUY(N TRlfT HOC + 11
au tho lu6n c6 tinh tich hqpJ chu'.a c6 S\i phan ly! Chung
d�t cau hoi dong thoi ve m9i thu: con ngu'.oiJ t\i nhienJ xa
h9i (van hoi). V�y; hay tich hqp m9t so m6n h9c thanh
m9t mon h9c tong theJ g9i tat la "MeNul(" (con nguoi Menschj t\i nhien - Natur va van hoi - l(ultur). Xem giio
trlnh cic lop 1 - 4 va ke hoc;tch giang dc;ty ve "MeNuK"J ta
khong khoi thay thich thu: h9c sinh khong ... h9c ma song
voi am nhc;tcJ ltjch ngh�J thu cong, triet h9cJ thi nghi�m
khoa h9cJ du thim da ngoc;ti ... nhu la nhung phu'.ong each
den VOi thien nhien nguyen SO Va CUQC doi da dc;tng, nham
vun boi 6c to mo, y thuc trich nhi�m va long thu'.ong yeu.
Chung ta se thu Ian luqt tiep c�n VO� cai kieng ba chin
"MeNuK" nay tu tuan sau, bat dau voi "chin" dau tien:
con ngu'.oi.
12 + BUI YAN NAM iON
CON NGUOI:
Q!JENMA�
Qi nghj the gi&i Ve triet hQC dl!Q'C to ch(rc nam
nam m9t Ian, quy ti) hang ngan triet gia tU'
nhieu nl!O'C. Chu de chung cua h9i nghi Ian th(r 18
(1988, t9i Brighton, Anh) la "Quan ni�m triet h9c ve
con ngl!b'i", v&i cac de tai trong cac phien h9p toan
the: con ngU'O'i nhlf la doi tU'qng cua triet h9c; con
nglfb'i: ban tfnh, tinh than va c9ng dong; hi�n t9i va
tl!O'ng lai cua loai ngU'O'i.
H
Bon h¢i nghi tiep theo co cic chu de chung Ian luQ't
nhu sau: h¢i nghi 19 (1993, Moskva - Nga): tu duy phi
tuyen tinh; h¢i nghi 20 (1998, Boston - My): triet h9c
giio dv.c; h¢i nghi 21 (2003, Istanbul - Tho Nhi Ky): triet
TRO CHUY(N TRlfT HOC + 13
h9c doi di�n voi nhung van de cua the gioiJ va h9i nghi
22 (2008} Seoul - Han Quoc): triet h9c ra doi tu van boa.
Nhin luot qua} ta thay cac chu de cua bon h9i nghi sau
thljc chat la trien khai chu de cua h9i nghi 18. Hdn 20 nam,
van de "con ngu'.o'i'' khong chi cho thay slj da dt;1ng va phuc
tt;1p cua n6 ma con la m9t moi u'.u tu'. chay bong.
Giwa lo au va hy v9ng
Cac van de duqc d�t ra va ban thao d cac h9i nghi n6i
tren r6 rang khong chi c6 tinh quoc te ma con c6 tinh
lien - van hoaJ bdi chung doi hoi m9t slj xem xet va nhat
la nhung kien giai tu nhieu truyen thong suy tu'.dng khac
nhau. C6 qua nhieu kh6 khan va nguy co ma khong m9t
each tiep c�n rieng le hay m9t nen van boa d�c thu nao
c6 th� tlj minh giai quyet duqc. Bt;10 11.jc va cht;1y dua vu
trangj tham VQng ba quyen tren nhieu linh VljCj tac d9ng
cua nen ky thu�t hi�n d�i len xa h9i va moi tru'.dngj bat
cong xa h9iJ cau hoi ve ban sac va ve slj tlj quyet cua con
ngu'.di do cong ngh� sinh h9c va tri tu� nhan t�o d�t raj
vi�c di tim nhung chuan mljc d�o due cho hanh vi kinh
te} chinh trL ky thu�tj kich thu'.ac tham my cho Sl;l hi�n
huu cua con ngudi tru'.dc nhung tien b9 vuqt b�c cua
cong ngh� thong tinj S\l quan tam ngay cang nhieu den
cac loi thoat tu niem tin ton giao v.v. cho thay rang cau
hoi ve con ngu'.di - khong chi (j giac d9 sinh h9cJ tam ly,
van hoaJ kinh te, chinh tri ma ca triet h9c - da trd thanh
nhung van de song con cua ca nhan lo�i. Trang tinh hinh
ay, m9t CUQC d�i thao lu�n Ve triet h9c d tam IDUC the giai
it ra la chat XUC tac cho m9t S\l g�p goJ doi tho�i CUa IDQt
nhan lo�i dang bi chia re va giang xe giua lo au va hy v9ng.
14 • BUI YAN NAM iON
Nhan hQC tri�t hQc: m9t san ph�m lien van hoa
G. Vattimo, m(>t trong nhung triet gia Y noi tieng nhat
hi�n nay, trong Stj ccio chung cua Hifn dc;ii ( 1989), nh�n xet
rang: chinh S\i g�p go va doi tho�i lien - van hoa dang. lam
thay doi ve chat quan ni�m gan nhu' dc)c ton tru'oc day cua
truyen thong triet h9c Tay phuong ve con nguoi. M(>t s\i
"pha trc)n" voi cac truyen thong van hoa khac khong nhung
khong the tranh kh6i ma con can thiet nua. Thvc ra, m(>t slj
pha tr(>n, lai t�p da tung co m�t ngay trong qua trinh hinh
thanh va phat trien quan ni�m ve con ngu'oi trong truyen
thong Tay phuong. Max Scheler, trong tac pham noi tieng
Dia vi cua con ngudi trong vii tr1J, ( 1928) da nh�n ra nhung
yeu to pha t�p t�o nen "con nguoi Au chau co van hoa"
du'Q'c hieu nhu' "con ngu'oi" noi chung - gom: truyen thong
Do Thai - Kita giao, di san van hoa Hy L�p co d�i, truyen
thong Cua khoa h9c tlj nhien hi�n d�i, ke ca tam ly h9c di
truyen. The nhung, Max Scheler l�i phe phan m(>t slj lai t�p
nhti the va co cao v9ng di tim m(>t "y ni�m thong nhat ve
con nguoi': The h� sau Max Scheler som nh�n ra rang thai
d(> va mong muon ay, trong thljc te, chinh la m9t trong
nhung " huyen tho�i" cua tu duy hi�n d�i Au chau ! Theo
h9, m9t slj thong nhat bao bi�n ho�c m9t slj da t�p don
thuan khong phai la xuat phat diem phu hQ'p va tich cljc
cho tu duy triet h9c ngay nay cua chung ta ve con nguoi.
Noi khac di, khong phai vi�c di tim hinh anh con nguoi
"dich thtjc", trai l�i, chinh slj da d�ng cua nhieu hinh anh
khac nhau ve con nguoi, chinh s\i ton tr9ng Ian nhau va
ca vi�c ttio'ng doi hoa quan ni�m rieng cua ban than minh
moi co the gop phan xay dl;ing m(>t mon "nhan h9c triet
h9c" thich dang cho hi�n t�i.
TRO CHUYfff TRlfT HOC + 15
S\i thay doi thai d9 va each nhin nay qua th�t khong
de dang. N6 chi c6 the hinh thanh khi ban than cau hoi
ve con ngu'o'i va slj khac nhau trong cac quan ni�m ve con
ngu'o'i du'Q'c tu'o'ng doi hoa, tro' nen khoan dung ho'n khi
doi di�n Vo'i Cai gi Vu'Q't ra
NHAN HOC LA KHOA HOC CHO
khoi va vu'Q't len tren con TA BIET. CON NGlJOI ·o BAU
ngu'o'i. Trong tho'i d�i cua CONG GIONG NHAU, TRU KHI
HQ KHAC NHAU!
Chung ta, do la Su'· khung
Nancy Ban ks-S m1'th
hoang cua the gi6'i, la quy
�mo toan cau cua nhung tham ho� c6 the clan to'i slj tlj di�t
vong cua ban than con ngu6'i. Tru6'c khi nghi den vi�c
con ngu'o'i c6 the tro' nen "linh thanh" nhu' cao v9ng cua
Max Scheler, con ngu6'i phai song con va de cho the gi6'i
c6 the song con da! Bao lau con ngu6'i (va mon nhan h9c
triet h9c) - nhu nh�n xet cua Rafael Capurro - khong
chiu nhu'6'ng bu6'c cho the gi6'i thi con ngu'o'i van cu giam
minh trong vong luan quan vi khong danh gia het nhung
nguy co' dang ngay cang l6'n dan.
.
.
Tll' mot
. nhan hoc ti�n - tri�t hoc ...
Ngay den dau theky20 van con c6 ngu6'i nhu Smohalla
- nha tien tri cua b9 lq.c da do Umatilla - cu'o'ng quyet tu
choi vi�c canh tac: "Cac ngu6'i muon bao toi lam ruong u?
Chang le toi cam dao de dam vao ng\ic m� toi? The khi toi
chet, lam sao toi tr6' ve trong long m�? Cac ngu6'i bao toi
dao b6'i dat da u'? The chang phai la xe thit, pho'i xu'o'ng mt;
toi sao? The khi t6i chet, lam sao toi tro' ve lq.i trong than
mt; de du'Q'c tai sinh?"
Khi ph6ng chieu tinh nguo'i vao cho gi6'i tlj nhien qua thuyet v�t linh va d'-10 tho' v�t to - con ngu'o'i chu'a ta.ch
16 • BUI YAN NAM �ON
n1inh ra kh6i tv nhien. Nhung sv dong nhat hon nhien ay
da bi pha vo khi con nguoi bat dau y thuc ve vi the d�c bi�t
cua minh d6i v&i the gi&i tv nhien va the gi&i than linh. Do
la m9t clien trinh lau clai v6i tat ca nhung h� qua cua no. Tu
cluy nhan h9c tien - triet h9c co m�t rat sdm bang nhung
nh�n xet roi r�c, rieng le ve nhung d�c tinh khac nhau cua
con nguoi. Mon nhan h9c triet h9c chi thvc sv ra doi khi
nhung nh�n xet ay duqc nang len thanh cau h6i khai quat
mang tinh ban chat: con nguoi la gi? Can hon hai ngan
nam de cau h6i ay clan clan dinh hinh thanh m9t khoa h9c
dfch thvc, tach roi v&i than h9c va tin nguong. Cong dau
thu9c ve Immanuel Kant v6i lo<;1t bai giang ve "Nhan h9c
trong giac d9 thvc tien" vao nam 1798 ! Chung ta se clanh
m9t s6 bai cl6i theo clien trinh ay va nhat la budc ngo�t
trong tu cluy nhan h9c triet h9c khi budc vao the ky 21.
TRO CHUY(H TRlfl HOC + 17
LuAN
VE B1Eu TANG:
•
• Jl
AN NGO CUA
NHONG M6N Q!JA
T
rong quan h� giCra nglfai v&i nglfai, qua t�ng
mang th�t nhieu dang ve: co the bang hi�n v�t,
nhlfng cung CO the la anh mat, nl) ClfO'i, la St)' chu 'f,
quan tam hay la t1nh yeu VO dieu ki�n: "T1nh da cho
khong lay l�i bao gia" (Xuan Di�u).
Vi�c bieu t�ng c6 the dien ra giua nhung nguoi xa I�
hay n�c danh nhu trong hanh vi ttidng te ho�c ca khi thi
an bat cau bao. Nhung, la hi�n tugng xa h{>i, bieu t�ng
thuong mang ba yeu to: trao t�ng, tiep nh�n va dap t�ng,
18 • BUI YAN NAM �ON
can duQ'c xem xet trong
m9t h� thong phuc hQ'p va
da di�n.
Marcel Mauss ( 1872
- 1950), nha nhan h9c
va clan t9c h9c hang dau
nguoi Phap, b�c thay cua
nhung ten tuoi lung darih
nhu Claude Levi-Strauss,
Marcel Mauss
Radcliffe-Brown v.v. trong
cong trinh kinh dien Lug.n ve' bieu tijng ( 1925), da dl;ia vao
cac nghien CUU clan tQC chi, clan ta vao CUQC du hanh th�t
ky thu cua hanh vi bieu t�ng tu nhung xa h<)i co so, thong
qua cac nen van minh co d�i (Hy - La, .An D<), Trung Hoa,
Giecmanh ... ) va tu do, suy nghI ve nhung anh hudng cua
no den xa h<)i hi�n d�i. Trong cac hinh thuc giao luu khong
thong qua thi truong, co nhung b¢ l�c co so (nhu tren quan
dao Trobriand d Melanesie, chau Phi) su d1:1ng qua t�ng
nht:i phuong ti�n cho m9t m1:1c dich, do la t�O ra Va duy tri
cac moi day lien ket xa h9i. Qua t�ng, trong truong hqp
nay, la m9t yeu to trong toan b9 h� thong nhung cung ung
ho tuongJ bdi nguoi ta khong chi bieu t�ng nhau nhung v�t
pham quy bau ma ca tri thuc1 nghi le, nhay mua ... Mauss
g9i do la "h� thong cua nhung cung ung toan di�n'� hay
g9n hon, sl;i t�n hien. H� thong "t�n hien" bao ham ba
nghia V\l bat bu9c: t�ng qua} nh�n qua (sl;i tu choi dong
nghia voi chia re, thu dich) va nhat la dap t�ng. T�i sao phai
dap t�ng? Day chinh la chia khoa bi m�t duy tri h� thong:
qua t�ng chua tach roi voi nguoi t�ng, trai l�i no mang m9t
phan "linh hon" khien vi�c dap t�ng trd thanh m9t nghia
TRO CHUY(N TRlfT HOC + 19
vv luan ly, th�m chi tin ngu'.ong, t�o nen slj co ket xa h6i va
tinh than. N6i theo ng6n ngu ngay nay, d day chua c6 sv
tha hoa giua ngu'.oiva v�t.
0 cac b¢ l;;tc khac (nhu &vung taybac chau My), nguoi
ta den voi nhau kh6ng phai de tranh gianh v�t pham ma
de ... t�ng qua cho nhau m9t each phung phi nham chung
to sl;i giau c6. Th�m chi, h9 h;itaypha huynhung t�ng pham
quy gia de lam "nan long" cac b9 l�c khac, va cang phung
phi bao nhieu - den muc ki�t qu� ! - cang du'.Q'C kinh tr9ng
bay nhieu. M6t dang cap giua cac b9 l;;tc du'.Q'C hinh thanh
thong qua hanhvi nay, va Mauss xem day la hinh thuc cl;(c
doan cua h� thong t�n hien. Cac h� thong ay, nhin chung,
tuy kh6ng phai la hoan toan v6 vi lQ'i, nhu'.ng r6 rang h9
hieu chu lQ'i ich khacvoi chung ta ngay nay.
Nen van minh Hy - La pha VO hinh thuc giao lu'.u "phi
kinh te" nay khi bat dau phan bi�t giua con ngu'.oi va do
v�t, tach roi vi�c bieu t�ng voi mua ban. H� thong t�n
hien kh6ng con phu hQ'p voi da phat trien cua thi tru'.ong,
thu'.ong mai va san xuat, hay n6i khac di, no bat dau phai
nhuong cho cho tien trinh tha hoa giua nguo'i va v�t. Tuy
nhien, khi md r<)ng cac quan sat tren dayvao xa h<)i hi�n
d�i, Mauss kha hai long khi thay rang con ngu'.oi ngay nay
van chu'.a hoan toan bi bien thanh nhung "con v�t kinh te",
b&i van con do nhung dau vet cua tinh than "t�n hien":
nhung hinh thuc tieu xai r<)ng rai, h� thong tu'.ong tr<;>' va
phuc lQ'i xa h<)i, nhung no 11.;(c VO vi lQ'i, sl;i gan bo giua
con ngu'.oi va san pham nhu'. trong nhieu ho;;tt d<)ng sang
t;;to ngh� thu�t va van hoa. Tat nhien, ta dong thoi khong
the quen nhung hinh thuc ngur. trang ranh ma: dang sau
nhung loi du'.ong m�t, nhung mon qua vi�n tr<;>' h�u hinh la
20 + BUI YAN NAM rnN
nhung luoi b<\ luoi ran tham lam, hiem d¢c. Khong phai
ngau nhien khi cung m¢t goc tu nguyen voi nghia la "cho'�
tu "gift" c6 nghia la "qua t�ng" trong tieng Anh, l�i c6 nghia
la "d¢c duqc" trong tieng Due va nhieu tieng Bae Au khic !
La nha khoa h9c nghiem tuc, dong thoi la m¢t chien si
xa h¢i, Marcel Mauss tin (va chung ta muon tin cung ong)
rang xa h¢i se ngay cang tien b¢ khi con ngu'.oi hi�n d�i,
thong qua giio dl;lc, se biet di tim h�nh phuc va slj tot lanh
noi nhung dieu don gian nhu'. boa binh, due cong bang, slj
tuong kinh va long hao hi�p.
Cong trinh kinh dien nay vua du'.Q'c dich va xuat ban
trong tu sich Tinh Hoa cua NXB Tri Thuc boi m¢t djch
gia day tham quyen: nha dan t¢c h9c Nguyen Tung, nguoi
dude
. va dan toe
.
. dao tao
. tai. chinh cii noi cua nen nhan hoc
h9c Phip va da lam vi�c lau nam trong chuyen nganh nay
6' trung tam Nghien cuu khoa h9c Phip.
TRO (HUY(N TRlfT HO( + 21
CON NGUdI:
SINHVAT BIET
HANHD6NG!
A
�
"
on ngU'O'i la thU'O'C do cua v�n v�t" - nh�n dinh
C
ay da xac l�p nen man nhan hQC. "ThU'O'C do ay
khang 6' nO'i con ngU'O'i ma phai t1m 6' m9t the gi&i
ly tU'O'ng, VU'Q't len tren con ngU'O'i" - quan diem trai
ngU'Q'C nay nang cao kfch thU'O'C triet hQC CUa van
de. "Hay dU'a the gi&i ly tU'6'ng ay xu6ng dat de con
ngLI'ai hanh d9ng hQ'p d�o ly"- l�p trU'ang dung hoa
nay mO' dU'O'ng cha man nhan hQC triet h9c.
Co the noi, ba each tiep c�n ay - tit thoi co dq.i Hy Lq.p !
- da xay dvng nen cai khung ly thuyet ban dau cho m9i tra
van ve con nguoi.
22 • BUI YAN NAM rnN
"Con ngU'O'i la thU'O'C do cua v�n v�t"
Chia tayvoi the gioi than tho�iva than linh cua Homer
va Hesiod, con nguoi co d�i Hy L�p chQ't thay minh d9c
dao va quan tr9ng qua! Cau n6i noi tieng tren day cua
Protagoras ( 490 - 420 tr. CN) thu9c phai bi�n si (Sophists)
khong chi muon n6i den tinh tu'.o'ng doi cua nh�n thuc con
nguoi tru'.oc muonvan bien dich, ma conxuat phat tu nh�n
dinh rang nhung nenvan hoa cua con ngu'.oi the hi�n trong
nhung phong tl;lCJ t�p quan da
v
' i nhau.
U
"PHAM GIA CON G OI
g
n
d
d'
b'
h
d'
u
ng
�n
vo
a
i
e
KHONG () NHGNG VINH DU
Vi le nhung nen van hoa khac
8A NHAN 8UQC, MA d CHO
BIET RANG MINH THljC Slj
nhau khong phai do tlj nhien
XUNG BANG Vdl CHUNG".
mang l;;ii, ma deu la san pham
Aristoteles (384-322 tr.CN)
cua con ngu'.01, nen ve nguyen
tac, khong c6 u'.u the d<)c quyen danh cho nenvan hoa nao
ca, va nhat la, chung deu CO the du'.Q'C mang ra phe phan,
xem xet, d�t l;;iivan de.
'1
�
A
.,
' •
A
,,.,
A
Sl;t phan bi�t quan tr9ng giua tlj nhien va van hoa ay,
ngoai y nghia phe phan van hoa, con c6 y nghia phe phan
sieu hinh h9c nua. Neu cac the h� triet gia dau tien - duQ'c
g9i la cac triet gia tru6'c Socrates - luon phan bi�t giua hi¢n
tu'.Q'ng va ban chat, tuc gifta nhung gi do tri giac mang l�i
v6'i nhung gi do tu'. duy thuan tuy kham pha, thi cac nha
bi�n si phan doi vi�c di tim m<)t the gioi nam dang sau the
gioi hi�n c6. Boi, voi h9, the gi6'i chi la nhung gi ma ta voi tu'. each con ngu'.oi hanh d<)ng - da t�o ra, va m9i nh�n
thuc chi c6 y nghia doi voi con nguoi hanh d<)ng. Khi bao
rang "con nguoi la thuoc do cuav�nv�t'� Protagoras khong
muon n6i den con ngu'.oi n6i chung hay con ngu'.oi ca bi�t
nhung truu tu'.Q'ng nao d6 ma n6i den con ngu'.oi song trong
TRO CHUYfN TRlfT HOC • 23
.
.
hoan canh Cl;l the. Hoan canh song nay mang d�m dau an
cua nhung quy dinh xa h<)i va cong lu�n. 86 la ly do phai
bi�n si d�c bi�t quan tam den ngh� thu�t tu tu va tranh
bi�n de giup con ngu'.oi gianh phan thang trong vi�c bao v�
cac lQ'i ich cua minh.
Mo thll'C ly tll'6'ng m6'i la thll'O'C do cua v�n v�t!
Socrates ( 469 - 399 tr. CN) cung t�p trung sl;( quan
tam cua triet h9c vao con ngu'.oi va the gioi con ngu'.oi,
nhung chu yeu o phuong di�n d�o due. Muon the, phai
d�f dinh hu'.ong CUQC song CUa con ngu'.oi tren m9t Cd SO
hoan toan moi me: m<)t loi song du'.Q'c dinh huong boi ly
tri. 86 phai la mQt ly le pho quat Ve CUQC song thi�n hao
cho tat ca m9i ngu'.oi. Mau ml.jc pho quat ay nham vu'.Q't
qua tu'.dng doi lu�n cua phai bi�n si ve d�o due va van hoa.
The nhung, neu voi phai bi�n si, con ngu'.oi la "diem sang"
van boa trong tat ca sl.j trien khai phong phu cua n6, thi voi
Socrates, con ngu'.oi chi du'.Q'c nhan m�nh 6' m<)t phu'.dng
di�n: nh�n biet va, tu d6, lam theo dieu thi�n pho quat.
Trong khi dao sau m<)t linh vl.jc, Socrates khong khoi
danh mat di cai nhin toan di�n ve con nguoi. Nhan h9c
bi quy thanh d�o due h9c. Cung the, mon d� cua ong,
Platon, giup ta c6 cai nhin sau sac hdn ve van de nh�n
thuc. Nhung, h9c thuyet Platon l�i dan den slj phan doi
giua m<)t ben la the gioi bat bien cua nhung mo thuc ly
tu'.ong va ben kia la the gioi hi�n tu'.Q'ng luon thay doi. Neu
phai bi�n Sl xem con ngu'.oi la Slj thong nhat giua the xac Va
linh hon thi ndi Platon, con ngu'.oi du'.Q'C xem xet va ca tl;lng
chu yeu 6' phudng di�n linh hon. Giang nhu Socrates ( doi
tho�i Charmides), Platon ly giai cau cham ngon noi tieng
24 + BUI YAN NAM rnN
o den tho' Delphi:
"Hay t1=1 biet minh" khong theo nghia
nhan h9c cua vi�c lay chinh minh lam doi tu'Q'ng ma theo
nghia "t1=1 nh�n thuc" d1=1a theo thu6'c do cua y ni�m vinh
hang ve cai thi�n. Ta cung nh6' den ac cam cua Platon doi
v6'i ngh� thu�t (ong muon duoi het ngh� si ra khoi vu'.ong
quoc ly tu'6'ng cua ong!) b6'i ngh� thu�t ho�t d<)ng trong
the gi6'i ao anh cua giac quan, c6 the lua doi va quyen ru
con nguo'i xa ro'i cac mo thuc ly tu6'ng! M9t khi triet h9c
chi hu6'ng den nhung y ni�m thu'o'ng hang, bat bien, n6
kh6 ma khong danh mat S\i co'i mo' va sang t�o rat d�m net
trong nhan h9c cua phai bi�n si.
Nhu the, ngay tu kh6'i nguyen, triet h9c co d�i vu6'ng
vao m9t nghich ly bi�n chung: tu' duy nhan h9c cua phai
bi�n si th�t linh ho�t nhu'ng khong du de) sau ve co so' triet
h9c Va phu'ong phap, trong khi toa nha tu' tu'o'ng do SQ CUa
Socrates va Platon thuc day tu duy triet h9c tien len m9t
bu6'c l6'n, nhu'ng thl;lt lui trong vi�c thau hieu con ngu'o'i.
Dem trai xu6ng tr6ng dLP6'i d�t
Cong hien 16'n cua Aristoteles ( 384 - 322 tr. CN) la m6'
ra con du'.o'ng trung dung giua tinh tu'.ong doi cua phai bi�n
si va XU hu6'ng tuy�t doi hoa cua phai Platon ve cai thi�n.
Con nguo'i thl;ic hi�n tinh nguo'i cua minh khong phai 6'
cho nh�n thuc cai Thi�n hay cai M9t tl;i than nao d6 ma
o' cho suy nghi Ve dieu thi�n cho toan bQ CUQC song CUa
minh ngay trong CUQC song CQng dong vo'i ngu'o'i khac, va,
quan tr9ng hon het, thl;ic sl;i bat tay lam dieu thi�n ay. Do'i
song tot d�p khong phai la mlJC tieu nhat thanh bat bien,
trai l�i, thu'o'ng xuyen phai du'Q'c suy tinh theo tung tru'o'ng
hQ'p, tung hoan canh, tu'ong ung v6'i muc d9 "due h�nh"
TRO CHUY[N TRlfT HO( + 25
cua con ngu6'i. I
c6 the hanh d9ng hQ'p de;!O ly. Ly le ay du'Q'c Aristoteles xay
d\ing tren m9t S\i phan bi�t bet SUC quan tr9ng: no'i COll
ngu'o'i, ben Ce;!nh nang 11.jc nh�n thuc ly thuyet (episteme)
va nang 11.jc lao d9ng tac t�o (poiesis) cung nhu' ky nang
cong ngh� (technai), con ngu'o'i con c6 nang 11.jc hanh d9ng
(phronesis) de;!o ly. Nang l\ic hanh d(>ng (de;!o ly) c6 vi tri
d9c l�p cua n6, va, cung voi hai nang h;tc kia, con ngu'.o'i moi
thl.jc S\i song bet ffiQi kich thu'.oc cua do'i ngu'o'i: tru'OC bet,
nhu' m9t sinh v�t c6 ly tri va ngon ngu, roi nhu' m9t sinh
v�t chinh tri trong doi song xa h9i, tru'.oc khi vu'o'n den m9t
do'i song sieu linh, thanh thi�n.
Nang h.jc hanh d9ng noi Aristoteles, n6i theo ngon ngu
ngay nay, chinh la S\i clan than de khang dinh quyen he;!n va
nghia V\l lam nguoi: "Chung ta chi tro nen cong chinh khi
hanh d9ng cong chinh; chung ta chi tro nen dung cam khi
hanh d9ng dung cam':
26 + BUI YAN NAM �ON
CON NGUOI:
G IOA HAI THE G101
T
hong qua giao dvc va dao luy�n (paideia) de
lam "con ngU'O'i dfch tht!c", do la di san l&n lao
cua tU' tU'&ng Hy L9p. Dung cam bat tay vao vi�c
de thau hieu m�t m9nh Ian m�t yeu cua con ngU'ai,
do la tinh than La Ma. Khau hi�u "Hay dam biet!"
(Sapere aude!) cua tinh than nay se hoi sinh & thai
C�n d9i, sau m9t ch�ng dU'ang dai cua thai Trung co
va Phvc hU'ng.
"Toi la con ngll'ai" ...
Neu tu tuong Hy Lq.p noi tieng voi tu paideia (giao
d\J.C, dao luy�n) thi van minh La Ma lung danh voi tu
humanitas (nhan van). I
TRO CHUYfN TRIU HOC • 27
nhung mau mljc ly tu'.6'ng nhu'. la "thu'.oc do cua v;;in v�t"
trong paideia cua Hy Lq.pJ cling chua phai la slj than thanh
hoa con nguoi nhu trong thoi Pht;tc hung sau nay, "nhan
van" trong tinh than La Ma la slj hoa quy�n giua ly tu6'ng
va thljc te. Slj gay gat cua CUQC song do thi trong long m9t
de che khong lo doi hoi phai du'.Q'c lam cho vo'i di bang m9t
thai d9 song tinh tao, hai huocJ th�m chi, tran tt;tc! Ta tim
thay nhung "hinh mau" nhu the trong cac la thu cua Cicero,
trong cac bai tho' cua Catull, TibullJ Ovid hay trong cac
mau chuy�n cham biem cua Horace.
!
noi noi tieng cua Terenz ( 19 S - �
�
159 tr.CN): "Toi la con nguoi,
"TOI LA CON NGUdl, NEN
,
c6 GI THUOC VE CON
nen khong co gi thUQC ve con KHONG
NGVOI MA XA LA Vdl TOI!"
nguoi ma xa lq. voi toi!" Tinh
Terenz (195-159, tr. CN)
,,.
than ay khuyen khich Slj mq.O �
hiem, slj thu nghi�m trong CUQC song voi khau hi�u "Hay
dam biet!" cua Horace, nha tho' lon La Ma va da tr6' thanh
khau hi�u cua the ky anh sang vao the ky 17 - 18: "Bat tay
vao vi�c la da thang lQ'i du()'c m9t nua! !Zhong the ha mi�ng
cho sung hay de cho nu'.oc chay qua cau!" Khong phai ngau
nhien ma Melanchton, dau the ky 16, va I. Kant, cuoi the
ky 18, da dong thanh l�p lq.i khau hi�u ay. Nhung, con m9t
ch�ng duong rat dai tru'.oc khi den voi the ky 16!
Nwa thu v�t, nwa thien thin!
Due tin Kito giao tr6' thanh m9t trong nhung trl) c9t
cua van minh Tay phu'.o'ng tu khi du'.Q'C du nh�p vao de
quoc La Ma. Vao cao diem cua thoi Trung co, triet h9c cua
28
+ BUI YAN NAM �ON
Thomas Aquino ( 1225 - 1274) n6i chungva quan ni�m ve
con nguoi cua 6ng n6i rieng la mot slj tong hQ'p c6 tinh chat
t�p cl;;ti thanh giua cac yeu to co ban cua tu tu'.ong Platonva
Aristotelesvoi truyen thong Do Thai giao - Kit6 giao.
Yeu to Aristoteles noi b�t 6' clay la khong con thua nh�n
tri thuc trljc tiep cua con nguoi ve cac "Y ni�m" theo kieu
Platon nua. Chinh clieu nay phan bi�t con nguoi voi ...
thien than! Tri tu� con nguoi - luon gan lien voi than the
- c6 cloi tuQ'ng nh�n thuc la cai ban tinh hay ban chat hi�n
huu trong nhungv�t the huu hinh, roi thong qua ban tinh
cua nhung v�t the huu hinh nay, con ngu'.oi c6 the vu'.on
den mot so nh�n thuc nao ct6ve nhung sljv�t VO hinh.
Trong linh vtjc d;;to due cung c6 stj tong hQ'p giua h9c
thuyet ve due h;;tnh cua Aristoteles voi cac yeu to Platon
va Kito giao. Thayvi nhan m;;tnh den slj cl9c l�p cua ly tinh
thtjc hanh cloivoi ly tinh ly thuyet nhu Aristoteles, Aquino
chu tn.tong slj song hanh cua ca hai: neu cac m�nh de cua
ly tinh ly thuyet dtjavao nhung nguyen tac hien nhien thi
cac due tinh cua con ngu'.oi cung ct�t co so tren m9t cai
thi�n duy nhat. E>6ng g6p dang ke nhat trong nen d;;to due
h9c moi nay lavi�c xoa bo ban slj phan bi�t giua ngu'.oi no
1� va ngu'.oi tlj do, giua ngu'.oi da man va ngu'.oi van minh.
M9i nguoi deu binh dang tru'.oc "lu�t tlj nhien". Nh�n thuc
nay se la nen tangvung chac cho slj phat trienve sau cua tu'.
duy clan chuva nha nu'.oc phap quyen.
Anh huong cua Platon van con luu l;;ti, ct�c bi�t the
hi�n d cho Thomas Aquino clinh nghia con ngu'.oi nhu'. m9t
sinh v�t "a trong clu'.ong bien" giua nhftng sinh the c6 than
xac va nhung ban the doc l�p, n6i khac di, gifta thu v�t va
