BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO - BỘ Y TẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CƠNG CỘNG

NGUYỄN TRỌNG TÍN

ĐIỀU KIỆN AN TỒN CỦA CÁC PHỊNG X-QUANG VÀ
KIẾN THỨC, THỰC HÀNH PHỊNG BỆNH NHIỄM XẠ
NGHỀ NGHIỆP CỦA NHÂN VIÊN X-QUANG TRONG CÁC
CƠ SỞ Y TẾ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH QUẢNG NGÃI
NĂM 2016

LUẬN VĂN THẠC SĨ Y TẾ CÔNG CỘNG
MÃ SỐ CHUYÊN NGÀNH: 60.72.03.01

Hà Nội, 2016


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO - BỘ Y TẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CƠNG CỘNG

NGUYỄN TRỌNG TÍN

ĐIỀU KIỆN AN TỒN CỦA CÁC PHỊNG X-QUANG VÀ
KIẾN THỨC, THỰC HÀNH PHỊNG BỆNH NHIỄM XẠ
NGHỀ NGHIỆP CỦA NHÂN VIÊN X-QUANG TRONG CÁC
CƠ SỞ Y TẾ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH QUẢNG NGÃI
NĂM 2016

LUẬN VĂN THẠC SĨ Y TẾ CÔNG CỘNG
MÃ SỐ CHUYÊN NGÀNH: 60.72.03.01

TS. NGUYỄN THÚY QUỲNH

Hà Nội, 2016

TS. HOÀNG NGỌC SƠN


i

LỜI CẢM ƠN
Trong q trình hồn thành luận văn thuộc chương trình đào tạo Thạc sĩ Y
tế cơng cộng, tơi đã nhận được sự giúp đỡ tận tình của các thầy cơ giáo, bạn bè và
gia đình.
Để đạt được kết quả hơm nay, trước hết tơi xin bày tỏ lịng kính trọng và biết
ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Thúy Quỳnh và TS. Hồng Ngọc sơn đã tận tình hướng
dẫn tôi trong suốt thời gian thực hiện luận văn.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Sở Y tế tỉnh Quảng Ngãi, Sở Khoa học và công
nghệ tỉnh Quảng Ngãi và các đơn vị y tế có sử dụng X-quang y tế trên địa bàn tỉnh
Quảng Ngãi đã giúp đỡ tôi trong q trình thu thập tài liệu và thơng tin cho đề tài
luận văn của mình.
Tơi cũng xin trân trọng cảm ơn thư viện trường Đại học Y tế công cộng đã
tạo điều kiện và giúp đỡ tơi trong q trình thu thập và xử lý các tài liệu liên quan
tới luận văn.
Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn đến Ban Giám hiệu, các Thầy giáo, Cơ giáo và
các phịng ban trường Đại học Y tế công cộng đã giúp đỡ, tạo điều kiện cho quá
trìnhhọc tập và nghiên cứu của tơi.
Sau cùng, tơi xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc tới những người thân trong gia
đình, những người bạn thân thiết nhất của tôi đã cùng chia sẻ những khó khăn và
sự


hỗ

trợ

q

báu

trong

suốt

q

hồn

thành

luận

văn

Hà Nội, ngày 03 tháng 10 năm 2016
Nguyễn Trọng Tín

này.


ii


MỤC LỤC

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .........................................................................x
TÓM TẮT NGHIÊN CỨU ....................................................................................... xi
ĐẶT VẤN ĐỀ.............................................................................................................1
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU........................................................................................3
Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU .........................................................................4
1.1. Tia X và phƣơng pháp X-quang chẩn đoán .....................................................4
1.1.1. Sự phát hiện tia X và ứng dụng của tia X .....................................................4
1.1.2. Nguyên lý phƣơng pháp chiếu chụp X-quang ..............................................4
1.2. An tồn bức xạ ion hóa ....................................................................................5
1.2.1. Tiêu chuẩn phòng X-quang...........................................................................5
1.2.2. Liều giới hạn .................................................................................................7
1.3. Một số khái niệm và dịch tễ học bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp.........................9
1.3.1. Một số khái niệm bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp .............................................9
1.3.2. Thực trạng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp......................................................10
1.3.3. Cơ chế nhiễm bệnh .....................................................................................12
1.3.4. Tác hại của tia X đối với cơ thể con ngƣời .................................................12
1.3.5. Triệu chứng của bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp .............................................15
1.3.6. Tiêu chuẩn chẩn đoán bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp ....................................15
1.3.7. Điều trị và dự phòng bệnh nhiệm xạ nghề nghiệp ......................................19
1.3.8. Tƣ vấn cho ngƣời bị phơi nhiễm ................................................................21
1.3.9. Theo dõi ngƣời bị phơi nhiễm với tia X .....................................................22
1.4. Thực trạng công tác đảm bảo an toàn bức xạ và sức khỏe nhân viên X-quang
ở Việt Nam ............................................................................................................22
1.4.1. Về thiết kế, vệ sinh phòng X-quang ...........................................................22
1.4.2. Về kết quả đo bức xạ ..................................................................................23
1.4.4. Về tình hình cơng tác phịng hộ và trang bị bảo hộ lao động .....................27
1.5. Các nghiên cứu về kiến thức và thực hành của nhân viên X-quang về phòng
bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp và một số yếu tố liên quan .......................................28

1.5.1. Nghiên cứu trên thế giới .............................................................................28


iii

1.5.2. Nghiên cứu tại Việt Nam ............................................................................29
1.6. Công cụ sử dụng nghiên cứu .........................................................................32
1.6.1. Công cụ đánh giá điều kiện an tồn bức xạ của các phịng X-quang .........32
1.6.2. Cơng cụ đánh giá kiến thức, thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp
của nhân viên X-quang .........................................................................................35
1.7. Thông tin về địa bàn nghiên cứu. ..................................................................39
1.8. Khung lý thuyết nghiên cứu...........................................................................40
1.8.1. Khung lý thuyết gốc áp dụng nghiên cứu ...................................................40
1.8.2. Khung lý thuyết nghiên cứu........................................................................41
KHUNG LÝ THUYẾT .............................................................................................42
Chƣơng 2: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..........................................................42
2.1. Đối tƣợng nghiên cứu ....................................................................................43
2.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu .................................................................43
2.3. Thiết kế nghiên cứu .......................................................................................43
2.4. Cỡ mẫu và phƣơng pháp chọn mẫu ...............................................................43
2.4.1. Chọn mẫu định lƣợng .................................................................................43
2.4.2. Mẫu định tính ..............................................................................................44
2.5. Cơng cụ và phƣơng pháp thu thập thông tin ..................................................44
2.5.1. Công cụ nghiên cứu ....................................................................................44
2.5.2. Phƣơng pháp thu thập số liệu......................................................................46
2.6. Thử nghiệm cơng cụ ......................................................................................47
2.7. Xử lý và phân tích số liệu ..............................................................................47
2.7.1. Thông tin định lƣợng ..................................................................................47
2.7.2. Thông tin định tính .....................................................................................48
2.8. Các biến số sử dụng trong nghiên cứu. ..........................................................48

2.8.1. Các biến định lƣợng ....................................................................................48
2.8.2. Chủ đề phân tích định tính ..........................................................................49
2.9. Tiêu chí và cách đánh giá : ............................................................................50
2.10. Vấn đề đạo đức của nghiên cứu. ..................................................................52
2.11. Hạn chế của nghiên cứu, sai số và biện pháp khắc phục sai số ...................52
2.11.1. Hạn chế của nghiên cứu ............................................................................53


iv

2.11.2. Sai số của nghiên cứu ...............................................................................53
2.11.3. Biện pháp khắc phục sai số .......................................................................53
Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .....................................................................55
3.1. Điều kiện an toàn bức xạ của cơ sở X-quang ................................................55
3.2. Kiến thức, thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên Xquang .....................................................................................................................62
3.3. Một số yếu tố liên quan đến kiến thức, thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề
nghiệp của nhân viên X-quang .............................................................................78
3.3.1. Mối liên quan đến kiến thức chung về phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp
của nhân viên X-quang .........................................................................................78
3.3.2. Một số yếu tố liên quan đến thực hành chung về phòng bệnh nhiễm xạ
nghề nghiệp của nhân viên X-quang ....................................................................81
3.3.3. Một số yếu tố liên quan đến thực hành sử dụng các biện pháp phòng vệ cá
nhân, thực hành thao tác các biện pháp an toàn bức xạ, khám sức khỏe định kỳ
của nhân viên X-quang .........................................................................................85
Chƣơng 4: BÀN LUẬN ............................................................................................91
4.1. Điều kiện an toàn bức xạ của các cơ sở X-quang ..........................................91
4.2. Kiến thức về bệnh và phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên Xquang .....................................................................................................................96
4.2.1. Kiến thức về bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X- quang ...........96
4.2.2. Kiến thức về phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X- quang 97
4.2.3. Kiến thức chung về phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên Xquang .....................................................................................................................99

4.3. Thực hành chung về phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên Xquang ...................................................................................................................101
4.4. Một số yếu tố liên quan đến kiến thức, thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề
nghiệp của nhân viên X-quang ...........................................................................104
4.4.1. Một số yếu tố liên quan đến kiến thức phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp
của nhân viên X-quang .......................................................................................104
4.4.2. Một số yếu tố liên quan đến thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp
của nhân viên X-quang .......................................................................................105


v

5.1. Thực trạng điều kiện an tồn của các phịng X-quang ................................111
5.2. Kiến thức, thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên Xquang ...................................................................................................................111
5.3. Một số yếu tố liên quan đến kiến thức, thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề
nghiệp của nhân viên X-quang ...........................................................................111
5.3.1. Một số yếu tố liên quan đến kiến thức phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp
của nhân viên X-quang .......................................................................................111
5.3.2. Một số yếu tố liên quan đến thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp
của nhân viên X-quang .......................................................................................111
KHUYẾN NGHỊ .....................................................................................................113
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................113
PHỤ LỤC ................................................................................................................121


vi

DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1: Liều giới hạn trong một năm ......................................................................7
Bảng 1.2. Liều khuyến cáo cho 1 phim chụp X quang qui ƣớc đối với bệnh nhân ....8
Bảng 1.3. Các dấu hiệu sớm của bệnh nhiễm xạ (bệnh phóng xạ) nghề nghiệp cấp

tính thể tủy xƣơng ....................................................................................................17
Bảng 1.4. Danh mục trang bị bảo vệ cá nhân theo vị trí làm việc(*) .........................21
Bảng 1.5. Tổng hợp thông tin công cụ khảo sát điều kiện phòng X-quang của tác giả
Nguyễn Duy Bảo và cộng sự (1998) .........................................................................32
Bảng 1.6. Tổng hợp thông tin cơng cụ khảo sát điều kiện phịng X-quang của tác giả
Nguyễn Khắc Hải và cộng sự (2004) ........................................................................32
Bảng 1.7. Tổng hợp thơng tin cơng cụ khảo sát điều kiện phịng X-quang của tác giả
Nguyễn Xuân Hòa (2015) .........................................................................................33
Bảng 1.8. Tổng hợp thông tin công cụ khảo sát kiến thức, thái độ, thực hành về an
toàn bức xạ của tác giả Nguyễn Xn Hịa (2015) ...................................................36
Bảng 1.9. Tổng hợp thơng tin công cụ khảo sát kiến thức, thực hành về an toàn bức
xạ của tác giả K. Choi, T.J. Han, J.K. Cho (2016) ....................................................37
Bảng 1.10. Tổng hợp thông tin công cụ khảo sát kiến thức, thực hành về an toàn
bức xạ của tác giả Kang Sung Gum và Lee Eun Nam (2013) ..................................38
Bảng 1.11. Tổng hợp thông tin công cụ khảo sát kiến thức, thực hành về an toàn
bức xạ của tác giả J.Fatahi-Asl, M. Tahmasebi, Vahid Karami (2013) ....................39
Bảng 3.1. Thơng tin chung các phịng X-quang (n=31) ...........................................55
Bảng 3.2. Tổng hợp các loại thiết bị phát bức xạ ion hóa (n=31) .............................55
Bảng 3.3. Thực trạng an tồn bức xạ phịng X-quang (n=31) ..................................55
Bảng 3.4. Thực trạng tuân thủ quy định lƣu trữ hồ sơ (n=31) ..................................57
Bảng 3.5. Kết quả đo suất liều bức xạ (n=31) ...........................................................58
Bảng 3.6. Kết quả điều tra về trang bị bảo hộ lao động (n=28) ................................59
Bảng 3.8. Tỷ lệ phịng X-quang đảm bảo an tồn bức xạ (n=31) .............................61
Bảng 3.9. Thông tin chung đối tƣợng nghiên cứu (n=84) ........................................62
Bảng 3.10. Kiến thức về triệu chứng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên Xquang (n=84) .............................................................................................................64


vii

Bảng 3.11. Kiến thức về nguyên gây bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên Xquang (n=84) .............................................................................................................65

Bảng 3.12. Kiến thức về hậu quả và khả năng điều trị, phục hồi của bệnh nhiễm xạ
nghề nghiệp của nhân viên X-quang (n=84) .............................................................66
Bảng 3.13. Kiến thức về dự phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên Xquang (n=84) .............................................................................................................67
Bảng 3.14. Kiến thức nhân viên X-quang biết bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp đƣợc bảo
hiểm (n=84) ...............................................................................................................67
Bảng 3.15. Kiến thức nhân viên X-quang về quy định thời gian khám sức khỏe định
kỳ và khám phát hiện bệnh nghề nghiệp (n=84) .......................................................68
Bảng 3.16. Kiến thức về tính chất tia X và các quy định đảm bảo an toàn bức xạ của
nhân viên X-quang (n=84) ........................................................................................69
Bảng 3.17. Kiến thức về quy định tần suất đánh giá liều kế cá nhân của nhân viên
X-quang (n=84) .........................................................................................................70
Bảng 3.18. Kiến thức về sử dụng loại bảo hộ lao động phù hợp của nhân viên Xquang (n=84) .............................................................................................................71
Bảng 3.19. Kiến thức về xử lý sự cố bức xạ của nhân viên X-quang (n=84) ...........71
Bảng 3.20. Kiến thức về xử lý khi liều kế cá nhân vƣợt tiêu chuẩn của nhân Xquang (n=84) .............................................................................................................72
Bảng 3.21. Đánh giá kiến thức chung về phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của
nhân viên X-quang (n=84) ........................................................................................73
Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ thực hành tuân thủ quy định về khám sức khỏe định kỳ 06
tháng/lần của nhân viên X-quang (n=73) ..................................................................75
Bảng 3.22. Thực hành thao tác kỹ thuật đảm bảo an toàn bức xạ trong chụp/chiếu
X-quang của nhân viên X-quang (n=78)...................................................................76
Bảng 3.23. Đánh giá thực hành chung về phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của
nhân viên X-quang (n=64) ........................................................................................78
Bảng 3.24. Mối liên quan giữa yếu tố cá nhân và kiến thức chung về phòng bệnh
nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang .........................................................78
Bảng 3.25. Mối liên quan giữa yếu tố vị trí việc làm và kiến thức chung về phòng
bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang ................................................79


viii


Bảng 3.26. Mối liên quan giữa yếu tố tác động hỗ trợ tƣ vấn, nhắc nhở và kiến thức
chung về phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang......................80
Bảng 3.27. Mối liên quan giữa yếu tố tiếp cận thông tin và kiến thức chung về
phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang .....................................80
Bảng 3.28. Mối liên quan giữa yếu tố cá nhân và thực hành chung về phòng bệnh
nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang .........................................................81
Bảng 3.29. Mối liên quan giữa yếu tố vị trí việc làm và thực hành chung về phòng
bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang ................................................82
Bảng 3.30. Mối liên quan giữa yếu tố tác động hỗ trợ tƣ vấn, nhắc nhở và thực hành
chung về phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang......................83
Bảng 3.31. Mối liên quan giữa yếu tố tiếp cận thông tin, đào tạo và huấn luyện an
tồn bức xạ và thực hành chung về phịng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên
X-quang .....................................................................................................................83
Bảng 3.32. Mối liên quan giữa kiến thức chung với thực hành phòng bệnh nhiễm xạ
nghề nghiệp của nhân viên X-quang .........................................................................84
Bảng 3.33. Mối liên quan giữa yếu tố cá nhân, yếu tố đào tạo, tƣ vấn với thực hành
sử dụng các biện pháp phòng vệ cá nhân (sử dụng bảo hộ lao động và sử dụng liều
kế cá nhân) của nhân viên X-quang ..........................................................................85
Bảng 3.34. Mối liên quan giữa yếu tố cá nhân, yếu tố đào tạo, tƣ vấn với thực hành
các thao tác an toàn bức xạ của nhân viên X-quang .................................................87
Bảng 3.35. Mối liên quan giữa yếu tố cá nhân, yếu tố đào tạo, tƣ vấn với thực hành
khám sức khỏe định kỳ của nhân viên X-quang .......................................................88


ix

DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 3.1. Tỷ lệ thực hành sử dụng bảo hộ lao động, liều kế cá nhân của nhân
viên X-quang .............................................................................................................73
Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ thực hành tuân thủ quy định về khám sức khỏe định kỳ của nhân

viên X-quang .............................................................................................................75


ix
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

ATBX

An toàn bức xạ

ATVSLĐ

An toàn vệ sinh lao động

BNN

Bệnh nghề nghiệp

CSYT

Cơ sở y tế

ĐTNC

Đối tƣợng nghiên cứu

ĐTV

Điều tra viên


ICRP

Ủy ban phòng chống bức xạ quốc tế

IAEA

Cơ quan Năng lƣợng Nguyên tử Quốc tế

NCV

Nghiên cứu viên

NIOSH

Viện sức khỏe an toàn lao động

NXNN

Nhiễm xạ nghề nghiệp

NVBX

Nhân viên bức xạ

NVXQ

Nhân viên X-quang

NVYT


Nhân viên y tế

NST

Nhiễm sắc thể

MSv

Milisievert

µSv

Microsievert

PVS

Phỏng vấn sâu

Rem

Roentgen equivalent man

SKĐK

Sức khỏe định kỳ

TCCP

Tiêu chuẩn cho phép


TCVN

Tiêu chuẩn Việt Nam

WHO

Tổ chức Y tế thế giới


xi

TĨM TẮT NGHIÊN CỨU
Tiếp xúc với bức xạ ion hóa ở các khoa chẩn đoán X quang, X quang nha khoa
gây tác hại cho sức khỏe của các nhân viên y tế. Tiếp xúc tích lũy với liều thấp có thể
gây những hủy hoại về mặt sinh học, gây biến đổi gen và nhiễm sắc thể. Ngồi ra cịn
có các ảnh hƣởng khác bao gồm các bệnh ung thƣ nhƣ ung thƣ máu, xƣơng, da và
tuyến giáp. Bệnh nhiễm xạ và an toàn bức xạ cũng đƣợc quan tâm ngày càng sâu sắc
bởi sự liên quan trực tiếp đến sức khỏe của nhân viên y tế. Chính vì vậy, để đánh giá
đƣợc thực trạng điều kiện an tồn các phịng X-quang cũng nhƣ kiến thức và thực
hành của nhân viên X-quang trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi nhƣ thế nào, tơi tiến hành
nghiên cứu đề tài: “Điều kiện an tồn của các phòng X-quang và kiến thức, thực
hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang trong các cơ cơ y
tế trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi năm 2016”
Phƣơng pháp nghiên cứu cắt ngang có phân tích, kết hợp định lƣợng và định
tính. Nghiên cứu định lƣợng trên 31 phịng X-quang, 84 nhân viên X-quang và nghiên
cứu tính chọn 03 nhân viên X-quang và 08 cán bộ quản lý trên địa bàn tỉnh Quảng
Ngãi với khoảng thời gian nghiên cứu từ tháng 01/2016 đến tháng 05/2016. Thông tin
nghiên cứu đƣợc thu thập thông qua bảng kiểm quan sát, phòng X-quang, bộ câu hỏi
phỏng vấn nhân viên X-quang, tham khảo số liệu thứ cấp và phỏng vấn sâu nhằm mơ
tả thực trạng điều kiện an tồn các phịng X-quang, mơ tả thực trạng kiến thức, thực

hành phịng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp và xác định một số yếu tố liên quan đến thực
hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang ở các cơ sở y tế trên
địa bàn tỉnh Quảng Ngãi
Kết quả nghiên cứu cho thấy: chỉ có 12 (38,7%) phịng đạt chuẩn và đặc biệt,
chỉ 01 (3,2%) cơ sở tƣ nhân đạt chuẩn. Tỷ lệ NVXQ có kiến thức chung khơng đạt khá
cao chiếm 78,6%, chỉ có 50% NVXQ biết liều giới hạn an tồn bức xạ cho phép đối
với NVXQ. Tỷ lệ NVXQ có thực hành chung khơng đạt khá cao chiếm 70,3%. Trong
đó, tỷ lệ NVXQ không sử dụng BHLĐ thƣờng xuyên chiếm đến 85,9%. Kết quả
nghiên cứu chỉ ra mối liên quan giữa kiến thức chung phòng bệnh NXNN với các yếu
tố nhóm tuổi (OR=4,2; CI 1,10-15,77), trình độ chun mơn (OR=11,5;CI 2,99-44,19),


xii

đào tạo ATBX (OR=7,93; CI 1,0-63,64). Có mối liên quan giữa thực hành chung
phòng bệnh NXNN với các yếu tố trình độ chun mơn (OR=3,05; CI 1,00-9,22), khu
vực cơng tác (12,0; CI 3,25-44,32). Có mối liên quan giữa yếu tố tƣ vấn, nhắc nhở từ
cán bộ ATBX (OR=5,57;CI 1,42-21,82); yếu tố huấn luyện/tập huấn định kỳ hằng
năm (OR=14,09; CI 3,57-55,59) với thực hành chung phịng bệnh NXNN. Có mối liên
quan giữa kiến thức chung với thực hành chung phòng bệnh của nhân viên X-quang
(OR=5,81; CI 1,58-21,37)
Để góp phần cải thiện điều kiện an tồn bức xạ các phịng X-quang và tăng
cƣờng nâng cao kiến thức, thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên
X-quang, tôi xin đƣa ra khuyến nghị cụ thể nhƣ sau: bệnh viện các tuyến và các phòng
khám tƣ nhân cần trang bị thêm các thiết bị bảo vệ cá nhân, kiểm soát bức xạ. Bên
cạnh đó, nhân viên X-quang cần đƣợc đào tạo, tập huấn về an tồn bức xạ để họ có
kiến thức, thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp tốt hơn trong cơng tác đảm
bảo

an


tồn

bức

xạ

cũng

nhƣ

cơng

tác

phục

vụ

bệnh

nhân.


1

ĐẶT VẤN ĐỀ
Năm 1895, Röntgen nhà bác học ngƣời Đức đã phát hiện ra tia X dựa trên
hiện tƣợng làm đèn phim ảnh. Kể từ đó đến nay, tia X đƣợc nghiên cứu và dần dần
đƣợc ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực của đời sống. Đặc biệt trong Y học,

chiếu chụp X quang là một trong những phƣơng pháp chẩn đoán quan trọng ngày
càng phát triển [60]. Việc dùng tia X, một loại bức xạ ion hóa trong khám và chữa
bệnh đã góp phần cứu sống hàng triệu ngƣời nhƣng đồng thời cũng đóng góp mức
độ chiếu xạ đáng kể trong các loại bức xạ ion hóa nhân tạo, gây tác hại không nhỏ
đối với những ngƣời tiếp xúc. Đặc biệt là đối với các nhân viên y tế chiếu chụp Xquang liên tục phải tiếp xúc với tia X, loại bức xạ ion hóa này là yếu tố tác hại nghề
nghiệp nguy hiểm [69]. Tiếp xúc với bức xạ ion hóa ở các khoa chẩn đốn X-quang,
X-quang nha khoa...trong q trình chẩn đốn và chữa bệnh cũng gây tác hại cho
sức khỏe của các nhân viên y tế. Tiếp xúc tích lũy với liều thấp có thể gây những
hủy hoại về mặt sinh học. Bức xạ ion hóa gây biến đổi gen và nhiễm sắc thể, có thể
làm chậm hoặc hủy hoại phân chia tế bào. Ngoài ra cịn có các ảnh hƣởng khác bao
gồm các bệnh ung thƣ nhƣ ung thƣ máu, xƣơng, da và tuyến giáp [59].
Nghiên cứu của Nguyễn Khắc Hải và cộng sự (2003) ở các phòng X-quang
tƣ nhân cho thấy 42,5% số phịng để lọt tia X ra ngồi vƣợt q tiêu chuẩn cho
phép. Tỷ lệ bất thƣờng nhiễm sắc thể của nhân viên X-quang chiếm 4,12%. Những
bệnh lý thƣờng gặp là rối loạn thần kinh thực vậy 18,3%, bệnh lý về mắt 21,7%,
bệnh về cột sống 18,3%, rụng tóc 19% [14]. Tƣơng tự, nghiên cứu của Phan Tuấn
(1998) về các nhân viên y tế ở Hải Phòng làm việc với tia bức xạ ion hóa cho thấy
thiết bị trong các phịng X-quang quá lạc hậu, điều kiện làm việc chƣa an toàn.
Trong số 86 cán bộ thƣờng xuyên tiếp xúc với bức xạ in hóa, có ngƣời đã vơ sinh,
suy giảm bạch cầu, sùi tay, sinh con dị dạng quái thai, 5 trƣờng hợp ung thƣ [34].
Trên thực tế có những trƣờng hợp bị bệnh bạch cầu, suy tủy nhƣ trƣờng hợp kỹ
thuật viên X-quang Hoàng Vũ Thọ (Nam Định) làm X quang liên tục 20 năm sử


2

dụng máy Rhum 4 chụp trực tiếp đã bị bệnh bạch cầu cấp và tử vong (năm 1998)
với kết quả đo liều hấp thu cá nhân là 23mSv/tháng vƣợt 6 lần mức cho phép [2].
Trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi hiện nay có 38 cơ sở sử dụng 45 thiết bị Xquang để chẩn đốn hình ảnh; Trong đó có 19 phòng X-quang nhà nƣớc và 19
phòng X-quang tƣ nhân [23]. Theo báo cáo công tác quản lý về an tồn bức xạ năm

2015 của Sở Khoa học và cơng nghệ (KHCN) tỉnh Quảng Ngãi thì có 83,3% ngƣời
phụ trách an tồn có chứng chỉ an tồn; 83,3% số cơ sở có thực hiện theo dõi liều kế
cá nhân cho nhân viên bức xạ; 83,3% số cơ sở có thực hiện lập hồ sơ theo dõi sức
khỏe định kỳ cho nhân viên bức xạ [28]. Và từ năm 2007 Sở KHCN tỉnh Quảng
Ngãi đã tổ chức điều tra về công tác an toàn bức xạ tại các cơ sở y tế trên địa bàn
tỉnh cho thấy cơng tác an tồn bức xạ cịn nhiều bất cập. Từ đó đến nay đã có sự gia
tăng đáng kể về số cơ sở y tế sử dụng nguồn bức xạ ion hóa, kèm theo là sự gia tăng
về số nhân viên y tế (NVYT) tiếp xúc với bức xạ ion hóa. Kết quả báo cáo cơng tác
an tồn bức xạ hàng năm của Sở KHCN Quảng Ngãi chƣa phản ánh tồn diện tình
hình cơng tác an tồn bức xạ ở các cơ sở y tế cũng nhƣ khơng phản ánh đƣợc tình
trạng sức khỏe, nhận thức, kiến thức và thực hành của NVYT hiện nay về phòng
bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp. Cho đến nay, trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi chƣa có
một nghiên cứu nào về điều kiện an tồn phịng X-quang và kiến thức, thực hành
của nhân viên X-quang về phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp. Việc tìm hiểu thực
trạng kiến thức, thực hành của nhân viên X-quang về phòng bệnh nhiễm xạ nghề
nghiệp hết sức cần thiết và quan trọng giúp cho Sở KHCN Quảng Ngãi và Sở Y tế
Quảng Ngãi thấy đƣợc những khó khăn, thuận lợi và những bất cập trong cơng tác
an tồn bức xạ, cơng tác phịng chống bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của NVYT tiếp
xúc với bức xạ ion trong các cơ sở y tế, từ đó có kế hoạch thanh tra, kiểm tra và có
kế hoạch đào tạo, tập huấn phòng ngừa cho nhân viên X-quang góp phần giảm phơi
nhiễm với nguy cơ gây bệnh nhiễm xạ và không mắc bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp.
Từ đó tơi tiến hành nghiên cứu đề tài:“Điều kiện an tồn của các phịng X-quang
và kiến thức, thực hành phịng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên Xquang trong các cơ cơ y tế trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi năm 2016”


3

MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
1. Mô tả thực trạng điều kiện an tồn các phịng X-quang ở các cơ sở y tế trên
địa bàn tỉnh Quảng Ngãi năm 2016

2. Mô tả kiến thức và thực hành phòng bệnh nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân
viên X-quang ở các cơ sở y tế trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi năm 2016
3. Xác định một số yếu tố liên quan đến kiến thức, thực hành phòng bệnh
nhiễm xạ nghề nghiệp của nhân viên X-quang ở các cơ sở y tế trên địa bàn
tỉnh Quảng Ngãi năm 2016


4

Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Tia X và phƣơng pháp X-quang chẩn đoán
1.1.1. Sự phát hiện tia X và ứng dụng của tia X
Tia X đƣợc phát minh năm 1985 do Rưntgen (ngƣời Đức) dựa trên sự phát
hiện tình cờ tính chất làm đen phim ảnh của tia X. Sau đó, tia X dần dần đƣợc
nghiên cứu kỹ và ứng dụng rộng rãi trong thực tế [60].
Tia X là những bức xạ hãm và bức xạ đặc trƣng có năng lƣợng photon từ 1
KeV cho đến 1MeV; chúng là sóng điện từ, khơng có khối lƣợng, khơng có điện
tích, có khả năng đâm xuyên lớn và khả năng ion hóa khi tƣơng tác với mơi trƣờng
vật chất. Tia X là sóng điện từ nên khi tƣơng tác với vật chất nó bị hấp thu, một
phần xuyên qua và một phần phản xạ lại tùy theo năng lƣợng của tia và tính chất
của vật chất mà nó tƣơng tác [21].
Các ứng dụng của tia X: Từ năm 1895 cho đến nay, tia X ngày càng đƣợc
ứng dụng rộng rãi trong khoa học, sản xuất và đời sống, nhất là trong lĩnh vực chẩn
đoán và điều trị bệnh.
Trong y học: sử dụng tia X để chẩn đoán đã phổ biến trên thế giới và là
phƣơng tiện chẩn đốn khơng thể thiếu trong các cơ sở khám chƣa bệnh. Hiện nay,
ở nƣớc ta, các bệnh viện từ tuyến huyện và tƣơng đƣơng trở lên đều có máy Xquang chẩn đốn. Tia X cũng đƣợc ứng dụng trong xạ trị cùng với các chất phóng
xạ khác để điều trị các khối u ác tính.
Trong cơng nghiệp: dùng tia X để phát hiện các vết nứt, các lỗi của các mối
hàn, máy móc, thiết bị; đặc biệt dùng tia X để kiểm tra hàng hóa, vũ khí, chất

nổ…tại các cửa khẩu, sân bay, bến cảng, nhà ga, bƣu điện và những nơi cần sự đảm
bảo an ninh chặt chẽ [1],[2],[21].
1.1.2. Nguyên lý phƣơng pháp chiếu chụp X-quang
Trong các ống chiếu Röntgen ngƣời ta cho đập vào mảnh kim loạianticathode một chùm điện tử đã đƣợc tăng tốc. Sự bắn phá điện cực này sẽ làm cho
các điện tử chuyển động và phát ra tia X [1], [21].


5

Chùm tia phát từ các bong X-quang rất hỗn hợp. Nó gồm các tia đâm xuyên
hay tia cứng và những tia dễ bị hấp thụ hay tia mềm. Khi tia X đi qua cơ thể ngƣời
hoặc vật nó sẽ bị hấp thụ môt phần, phần xuyên qua sẽ yếu đi, phần cịn lại đó đƣợc
chiếu lên màn huỳnh quang hoặc lên phim phụ thuộc vào lớp vật chất mà tia đi qua
ngƣời ta sẽ thu đƣợc ảnh ngƣợc lên màn huỳnh quang và trên phim [50].
Để có đƣợc chùm điện tử tăng tốc ngƣời ta dùng dòng điện cao thế 40150kV, nhƣ vậy trong hệ thống của máy X-quang có máy biến thế. Điện thế phát
lớn tia có năng lƣợng lớn-tia cứng, điện thế nhỏ tia có năng lƣợng nhỏ-tia mềm. Về
phƣơng diện y học tia mềm thƣờng nguy hiểm hơn tia cứng, vì khi đi qua các tổ
chức mềm của cơ thể tia mềm bị hấp thu gần nhƣ hoàn toàn. Để khu trú luồng tia X
chiếu ra vào đúng phần cần chiếu chụp trên cơ thể ngƣời ta sử dụng các bộ lọc bằng
chì, đồng hoặc nhơm để lọc lấy những tia đi thẳng; còn màn chắn bằng chỉ
(diaphram) điều khiển đƣờng kính của luồng tia phát ra. Phần tia chiếu ra là tia sơ
cấp; có một phần tia khi gặp các vật chắn xung quanh sẽ phản hồi lại tia thứ cấp.
Chính những tia thứ cấp này sẽ gây nhiễu hình ảnh trên phim ảnh. Ngồi ra do các
nguyên nhân khác nhƣ sự cử động của các cơ quan phủ tạng khi chiếu chụp nên ảnh
thƣờng mờ và phải có kiến thức đọc phim tốt mới chẩn đốn đƣợc hình. Để khắc
phục bớt sự mờ của ảnh trong các máy X-quang có lắp bộ phận tăng sáng. Với các
máy có chất lƣợng tốt trƣờng xạ phải đảm bảo ổn định, trƣờng sáng phải đủ cƣờng
độ tăng quang thì ảnh mới đẹp. Phụ thuộc vào cơ quan, phủ tạng cần chiếu chụp
ngƣời ta để các chế độ chiếu chụp khác nhau. Nhƣ: chụp cột sống nghiêng: 90 kV,
200mA, 800mS; chụp xƣơng cẳng tay: 50kVm, 100 mA, 500 mS [50].

1.2. An tồn bức xạ ion hóa
1.2.1. Tiêu chuẩn phịng X-quang
An tồn bức xạ ion hóa phịng X-quang đƣợc thực hiện theo tiêu chuẩn nhà
nƣớc TTLT số 13/2014/TTLT-BKHCN-BYT và TCVN 1999-6561. Trong tiêu
chuẩn này đƣa ra các quy định về cách bố trí, tổ chức một phịng X-quang, liều cho
phép đối với nhân viên và các đối tƣợng khu vực lân cận. Một cơ sở X-quang tối
thiểu phải gồm các phòng riêng biệt sau đây:


6

- Phòng chờ (hoặc nơi chờ) của bệnh nhân: Phòng chờ hoặc nơi chờ của bệnh nhân
phải tách biệt với phòng máy X-quang. Liều giới hạn ở mọi điểm trong phịng này
khơng đƣợc vƣợt q liều giới hạn cho phép là 1 mSv/năm.
- Phịng đặt máy X quang:
+ Diện tích phịng tối thiểu là 20 m2, trong đó chiều rộng tối thiểu là 4.5 m, chiều
cao phải trên 3 m cho một máy X-quang bình thƣờng.
+ Các chỗ giáp nối giữa tƣờng và các cửa hoặc giữa bức tƣờng của phòng máy Xquang phải đƣợc thiết kế, xây dựng bảo đảm bức xạ rõ thốt ra ngồi khơng vƣợt
q 1mSv/năm (không kể phông bức xạ tự nhiên )
+ Các bức tƣờng của phịng X-quang phía ngồi có lối đi lại phải bảo đảm liều bức
xạ cho phép trong một năm không đƣợc vƣợt quá 1mSv (không kể phông bức xạ tự
nhiên)
+ Mép dƣới của các cửa thơng gió, các cửa sổ khơng có che chắn bức xạ của phịng
X-quang phía ngồi có ngƣời qua lại phải có độ cao tối thiểu là 2m so với sàn nhà
phía ngồi phịng X-quang.
+ Phải có đèn hiệu và biển cảnh báo bức xạ ở ngang tầm mắt, gắn phía bên ngồi
cửa ra vào phòng X-quang. Đèn hiệu phải sáng trong suốt thời gian máy ở chế độ
phát bức xạ.
+ Việc lắp đặt máy X-quang phải bảo đảm: khi máy hoạt động, chùm tia X khơng
phát ra hƣớng có cửa ra vào hoặc hƣớng có nhiều ngƣời qua lại va phải đƣợc che

chắn bảo vệ tầm nhìn của mắt khỏi nguồn bực xạ. Chiều cao tấm chắn phải trên 2 m
kể từ sàn nhà, chiều rộng tấm chắn tổi thiểu là 90cm và độ dầy tƣơng đƣơng là
1.5mm chì.
+ Tuỳ theo mỗi loại máy mà bàn điều khiển đƣợc đặt trong hoặc ngồi phịng Xquang. Phải có kính chì để quan sát bệnh nhân và phải bảo đảm liều giới hạn tại
bàn điều khiển không đƣợc vƣợt quá 20mSv/năm tức là 10 mSv/h (không kể phơng
bức xạ tự nhiên)
- Phịng xử lý phim (phịng tối):
+ Phòng xử lý phim phải biệt lập với phòng X-quang.