Cây đậu xanh chọn giống và kỹ thuật trồng
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (4.47 MB, 127 trang )
DB. 003645
TS. Vu NgocThang (Chu bien),TS.Tran AnhTuan,
TS. Pham Tuan Anh, TS. Le Thj Tuyet Cham,
TS. Vu Thj Thuy Hang, TS. Nguyen Dire Huy, TS. Vu Ngoc Lan
Cay Dau Xanh
CHON
GIONG VA KY THUAT
■
■ TRONG
TS. VU NGQC THANG (chu bien)
TS. TRAN ANH TUAN, TS. PHAM TUAN ANH
TS. LE THITUYET CHAM, TS. VU THITHUY HANG
TS. NGUYEN DUC HUY, TS. VU NGQC LAN
c Ay d A u
XANH
Chon giong va ky thuat trong
NHA XUAT BAN NONG NGHIEP
HA NOl - 2019
Cay d?u xanh - Chon giong va ky thuat trong / Vu Ngpc Thing (ch.b.),
Tran Anh Tuan, Pham Tuan Anh... - H .: N6ng nghipp, 2019. - 128tr.; 21cm
ISBN 9786046030850
1. Kf thuat trong trot 2. Chpn giong 3. Dau xanh
633.37 - dc23
NNM0017p-CIP
2
Myc Lyc
lch n 6 i d a u
7
Chinmg 1. GIOI TfflEU CHUNG VE CAY DAU XANH
1.1. Tam quan trong cua cay dau xanh
1.1.1. Giatri cua cay dau xanh
1.1.2. Tinh hinh san xuat dau xanh tren thi gidi
va Viet Nam
9
9
9
14
1.2. Ngudn goc va phan loai
1.2.1. Nguon goc
1.2.2. Phan loai cay dau xanh
1.3. Bac diem thirc vat hoc cua cay dau xanh
1.3.1. Bo re dau xanh va sir co dinh nito khi quyln
1.3.2. Than, canh, la dau xanh
1.3.3. Hoa, qua, hat
1.4. Co so sinh hoc hinh thanh nang suat6 dau xanh
1.5. Cac giai doan sinh trudng phat triencua cay dau xanh
1.5.1. Giai doan sinh truong sinh duong
(Vegetative growth stages)
1.5.2. Giai doan sinh trudng sinh thuc
(Reproductive stages)
1.5.3. Thai ky bit diu chin sinh ly den khi thu hoach
17
17
18
21
21
24
28
29
32
L6. Yeu cau sinh thai cua cay dau xanh
1.6.1. Nhiet do
’
1.6.2. Do Sm
1.6.3. Anh'sang
1.6.4. B it dai
1.7. Anh hudng cua cac yeu to moi trudng,
ky thuat canh tac den nang suit dau xanh
38
38
39
40
42
32
34
37
42
3
Chinmg 2. CHQN Gl6NG DAU XANH
46
2.1. Ngu6n gen dau xanh
46
2.2. Muc tieu chon gi6ng dau xanh
48
2.3. Di truyen cac tinh trang dau xanh
51
2.4. Lua chon nguon vat lieu trong chon tao giong dau xanh 54
2.4.1. Phuong phap lua chpn vat lieu b6 me
54
2.4.2. Sit dung nguon gen dai trong cai tiln va chon tao
giong dau xanh
56
2.5. Cac cong cu di truyen trong chon tao giong dau xanh
2.5.1. Kieu nhan
2.5.2. Sir dung chi thi phan tur ADN
2.5.3. Ban d6 di truyen
2.5.4. Genes/QTLs
2.5.5. Ban do so sanh
2.5.6. Trinh tu gen the he mod
(Next Generation Sequencing - NGS)
2.5.7. Chuyln gen dau xanh
2.6. Chon tao giong dau xanh theo cac dinh huong dac biet
2.6.1. Chon tao giong dau xanh co kha nang chong chiu
dieu kien bat thuan
2.6.2. Chon tao giong dau xanh khang sau benh
2.6.3. Chon tao giong dau xanh theo huong chat luong
2.7. Nhung thanh tim nghien cuu va chon tao gi6ng dau xanh
2.7.1. Nhung thanh tuu trong nghien cuu va chon tao
giong dau xanh tren the gioi
2.7.2. Nhung thanh tuu trong nghien cuu va chon tao
giong dau xanh o Viet Nam
2.7.3. Mot so giong dau xanh pho bien cr Viet Nam
4
59
60
60
62
63
65
66
67
68
68
69
69
70
70
72
75
Chinmg 3. CO SO DIEU CfflNH NANG SUAT, KY THUAT
TRONG VA CHAM SOC DAU XANH
80
3.1. Ca sa dieu chinh nang suat dua tren hoat dong
phan bo va tich luy san pham dong hoa
3.2. Ky thuat trong va cham soc dau xanh
3.2.1. Chon dat va lam dat
3.2.2. Thai vu trong dau xanh
3.2.3. Mat do va khoang each tr6ng
80
82
82
83
85
3.3. Bon phan
3.3.1. Ca so bon phan N, P, K hap ly cho dau xanh
3.3.2. Quy trinh ky thuat bon phan cho cay dau xanh
hien nay
3.4. Cham soc
3.4.1. Xai, vim, lam co, bon thuc
3.4.2. Tuai, tieu nuac
3 J . Phong tru sau, benh hai chinh tren cay dau xanh
3.5.1. Sau hai chinh
3.5.2. Benh hai chinh
86
86
3.6. Thu hoach, bao quern
3.6.1. Thu hoach
3.6.2. Bao quan
100
100
100
TAl LIEU THAM KHAO
101
90
91
91
91
92
92
96
5
LiJi
n
6
io
Au
Bau xanh la cay dau thuc phdm ngan ngay co gia tri kinh te
cao vdi nhieu uu diem trong he thong sdn xuat nong nghiep hien
nay. O Viet Nam, dau xanh dupe trdng tir Bac veto Nam, tren
nhieu loai ddt va nhiiu viing sink thai Jchac nhau. Bau xanh la
cay trong co khd nang cai tao dat, khong ken dat, th&i gian sinh
truang ngan nen de luan canh vai cay trdng khac cung nhu co
the tang vu de dat hieu qua kinh te cao trong mot ca cau cay
trdng xac dinh.
*
*
0
0
Cuon sach “Cay dau xanh - chon giong va ky thuat trdng”
dbepc bien soan dtta tren cac cong trinh nghien cuu trong va
ugoai nude da dupe cong bo. Cac noi dung chinh dupe trinh bay
trong cuon sach bao gdm gia tri cua cay dau xanh, phan loai va
She diem thuc vat hoc, cac giai doan sinh truang, yeu cau sinh
mm, chon giong dau xanh, ca sd dieu chinh nang sudt, ky thuat
tning, chdm soc va phdng trie sau benh hai tren cay dau xanh.
C hm g toi hy vong cuon sach se hitu Ich cho ban doc muon tim
ve loai cay trdng co gia tri nay.
Mac dii da co nhieu co gang trong qua trinh bien soan, chac
emon sach van con nhieu sai sot. Vi vay chung toi rat mong
e
Nhom tac gia
7
ChtfOng 1.GI0I THl|U CHUNG v£
CA Y
d
A u XANH
1.1. Tam quan trong cua cay dau xanh
1.1.1. Gia tri cua cay dau xanh
Cay dau xanh (Vigna radiata (L.) Wilczek) la cay dau thuc
phim ng3n ngay co gia tri kinh te cao vdi nhiiu uu diem trong he
thong san xuat nong nghiep. Hat dau xanh la nguon thuc pham
cung cap nhieu nang luomg (328 kcal/100 g hat) va giau dam
(khoang 24 - 28%). Ben canh do, trong hat dau xanh con co lipid
1,3%, glucid 60,2%, cung nhieu loai vitamin hoa tan trong nuac
nhu vitamin Bl, B2, C, Zn, Fe... (Bang 1.1). Ngoai ra trong hat
diu xanh con co cac hop chit co kha nang chong oxy hoa, khang
khuan va ch6ng viem... (Singh et al., 2014).
1.1: Thanh phan dinh dircrng cua d$u xanh
IfeM i phan dinh dir&ng
M e
tt% hJU iig
M an
vm
■ fcdratcacbon
CMtMT
Otm vj
g
kcal
g
g
g
g
g
Ham It/p'ng trong 100 gam
Gii
H?t
Bpt
d$u xanh
d|u xanh
d§u xanh
86,5
14,0
10,0
328
347
44
23,4
24,6
5,5
0,2
2,4
2,5
53,1
56,5
5,1
4,7
2,0
3,9
2,4
2,5
0,7
iXgmon: Vien Dinh duang, 2007; USDA, 2006).
9
Protein cua dau xanh co day du cac axit amin khong thay the,
la ngu6n thuc an giau nang luong, de tieu hoa va it gay ra day hod
hom so voi protein co nguon goc tir cac loai dau khac (Bang 1.2).
Ngoai ra, trong dau xanh ham luong axit phytic thap hon nhieu
so vdi dau trieu (Cajanus cajan L. Millsp.), dau tuomg {Glycine
max (L.) Merrill) va cac hat ngu c6c khac. Axit phytic la loai co
tac dong tieu cue den kha nang hap thu sat va kem cho nhung
nguoi co che do an chay va thuong co trong hat ngu c6c va hat
cua cay ho Dau khac.
B in g 1.2: Ham lu'Q'ng axit amin trong h?t, bpt va gia d|u xanh
Axit amin
Lysine
Methionine
Tryptophan
Phenylalanin
Threonine
Valine
Leucine
Isoleucine
Arginine
Histidine
Cysteine
Tyrosine
Alanine
Aspartic
Glutamic
Glycine
Proline
Serine
Dom vj
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
mg
Hdm lirgmg trong 100 gam
B$td|u xanh
Gi£ d$u xanh
H?t d$u xanh
2.255
274
2.145
87
458
481
454
432
60
271
1.324
1.259
774
225
736
324
1.040
989
1.689
463
1.607
316
941
989
366
1545
1.470
697
132
663
43
113
119
192
556
585
850
259
809
1.062
2.449
2.575
3.282
656
3.122
797
211
758
272
802
843
273
955
908
(Nguon: Vien Dinh duang, 2007; USDA, 2006).
10
Ben canh do, hat dau xanh con chua nhieu vitamin va khoang
chat quan trong co loi cho sue khoe con ngucri nhu trong 100 g
hat: chua 64 mg canxi, 4,8 mg sit, 270 mg magie, 1,1 mg kem,
377 mg phot pho, 1132 mg kali... (Bang 1.3). Trong 100 g hat
dau xahh, ham luong vitamin tuong ung la 0,72 mg vitamin Bl,
0,15 mg vitamin B2, 2,4 mg vitamin B3, 1,91 mg vitamin B5,
0,38 mg vitamin B6,625 pg folate (vitamin B9), 4,0 mg vitamin C,
0,51 mg vitamin E va 9 pg vitamin K (Bang 1.4). Voi ham luong
vitamin va khoang chat quan trong trong hat cho thay dau xanh
co tiem nang Ion de tang cudmg chat luong dinh duong cho che
do an o Nam va Bong Nam A noi ma suy dinh dudng protein va
vi chat thuoc hang cao tren the gidti (Nair et al., 2013). Ngoai ra
trong gia dau xanh cung cung cap vitamin, khoang chat, axit
amin, protein va cac chat co hoait tinh sinh hoc quan trong ma
nhieu cay trong khac khong co (Spring, 2002).
Bing 1.3: Thanh phan dinh dir&ng khoang trong h?t d|u xanh,
bqt d|u xanh va gia d|u xanh
| Thinh phan
dM idu& ng
Offn vj
H im lirp'ng trong 100 gam
H?t d$u xanh
B$t d$u xanh
Gia d$u xanh
Cwod
mg
64
50
38
A
mg
4,8
nape
mg
270
1,0
283
1,4
17
Mangan
mg
-
-
M m ho
mg
mm
mg
377
1.132
100
1.185
0,19
91
6,0
6
mm
mg
mg
1,15
tig
14
880
23
0,41
921
164
tig
-
-
0,6
S r in
164
Cfgmdtv Vien Dinh duong, 2007; USDA, 2006).
11
Bang 1.4: Thanh phan vitamin cua h?t, bpt va gia dfm xanh
Thcinh phan
dinh du’d’ng
Vitamin C
Vitamin B1
Vitamin B2
Vitamin PP
Vitamin B5
Vitamin B6
Folate
Vitamin H
Beta-caroten
Vitamin E
Vitamin K
T6ng s6 isoflavone
Phytosterol
Oom vj
mg
mg
mg
mg
mg
mg
Pg
Pg
Pg
mg
Pg
mg
mg
Heim lirpng trong 100 gam
Hat d|u xanh B$t d|u xanh Gid d$u xanh
4
4
10
0,72
0,75
0,2
0,13
0,15
0,16
0,8
2,4
2,5
0,38
1,999
1,91
0,38
0,4
0,088
654
625
61
0,73
0,7
6
30
0,53
0,51
0,1
9,4
33
9
0,2
0,19
23
15
-
(Nguon: Vien Dinh du&ng, 2007; USDA, 2006).
Dau xanh cung da dugc chung minh la thvrc phim c6 cac hap
chit chong oxy hoa, khang khuan va chong viem (Bang 1.5).
Han nua, dau xanh con c6 tac dung chong dai thao ducmg, ha
huyet ap, chuyen hoa lipid, chong ung thu va sat khuan... (Tang
et a l, 2014).
B in g 1.5: Cac h?p chat va ho^t tinh sinh hpc cua d fu xanh
Ho$t tinh sinh hpc
Cac h?p chat c6 boat tinh sinh hpc
Protein, polypeptide, polysaccharide,
Tic dyng chfing oxy h6a
polyphenol
Ti'nh khang khuan
Enzyme, peptide, polyphenol
Tinh khang viem
Polyphenol
Tic dgng chong dii thio dircrng Polyphenol
Oieu chinh chuyen hoa lipid
Phytosterol
Tic dgng ha huyet ip
Protein, axit amin
Polyphenol, chat trc che trypsin cua dau xanh
Tic dgng chong ung thu"
Polyphenol, djch chiet v6 d|u xanh
Tic dgng sit khuan
(Nguon: Tang et al., 2014).
12
Do thanh phSn dinh dudng cao ma tir lau dau xanh dugc coi
It thuc pham quan trgng nhat trong s6 cac thuc pham bo sung.
D#u xanh dugc su dung trong rki nhieu cac mon an khac nhau d
mpt s6 nude nhu An Do, Trung Qu6c va Viet Nam. Tir hat dau
xanh dugc che bien ra nhieu san pham ngon, bo va hap dan nhu:
cac loai bgt, banh, niu che, th6i xoi, lam thuc phSm, do uong...
Ngoai ra d Viet Nam, Trung Quoc va Hoa Ky, dau xanh con
dugc su dung lam gia d6.
Trong cong nghiep che bien, bot dau xanh thucmg dugc ph6i
tign voi cac loai bot ngu coc khac vdi muc dich de nang cao chat
higng cua thuc phim, dam bao cung cip ddy du chat dinh duong
dio nhu cau cua co the. So di cSn co su pha tron nay la do su thieu
hut lvm hu>nh trong dau xanh da dugc b6 sung bang Iim huynh co
trong axit amin cua cac hat ngu coc khac va ngugc lai su thieu hut
ham lugng lysine trong ngu c6c dugc bd sung bang lysine trong
hat dau xanh. Su bo sung cho nhau nay da lam cho thanh phan
dinh duong cua san pham dugc nang len va can doi hon, chat
lugng san pham tot hon va dap ung day du nhu cau dinh duong
cho con ngudi. Ngoai ra, nhb huong vi ngon mieng va chat lugng
dinh dudng, hat dau xanh da dugc su dung nhu mgt nguon thuc
phdm co giau chdt sit cho tre em (Nair et al., 2013).
Dau xanh cung co gia tri trong y hoc nhu vo dau xanh co chiia
nhieu hoat chat thuoc nhom flavonoid co tac dung uc che su tang
trudng cua cac te bao ung thu, d|c biet la lam giam nguy co img
thu vu va tuydn tien liet. Dau xanh con la loai dugc lieu tot, dugc
cac danh y su dimg trong viec chua tri benh va boi bo sure khoe
cho con ngudi. Vo hat dau xanh co vi nggt, tinh nhiet, khong doc
co tac dung giai nhiet, giai bach doc, co the su dung de nau an tieu
phu thung, ha be, giai nhiet doc, giai cac chat doc cua thuoc va kim
loai. Hat dau xanh con dung de chua benh dai thao dudng, chua
sung quai ham, nhurc nhoi... Bgt dau xanh quay vdi nude chua cho
13
b$nh nhan trung phai thuoc co chit d6c, ngat di nhimg tim con
d$p (E® Tat Lqri, 1991).
Dau xanh con la cay trong ngfin ngay voi nhieu vru dilm
trong he thong san xult nong nghiep hien nay. Dau xanh la cay
trong co kha nang cai tao va boi dudng dlt do he re co cac n it
san chua cac vi khuan cong sinh thuoc chi Rhizobium co kha
n3ng co dinh nito tir khi trdi, cung cap mot phin dam cho cay va
de lai luong dam dang ke trong ddt sau khi thu hoach. Do do, ddt
sau khi trong dau xanh tro nen ted xop va giau dinh duomg hom
(Jan et a l, 201^2; Nair et al., 2013). Ngoai ra, dau xanh la cay
trong co then gian sinh trudng ngdn nen di luan canh voi cay
trong khac cung nhu co thi tang vu d i dat hieu qua kinh te trong
mot co cau cay tring xac dinh.
1.1.2. Tmh h'mh s in xuat dau xanh tren the gi&i va Viet Nam
1.1.2.1. S in xuat dau xanh tren the gidi
Cay dau xanh la mot trong nhung cay ho Dau quan trong o
chau A va cung la cay trong pho bien a nhiiu chau liic khde.
Pham vi phan b6 cua dau xanh or 40 vi do Bdc hoac Nam tai
nhirng nod co nhiet do trung binh ban ngay tren 20°C, tap trung
chu yeu a khu vuc Nam va Dong Nam chau A. Hien nay co 29
quoc gia trong dau xanh voi tong dien tich tren 6 trieu ha, san
luong dau xanh toan cau tren 3 trieu tan. Trong cac nude san
xuat dau xanh, An Do la quoc gia co dien tich va san luong dau
xanh ldn nhat the gidi, theo sau la Trung Quoc va Myanmar
(Nair et a l, 2013,2014).
Tai An D6, dien tich trong dau xanh khoang 3.500.000 ha,
vdi san luong hat dao d6ng 1.200.000 tan (Nair et al., 2013). Cay
dau xanh tai An Do duoc trong d vu He (tir thang 4 den thang 6)
va duoc bo tri giua 2 cay trong chinh (lua mi - dau xanh - lua
hoac lua mi - dau xanh - bong). Vdi dieu kien khi hau kho, nong
14
v i lucmg nude tudi cung clp cho cay rat han chi do do nang suit
dau xanh trong vu He tai An Do thuomg thlp (Pannu and Singh,
1993). Trung Quoc la qu6c gia san xult dau xanh Ion thu hai tren
thl gidi vdi dien tich trdng tren 700.000 ha, san lugng dao dong
980.000 tin (Nair et a t, 2013). Ben canh do, cay dau xanh cung
la cay trdng quan trong cua mot s6 qu6c gia nhu Myanmar,
Bangladesh, Sri Lanka... Dau xanh co thl trdng d didu kien khO
han va dlt ngheo dinh duomg, day la m§t trong s6 cay dau do lly
hat trong he thing canh tac nhd nuoc troi d vung dlt kho han va
ban kho han cua Sri Lanka (Ranawake et al., 2012).
1.1.2.2. Sdn xuat dau xanh d Viet Nam
CJ nude ta, dau xanh la mot trong nhung cay trong truyln
thong dugc trong vdi nhieu muc dich: Lay hat, cai tao dat, chong
xoi mon, lam cay phan xanh... Dau xanh la mot trong 3 cay dau
do chinh dung sau lac va dau tuomg, tuy nhien dien tich gieo
trong dau xanh tren ca nude con rai rac. Theo Vien Quy hoach
Thiet ke Nong nghiep (2016), dien tich san xuat dau xanh cua
Viet Nam qua 5 n8m tu 2012 den 2016 bien dong tir 88.180 98.200 ha. N&ng suat dau xanh binh quan cua Viet Nam qua 5
nSm biln dong tir 1,03 - 1,10 tan/ha. Nang suit dau xanh binh
quan cua ca nude co xu hudng tang din qua cac nam va nang
suat dat cao nhat nam 2016 la 1,10 tln/ha.
r
y
y
r
r
r
Hien nay cay dau xanh dugc phat triln d 7 vimg sinh thai tren
ca nude bao g6m: Trung du va mien nui phia Bac, D6ng blng
song Hong, Blc Trung Bo, Duyen hai Nam Trung Bg, Tay
Nguyen, Dong Nam Bq va D6ng bang song Cuu Long. Trong do 3
vung co dien tich san xuat dau xanh ldn la Tay Nguyen, Blc Trung
Bo va Duyen hai Nam Trung B6 co ty IS dien trong nam 2016 so
vdi dien tich ca nude tuomg ung 27,62%, 20,31%, 19,89% (Hinh
1.1) (Vien Quy hoach Thiet ke Nong nghiep, 2016).
15
■ Trimg do va MN phfa B3c
■9 B song Hong
■ BicTrungB p
■ Duyen hai Nam Trung Bo
■ Tay Nguyen
■ BongNam Bp
■ BBsfingCnu Long
Hinh 1.1: Ty le dien tich dau xanh cua cac vung trong ca nude
phia B ic
Trung BO
__________________ Cac vung trong dau xanh___________________________
Hinh 1.2: Nang suat dau xanh tren cac vung trong ca nude
(Nguon: Vien Quy hoach Thiet ke Nong nghiep, 2016).
Nang suat dau xanh binh quan cua ca nuoc dat kha cao (1,10
tan/ha nam 2016), cao hem so vdi nang suat dau xanh cua chau A
16
va thd gidi. Nang suat dau xanh binh quan d cac vung sinh thai
trong ca nude cung co su chenh lech kha ldn. Nang suat dau xanh
bien ddng giua cac vung nam 2016 t£r 0,86 tdn/ha ddn 1,72 tdn/ha.
N3ng suit dau xanh dat cao d Ddng bang song Cuu Long va
Ddng bang song Hong lan luot la 1,72 tin/ha va 1,51 tdn/ha.
Nang sudt dau xanh dat thap la vung Tay Nguyen va Bac
Trung Bo. Nam 2016, nang suit dau xanh d B&c Tnmg Bo va
Tay Nguyen ldn lupt la 0,94 tdn/ha va 0,86 tdn/ha; thap horn so
vdi nSng suat binh quan cua ca nude lan lugrt la 0,16 tan/ha va
0,24 tan/ha (Hinh 1.2).
1.2. Nguon goc va phan loai
1.2.1. Nguongoc
Dau xanh ( Vigna radiata (L.) Wilczek) la cay dau do co thoi
gian sinh trudng ngan, dugre trdng chu ydu d cac nude dang phat
trien cua Nam A, Ddng A va Ddng Nam A nhu An Dp, Pakistan,
Bangladesh, Sri Lanka, Thai Lan, Viet Nam... cung nhu d vung
nhiet ddi va can nhiet ddi cua chau Phi. Theo nhieu tai lieu, dau
xanh co nguon goc tir An Dp va Trung A, phan bo chu yeu d cac
vung nhiet ddi va A nhiet ddi (Vavilov, 1951; De Candole, 1886;
Bailey, 1970; Jain and Mehra, 1980). Cac bang chung khao co va
khoa hoc cho thay cay dau xanh da dupe trdng d nhieu vung cua
An Do, gom vung phia Ddng cua khu vuc nen van minh co
Harappan d Punjab va Haryana co nien dai khoang 4.500 nam, va
d bang Karnataka phia Nam An Do co nien dai horn 4.000 nam.
Vavilov (1951) cung cho rang khdi npuyen cua cay dau xanh
nam d vung An Do va Indo-Malaysia. Cac bang chung khao co
hoc cung da chung minh cay dau xanh co nguon goc tu An Do
each ngay nay khoang 3.500 nam (Nguyen Ddng Khdi, 1997;
Fuller and Harvp:v [ 7006V r)irfl tren phan tfeb da dang di truyen
su dung chi thi phitt' tu,' Sarig^t
cung cho ring dau
xanh dupe thuanshoa tuiN^nf A j j .
17
Lukoki et al. (1980) cho rang V radiata spp. sublobata
(Robx) Verde, moc hoang dai d An Dp va lai de dang vdi V
radiata var. radiata la to tien hoang dpi cua dau xanh. Dang dai
V radiata spp. subolata cung dugc tim thdy va phan bd r§ng rai
tir nam chau Phi cho ddn Nam va Dong A, mot so ban dao d Thai
Binh Ducmg cua Indonesia, Australia, Papua New Guinea (Lawn
and Cotrell, 1998; Sangiri et al., 2007; Kim et al., 2015). Hien
nay cac nha khoa hpc cung tim V. radiata spp. sublobata van con
moc hoang dai d Mong Cd. Dieu nay da chung minh Mong Co
cung la noi da thuan hoa cay dau xanh tir lau ddi.
Trong qua trinh thuan hoa, dau xanh phat tan ddn cac nude
khac d khu vuc chau A va chau Phi. Cac gidng dau xanh ngay
nay la ket qua tir qua trinh thudn hoa, chon loc va dugc trdng
rong rai d Ddng va Nam chau A, chau Phi, Austronesia
(Lambrides and Godwin, 2007). Hien nay, cay dau xanh dugc
trdng nhidu d cac qude gia nhu An Do, Pakistan, Bangladesh,
Nepal, Trung Qudc, Thai Lan...
1.2.2. Phan loai cay dau xanh
Cay dau xanh thuoc ho Dau Fabaceae, la hg ldn thu 3 trong
thuc vat co hoa, sau ho Compositae va Orchidaceae (Lawn,
1998). Theo Lawn (1998) va Choi et al. (2004), Fabaceae co horn
730 chi vdi khoang 20.000 loai phan bd tren khdp the gidi, chia
lam 3 phan ho la Mimosoideae, Caesalpinioideae va Faboideae.
Dac biet, phan ho Faboideae gom nhieu loai dau co gia tri kinh td
quan trong nhu dau xanh (Vigna radiata (L.) Wilczek) va dau
tuorng (Glycine max). Trong nhanh gdm cac loai dau nhiet ddi,
dau xanh thuoc nhanh Phaseoloid (nhanh khac la Galegoid)
(Lawn et al., 1988; Choi et al., 2004).
Dau xanh thuoc tong Phaseoleae, chi Vigna, chi phu
Ceratotropis. Ban dau, do dac didm hinh thai va te bao gidng
nhau nen co su nham lan giua loai cua chi Phaseolus va chi
18
Vigna. Tuy nhien, sau do, cac loai nay dugc phan lorn lai va
nhieu lorn Phaseolus dugc chuyen sang chi Vigna, bao g6m ca
dau xanh va dau den (Lawn, 1985).
Chi Vigna gom co 170 lorn voi 16 loai tir Dong Nam A, 22
k>ai ban dia cua An DO, 120 loai tir chau Phi va, con lai tir cac
nori khac tren th§ gi6i (Polhill and Van der Maesen, 1985; Singh
et ah, 2014). Cac loai trong chi Vigna phan b6 trong 6 chi phu:
Ceratotropis, Haydonia, Lasiospron, Plectotropis, Sigmoidotropis
va Vigna (Singh et ah, 2017). Chi phu Ceratotropis co trung tam
da dang 6 chau A nen con dugc ggi la nhom dau cMu A, g6m 23
lorn voi 8 loai trong ph6 bien la V aconitifolia, V angularis, V.
mungo, V. radiate, V. reflex-pilosa var. glabra, V trilobata, V.
trinervia va V umbellate (Tomooka et ah, 2002,2010; Aitawade
etah, 2012) (Bang 1.6).
B in g 1.6: C ic loai trong chi Vigna, nguon goc va vCing trong
Nguon
W
goc
Vung trong trQt
Lo&i
S6 NST
V. aconitifolia
2n = 2x = 22
V. angularis
2n = 2x = 22 £)6ngA Trung Qu6c, Nh|t Ban, bdn cfcio Hiin Quoc
V. mungo
2n = 2x = 22
Nam A Nam vci Odng Nam A
V. radiata
2n = 2x = 22
Nam A Nam, Dong va D6ng Nam A
V. reflexopilosa
2n = 4x = 44
D6ng Vi|t Nam, Philippine, A n O0, Mauritius vk
Nam A Tanzania .
V. tribolata
2n = 2x = 22
Nam A
V. trinervia
2n = 2x = 22
Nam vli Madagascar, Nam A n 0$, Sri Lanka,
Dong Myanmar, Malaysia, Sumatra, Java,
Nam A Timor v i New Guinea
V. umbellate
2n = 2x = 22
Odng Fiji, Uc, nhiet ddi chiu Phi, cic dao A n Op
Nam A Oirang, My, Honduras, Brazin vi Mexico
Nam A An Op
xa D6ng A
Chiu Phi, 0c, Madagascar, Mauritius vi
Nam My
(NguSn: Kim et at., 2015).
19
Tomooka at al., (2002b) su dung phuong phap AFLP dk phan
tich da chi ra rang V. radiata thuoc chi phu Ceratotropis co su
tuong dong cao voi cac nhom nho loai V. mungo, V. grandiflora
va V. subramaniana, ma cac loai nay phan bo chu yeu d Nam A
va Dong Nam A. Ben canh do, sir bien dong di truyen trong chi
Vigna voi luong biln di cao hon dang ke lien quan den lorn
Vigna tir chau Phi (Fatokun et al., 1993). Phan loai cua chi Vigna
chu yeu dua tren cac dac diem hinh thai. Do moi quan he gan
giua dau xanh va dau den nen co sir nham lan xung quanh gia
thiet ve nguon goc to tien vi chung deu xuat hien cr An Do va co
cac dac diem hinh thai tuong tu nhau. Tuy nhien, dac diem hoa
vang, nhieu hat, qua rai rdc voi long ngan mau nau, r6n hat tron
cung nhu dac diem phan tu va hoa hoc cho phep phan biet giua
dau xanh trong va dau xanh dai, dau den trong va dau den dai
(Niyomdham, 1991).
*
\
\
r
*
y
r
jl
Dau xanh co so luong nhilm sdc th§ 2n = 22 va bo genome
biln dong tu 416 - 1394 Mb (mega base pairs) (Parida et al.,
1990). Dau xanh nhin chung co kha nang ket hop voi dau xanh
dai va co kha nang ket hop d mot muc do nao do voi V. mungo
(Lawn, 1995; James et a l, 1999). Dau xanh, V. radiata duoc
phan tiep thanh ba nhom: loai phu radiata gom dau xanh (bao
gom dau xanh trong) va dau vang, loai phu sublobata va glabra
(Verdcout, 1970) (Bang 1.7).
20
B in g 1.7: Phan lo?i cay d$u xanh Vigna radiata L.
Plantae
Tracheobionta (cSy c6 mach din)
Magnoliophyta (cay c6 hoa)
Gi
Nginh
Ldp
Magnoliopsida (cSy hai la mam)
Ldp phy
Rosidae
Fabales
Fabaceae
BO
Hp
Tong
Phaseoleae
Vigna
Chi
Chi phy
Lo&i
Loai phy
Ceratotropis
Radiata
Radiata
1.3. Dac diem thifc vat hoc cua cay dau xanh
1.3.1. Bo re dau xanh va svfco dinh niter khi' quyen
Bo re dau xanh
Bo r i cay dau xanh gom co re chinh va cac re phu. Re chinh
chinh an sau 20 - 30 cm. Trong diiu kiin ting d!t canh tac day,
toi xop va kho rao re chinh co thi an sau toi 100 cm. Tren re
diinh, cac re ben cung phat trien moc sau xuong sau do phat triin
Iheo chieu ngang toi 30 - 40 cm. Re cay dau xanh phat trien
manh trong giai doan tu khi gieo trong cho din khi cay bit dau ra
boa sau do co xu hudng giam dan va ngimg lai. Tuy nhiin, trong
diiu kien trong trot, bo re cay dau xanh phan bo chu yiu cr ting
fcfcp dat mat tu 0 - 20 cm. Trin bo re cay dau xanh, cac diem giao
ahau giua re chinh va re phu hoac trin re phu thucmg co nhiiu
not san. Mac du so luong not san trin ri cay dau xanh khong
nhiiu bang mot so cay dau do khac nhung ty le not san huu hieu
21
tren bo re cay dau xanh dat kha cao (> 80%). Do do dl nang cao
hieu qua khai thac cua bo re can tac dong cac bien phap ky thuat
nham thuc ddy su phat triln cua not san ca v l s6 luomg va cMt
luong (Trln Dinh Long va Le Kha Tuong, 1998).
Qua tr'inh xam nhiem hinh thanh not san tren bo re dau xanh va
sued dinh nito khi quyen
Dac diem quan trong nhat cua bo re dau xanh la qua trinh
xam nhiem cua vi khuan co kha nang c6 dinh dam va hinh thanh
not san tren bo rl cay dau xanh de tao nen mot he thong rl co
dinh nito cong sinh. Tai not san, vi khuan tien hanh qua trinh co
dinh nito tir do, san pham co dinh dugre mot phdn su dung cho vi
khuan va mot ph§n su dung cho cay. Nhung san pham quang hop
cua cay cung mot phan duoc cung cap cho vi khuan. Chinh vi the
ma quan he giua vi khuan va cay la quan h? cong sinh hai ben
cung co lgi. Quan he cong sinh giua vi khuan not san va cay dau
xanh tao thanh mot the sinh ly hoan chinh. Chi trong moi quan he
cong sinh nay, chung moi co kha nang su dung nito cua khong
khi. Khi tach khoi moi quan he nay, ca cay dau xanh va vi khuan
deu khong the su dung nito tu do.
Qua trinh cong sinh thudng xay ra giua cac thanh vien thuoc
ho Dau Fabaceae va vi khuan dSt thuoc chi Rhizobium. Su hinh
thanh not san dien ra trong vai ngay tu khi rl bi nhiem vi khuan.
Cac vi sinh vat nay thucmg tap trung or vung gan chop re, noi tap
trung nhieu polysacarit va la vimg hinh thanh long hut moi. Rl
cay khi do tiet ra chat flavonoit hap dan vi sinh vat. Cac khuan
nay xanr nhap qua cac long hut moi hinh thanh de vao cac t! bao
nhu mo rl. Sau do vi khuan nhan len rat nhanh va hinh thanh cac
tui chua vi khuan goi la bacteroit. Duoi anh hucmg cua gen vi
khuan, cac te bao nhu mo vo da boi hoa va phan chia tao nen cac
22
n6t s§n sau khoang 3 - 4 ngay va hinh thanh mach dan noi not
s3n vdi mach cua re de trao ddi cac san pham giua cay chu va vi
khudn. Qua trinh co dinh dam xay ra thong qua hoat dong cua
nitrogenase - enzym rat man cam vdi sir co mdt cua O2 . Trong
not san co leghemoglobin (LHb) - chdt nay co mau do - se tiep
nhan O2 dl tao didu kien ydm khi cho nitrogenase hoat dong. Not
san chua nhieu LHb (mau h6ng horn) thi hoat tinh cua nitrogenase
cang manh (n6t sdn him hieu). Do nhom hoat dong cua enzym c6
chua nguyen to molypden va sat, do vay cung cap b6 sung Mo va
ca Fe rdt co hieu qua cho c6 dinh N cua cay dau xanh (Hoang
Minh Tdn va cs., 2006). Hieu qua co dinh nito thucmg the hien a
nhung not sdn co kich thuac lan va co mau hong. Den giai doan
cuoi cung cua thai ky phat trien, mau hong cua sac t6
leghemoglobin chuyen thanh mau luc khi do ket thuc qua trinh co
dinh nita. Giai doan ket thuc thu hoach qua dau xanh not san khi
do se rung ra, vi khudn n6t sdn luc nay se song tiem sinh trong
dat chcr den vu dau nam sau.
*
t
7
r
*
t
r
Danh gia ve kha nang co dinh N cua cay ho Dau nhieu cong
trinh nghien cuu cho thay su co dinh N cua cay ho Dau tai vung
nhiet dai co the tao ra tir 20 - 180 kg N/ha/nam. Kha nang nay
phu thuoc vao cac cay ho Dau, chung Rhizobium, do am, nhiet
do, do phi cua ddt, pH va cac yeu td khac (Date, 1977).
Greenland (1977) cung chi ra rang sir co dinh N tao ra khoang
100 kg/ha/nam doi vdi dat 6 vung nhiet doi. (5 An Do, Subba
Rao (1975) cho thay d it trong dau chi dugc cung cap them 8 kg
N/ha khi khong cong sinh Rhizobium va 131 kg N/ha khi co sir
cong sinh. Ngoai ra cac cong trinh nghien cuu ve kha nang c6
dinh N cua cay ho Dau deu chi ra rang dau xanh la cay chu co
hieu qua cao trong qua trinh co dinh dam. Trong dieu kien phu
hop, cay dau xanh co the co dinh tir 50 - 100 kg N/ha. Mot phdn
23
trong so do dugc sir dung de tang nang suit va mot phin di
cung cap cho cay tring d thdi vu ke tiep (Morton et al., 1982).
Kha nang co dinh N cua not sin tren cay dau xanh thay d ii qua
timg giai doan sinh truong cua cay. Sir c i dinh N cua not san
dugc xac dinh bang ky thuat khu axetylen (AVRDC, 1978;
Talekar and Kuo, 1979). Trong giai doan diu cua qua trinh sinh
truong (3 tuan diu tuong ung thdi ky cay co 2 la that V2) hoat
tinh khu axetylen gan nhu khong xac dinh dugc. Hoat tinh khu
axetylen thip trong 3 tuin diu theo tac gia Kuo et al. (1978) la
do su sinh truong cham cua cay dau xanh trong giai doan diu
sau khi mgc. Su co dinh N tang len nhanh chong va dat dinh
vao tuan thu 9, sau do qua trinh khu axetylen co xu hudng giam
dan va ket thuc vao tuan thu 12. Tuy nhien sau khi no hoa 2
tuan do qua trinh quang hgp cua cay dau xanh van dang 6 muc
cao nen suy giam hoat tinh khu axetylen khong dugc phat hien
(Kuo et al., 1978).
So sanh su hinh thanh n it sin cua cac cay ho Dau nhiet d6i
hang nam, tac gia Masefild (1961) da su dung so lugng va khoi
lugng not san de danh gia va cho thay su hinh thanh not san cua
dau xanh vugt trgi hon so voi dau tuong va dau dua tren hai vimg
nghien cuu 6 Malaysia tuy nhien lai thap hon dau canh budm
(Psophocarpus tetragonolobus). Mac du su hinh thanh not san bi
M i hudng bdi dieu kien ngoai canh cua timg khu vuc tuy nhien
o vung khi hau on doi s i lugng va khii lugng n it sin luon co xu
hudng cao hon.
1.3.2. Than, canh, 1a dau xanh
Than canh dau xanh
Than cay dau xanh thuoc loai than thao, khi con non than cay
dau xanh co the co mau xanh hoac mau tim (Hinh 1.3).
24
Hinh 1.3: Mau sSc than mam cua cay dau xanh:
Than tim (A), Than xanh (B)
Than chinh cay dau xanh co nhieu long va dot (trung binh
eo khoang tir 7 - 15 dot/cay). Chieu cao than chinh va so
d6t/than chinh cua cay dau xanh bien dong rlt lorn tuy thuoc vao
giong, dieu kien ngoai canh va ky thuat canh tac (chieu cao than
chinh co the bi£n dong tir 30 - 125 cm). Tren cay dau xanh, cac
dot gan mat dat thuong phat sinh canh cAp 1, cac d6t phia tren
Ihucmg hinh thanh cac true hoa. Tren cay dau xanh so canh/than
chinh bien dong kha ldn tuy thuoc vao giong va dieu kien ky
thuat canh tac.
Id dau xanh
Cay dau xanh co 3 loai la bao gom la mdm, la don va la
that. La mAm la 2 la dau tien cua cay, la mam cung cap dinh
tfaidng va mpt phin cac san pham tir quang hop cho cay non o
thoi ky dau ve sau rung di. La don cua cay dau xanh la la that
chua hoan chinh moc doi xung nhau tren than. La don xuat hien
phia tren hai la mam. La don co nhiem vu quang hop va cung
cap cac san pham tir quang hop cho cay non de phat trien re,
than va la that d thoi ky dau. La that dau xanh la la kep co 3 la
cheL La kep moc so le tren than chinh hoac tren canh. Tren cay
25
dau xanh, cac la kep a tang giua luon to hem cac la kep o tdng
duoi va tang tren. Tren mot la kep, la chet a gi&a thuong Ion
hom 2 la chet a 2 ben. Hinh dang la chet a giua khac nhau tuy
thuoc vao giong (co thl hinh 6 van, hinh tim, hinh nhon, hinh
ludi lao, hinh bdn 6 van...) day cung la mot trong nhung chi tieu
de phan biet va lira chon gidng (Trdn Dinh Long va Le Kha
Tucmg, 1998). T6c do hinh thanh Id kep tren cay dau xanh tuy
thuQC vao giong, thdi vu gieo trong va ky thuat canh tac. Tren
cac gidng dau xanh ra hoa khong tap trung, s6 luong la kep va
do ben cua la trong giai doan thu qua lan 1 co tuomg quan vdri so
qua va nang suat hat trong cac dot thu ke tiep. Nhu vay co so
lam tang san luong cho dau xanh a cac lua hai muon la giu on
dinh dien tich la va duy tri kha nang quang hop t6t cua cay
trong thoi gian thu hoach. Do do voi cac gi6ng ra hoa khong tap
trung can ap dung cac bien phap ky thuat nhu phun phan bon
qua la, phong trir sau bpnh, tuoi nuoc b6 sung trong didu kien
kho han cho cay sau mdi dot thu qua... de keo dai tuoi tho cua
bo la tren cay dau xanh trong thoi gian thu hoach la tien de lam
tang nang suat cho dau xanh.
Cau true tan 1a va nang suat cua dau xanh
La dau xanh thuong moc ngang nen co xu huemg han che
phan bo anh sang vao tan la. Nhung giong dau xanh co duong
kinh tan la hep se cho phep phan phoi anh sang tot hon trong tan
cay. Tren thuc te cho thay cac giong dau xanh co duong kinh tan
la hep thuong co tiem nang nang suat cao hon so vod cac giong
co tan la rong (Lee et al., 2004).
Hoat dong cua he thong la khong chi phu thuoc vao kich
thuoc la ma con phu thuoc vao toe do hinh thanh va sir gia hoa
cua la. Toe do phat trien cua la dau xanh phu thuoc vao nhiet
do. Ben canh do toe do gia hoa cua la phu thuoc vao su van
chuyen, phan bo cac chat dong hoa vao qua va cung phu thuoc
26
