Tai Lieu Chat Luong


NHÂN VĂN GIAI PHẨM
và vấn đề Nguyễn Ái Quốc
Biên khảo

Bổ sung tài liệu mới
Bản điện tử 13-01
LTL thực hiện

Tác giả giữ bản quyền
© Copyright 2011 Thụy Khuê


Thụy Khuê
Tên thật Vũ Thị Tuệ, sinh ngày 9 tháng 8 năm Giáp
Thân tức ngày 25 tháng 9 năm 1944 tại nguyên quán làng
Doanh Châu, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định.
Tháng 10/1954, theo gia đình di cư vào Nam.
Học Tiểu học tại trường Ngô Sĩ Liên, Hà Nội và tiếp
theo là trường Bàn Cờ, Sài Gòn. Học Trung học tại các
trường Văn Lang, Tao Đàn và Gia Long, Sài Gòn.
Tháng 9/1962 sang Pháp du học. Học dự bị thi vào
Grandes Ecoles.


4 THỤY KHUÊ
Từ 1987, chuyên viết tiểu luận phê bình văn học trên
các báo Văn Học, Hợp Lưu, Thế Kỷ 21, ...
Từ tháng 12/1990 đến tháng 3/2009, cộng tác với đài

RFI (Radio France Internationale), phụ trách chương trình
Văn Học Nghệ Thuật.
Tác phẩm đã xuất bản:
• Cấu Trúc Thơ, Văn Nghệ, California, 1995
• Sóng Từ Trường, Văn Nghệ, California, 1998
• Nói chuyện với Hoàng Xuân Hãn, và Tạ Trọng Hiệp,
Văn Nghệ, California, 2002
• Sóng Từ Trường II, Văn Nghệ, California, 2002
• Sóng Từ Trường III, Văn Mới, California, 2005
• Nhân Văn Giai Phẩm và vấn đề Nguyễn Ái Quốc,
Tiếng Quê Hương, Virginia, 2012.
Dịch:
• Mademoiselle Sinh (Nàng Sinh), với sự cộng tác của
Marion Hennebert, tập truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp,
Aube, France, 2010.
• Crimes, amour et châtiment, tuyển tập truyện ngắn
của Nguyễn Huy Thiệp, hiệu đính và chú thích tồn bộ; dịch
một phần với sự cộng tác của Marion Hennebert, Aube,
France, 2012.


MỤC LỤC
TỰA..................................................................................... 17
Chương 1: Tìm hiểu phong trào Nhân Văn Giai Phẩm........20
● Hồng Văn Chí và Trăm hoa đua nở trên đất Bắc
..........................................................................................22
● Bọn Nhân Văn Giai Phẩm trước toà án dư luận . 24
● Những buổi phỏng vấn trên RFI..........................25
Chương 2: Lịch trình Nhân Văn - Giai Phẩm...................... 30
● Vụ phê bình tập thơ Việt Bắc của Tố Hữu .........38

● Bản dự thảo đề nghị cho một chính sách văn hố
..........................................................................................41
● Vai trị của các tướng Nguyễn Chí Thanh, Lê
Liêm, Lê Quang Đạo, Võ Hồng Cương, Trần Độ ...........43
● Trần Dần, Tử Phác bị bắt.................................... 46
● Tố Hữu ra lệnh bắt Trần Dần.............................. 53
● Hoàng Cầm kể lại việc bắt Trần Dần..................55
Chương 3: Giai Phẩm Mùa Xuân.........................................59
● Thơ Hoàng Cầm.................................................. 61
● Trần Dần .............................................................63
● Thơ Văn Cao ......................................................70
● Thơ Lê Đạt.......................................................... 73
● Phục xuống mà sáng tác .....................................77
Chương 4: Nguyên nhân đưa đến cuộc Cách Mạng Mùa Thu
Của Tư Tưởng......................................................................80


6 THỤY KHUÊ
● Nguyễn Sơn và vùng văn nghệ tự do Khu Bốn, từ
1948 đến 1951..................................................................82
● Sự đối lập giữa Trường Chinh và Nguyễn Hữu
Đang.................................................................................86
● Những thắc mắc...................................................95
● Từ xuân 1956 sang thu 1956...............................97
● Ai trách nhiệm vụ Nhân văn giai phẩm? ..........100
Chương 5: Nội bộ báo Nhân Văn.......................................104
● Đôi lời về những bài "thú nhận"........................105
● Ý định ra báo Nhân Văn....................................107
● Bộ Chính Trị gặp ba người chủ chốt khuyên nên
bỏ ý định ra báo..............................................................111

● Mời Phan Khôi làm chủ nhiệm Trần Duy làm thư
ký toà soạn......................................................................112
● Ai quyết định nội dung bài vở báo Nhân Văn? 113
● Trường Chinh tổ chức tọa đàm..........................118
● Ngõ quặt chính trị của Nhân Văn số 4, số 5 và số
6......................................................................................126
● Nhân Văn số 6: chủ tâm của chính quyền ........131
♦ Diên Hồng.....................................................132
♦ Trường Xuân..................................................134
♦ Lê Nguyên Chí ..............................................135
Chương 6: Trí thức và dân chủ tại Việt Nam trong thế kỷ XX
- Từ Phan Châu Trinh, Hoàng Đạo đến Nhân Văn Giai Phẩm
............................................................................................138
● Phan Châu Trinh và dân trị chủ nghiã...............138
● Hoàng Đạo và dân chủ...................................... 140
● Nhân Văn Giai Phẩm và dân chủ .................... 143
● Phan Khơi phê bình lãnh đạo văn nghệ ........148
● Trương Tửu: Bệnh sùng bái cá nhân trong giới
lãnh đạo văn nghệ ......................................................151
● Văn nghệ và chính trị.................................... 155
● Lê Đạt: Nhân câu chuyện mấy người tự tử ...156


NHÂN VĂN GIAI PHẨM 7
● Nguyễn Mạnh Tường: Qua những sai lầm trong
Cải cách ruộng đất, xây dựng quan điểm lãnh đạo ....158
Chương 7: Biện pháp thanh trừng......................................164
● Tình hình từ tháng 12/1956 đến tháng 2/1958 . 164
● Biện pháp thanh trừng đối với văn nghệ sĩ: "Hội
nghị" Thái Hà.................................................................167

● Hoàng Cầm thuật lại tổ chức "hội nghị" Thái Hà
........................................................................................169
● Những lời buộc tội.............................................173
● Bao nhiêu người bị liên lụy?............................. 178
● Các biện pháp kỷ luật........................................ 182
● Thực chất hội nghị Thái Hà...............................187
● Biện pháp thanh trừng đối với trí thức - Các đấu
trường khác.....................................................................192
Chương 8: Thụy An (1916-1987)...................................... 199
● Tác phẩm...........................................................203
● Những lời buộc tội.............................................206
● Gia cảnh Thụy An và cái chết của Đỗ Đình Đạo
........................................................................................208
● Tuổi trẻ thơ mộng..............................................212
● Chí khí Thụy An................................................215
● Thời kỳ Nhân Văn Giai Phẩm...........................218
● Bị bắt, Thụy An tự chọc mù một mắt................220
● Những năm tháng cuối...................................... 221
Chương 9: Nguyễn Hữu Đang (1913-2007).......................224
● Quyền tự do phát biểu bị tước đoạt................... 228
● Nguyễn Hữu Đang là ai?................................... 230
● Hoạt động trong Hội Truyền Bá Quốc Ngữ. .231
● Xác định lập trường văn hoá - Tổ chức Hội
Nghị Văn Hố Tồn Quốc I ...................................... 233
● Hoạt động trở lại: báo Văn Nghệ..................239
● Lớp học tập dân chủ 18 ngày (8/8/56-26/8/56). 242
● Nhân Văn Giai Phẩm.........................................244


8 THỤY KHUÊ

Chương 10: Lê Đạt (1929-2008)........................................249
● Tiểu sử...............................................................251
● Đổi mới thi ca ...................................................257
● Đem bục công an đặt giữa tim người ...............259
♦ Hoàng Cầm................................................... 260
♦ Trần Dần........................................................ 263
♦ Tử Phác..........................................................264
♦ Đặng Đình Hưng............................................265
● Áp lực bắt vợ Nhân Văn bỏ chồng................267
● Vợ Nhân Văn.....................................................271
● Con Nhân Văn .................................................272
● Lê Đạt và Hồ Chí Minh.....................................275
● Những bài thơ khóc bác Hồ không được đăng..278
● Quốc Dân Đảng.................................................280
● Tinh thần yêu nước phát sinh từ Yên Bái .........282
● Nhân Văn Giai Phẩm.........................................290
Chương 11: Trần Dần (1926-1997)................................... 297
● Tiểu sử...............................................................299
● Tác phẩm:..........................................................302
● Từ kháng chiến đến Nhân Văn Giai Phẩm........304
● Trần Dần, Người-phá, Anarchiste..................... 310
● Bản đề nghị cải tổ chính sách văn nghệ qn đội
....................................................................................312
● Phê bình Vượt Cơn Đảo................................ 317
● Phê bình Việt Bắc.........................................321
● Trần Dần ghi......................................................323
Chương 12: Hồng Cầm (1922-2010)............................... 328
● Tiểu sử...............................................................330
● Tác phẩm:..........................................................333
● Địa vị Hoàng Cầm trong văn học..................334

● Hận Nam Quan..............................................338
● Hoàng Cầm - Tuyết Khanh - Vũ Hoàng Chương
....................................................................................339


NHÂN VĂN GIAI PHẨM 9
● Kiều Loan......................................................343
● Hoàng Cầm - Phạm Duy, Việt Bắc 1947-1948
....................................................................................347
● Đêm Liên Hoan, Tâm sự đêm giao thừa, Bên
kia sơng Đuống ..........................................................351
● Đóng góp máu xương trong kháng chiến..........353
● Hội Nghị Văn Nghệ Việt Bắc 1950, Hồng Cầm
treo cổ kịch thơ của mình...............................................354
● Hồng Cầm chối bỏ việc treo cổ kịch thơ.........364
● Về Kinh Bắc, Hoàng Cầm bị bắt, bị tù 18 tháng
........................................................................................367
● Về Kinh Bắc và xà lim bộ............................. 369
♦ Vụ Về Kinh Bắc theo Hoàng Hưng...............372
♦ Hoàng Cầm bị bắt.......................................... 376
♦ Kiểm điểm..................................................... 378
♦ Xà lim bộ....................................................... 387
♦ Bùi Thị Cần Thơ - Nguyễn Mạnh Hùng........396
● Tố Hữu dưới mắt Hoàng Cầm...........................401
♦ Nguyễn Văn Linh..........................................406
♦ Nguyễn Khải .................................................407
♦ Thái độ của Tố Hữu sau đổi mới................... 409
● In Về Kinh Bắc .................................................411
Chương 13: Văn Cao (1923-1995).....................................416
● Tiểu sử...............................................................418

● Tác phẩm...........................................................425
● Văn Cao có để lại hồi ký không? .................425
● Văn Cao Phạm Duy trước kháng chiến.............430
● Văn Cao họa sĩ ................................................. 437
● Tiến qn ca và những ngày lịch sử .................440
● Khơng khí ám sát thủ tiêu................................. 451
● Tại sao Văn Cao không sáng tác ca khúc nữa?. 455
● Lưu Hữu Phước và Tiếng Gọi Thanh Niên.......456
● Kháng chiến và văn nghệ sĩ...............................459


10 THỤY KHUÊ
● Nhân Văn Giai Phẩm: Thơ Văn Cao.................465
Phụ bản................................................................. 475
Chương 14: Phùng Cung (1928-1998)...............................497
● Tiểu sử...............................................................499
● Sáng tác chui, bản thảo gửi................................502
● Xuất hiện lại trên văn đàn..................................504
● Phùng Cung và lớp chỉnh huấn Thái Hà...........506
● Phùng Cung bị bắt ............................................512
● Hoàng Cầm kể chuyện Phùng Cung..............516
● Lệnh bắt Phùng Cung ...................................520
● Dạ Ký, tai họa của Phùng Cung........................ 523
● Đất Sơn Tây - nước Văn Lang...........................526
● Sự sát nhập Sơn Tây vào Hà Nội..................528
● Đấu tranh giai cấp giữa chó và người............529
● Mộ phách ......................................................536
● Từ bà Huyện Thanh Quan đến Phùng Cung..538
● Đường Lâm thi chí, một nền thơ chống chiến
tranh và tù ngục..........................................................540

● Ai liều tảo mộ chiều nay................................543
● Xem đêm ......................................................548
Chương 15: Cuộc cách mạng hiện đại đầu thế kỷ XX.......552
● Phan Bội Châu (1867- 1940).............................553
● Phan Châu Trinh (1872-1926) và phong trào Duy
Tân..................................................................................560
● Đông Kinh nghiã thục và Trung Kỳ dân biến. . .563
● Phan Văn Trường (1878-1933)......................... 566
● Nguyễn Thế Truyền (1898-1969) .....................572
● Nguyễn An Ninh (1900-1943)...........................576
• Nguyễn An Ninh, năm lần bị bắt và bị cầm tù
....................................................................................580
• Cái chết của Nguyễn An Ninh........................583
Chương 16: Nguyễn Tất Thành..........................................587
● Một tiểu sử đầy nghi vấn ..................................588


NHÂN VĂN GIAI PHẨM 11
● Đơn xin học trường Thuộc Địa..................... 592
● Trình độ học vấn........................................... 595
● Nguyễn Tất Thành đến Paris......................... 597
● Xác định ngày Nguyễn Tất Thành đến Paris. 601
● Căn nhà số 6 Villa des Gobelins và ơng Khánh
Ký...............................................................................604
● Trình độ chính trị của Nguyễn Tất Thành.........607
Chương 17: Hội Đồng Bào Thân Ái - Phong Trào Ái Quốc
Đầu Tiên tại Pháp...............................................................610
● Phan Văn Trường thành lập hội Đồng Bào Thân
Ái....................................................................................610
● André Salles, con bài của Bộ Thuộc Địa để trừ

khử Phan Văn Trường và Hội Đồng Bào Thân Ái.........616
● Nhóm An Nam Yêu Nước - Sự xuất hiện bút hiệu
Nguyễn Ái Quấc. ...........................................................618
● Hội Liên Hiệp Thuộc Địa và báo Le Paria .......624
● Ai là tác giả những bái báo ký tên Nguyễn Ái
Quốc?............................................................................. 627
● Nhóm Ngũ Long ...............................................630
Phụ bản................................................................. 633
♦ Revendications du Peuple Annamite.............633
♦ Thỉnh nguyện của dân tộc An Nam...............635
♦ Việt-Nam yêu cầu ca......................................636
Chương 18: Nguyễn Ái Quốc lai lịch và văn bản..............642
● Hoạt động của Phan Văn Trường tại Công Binh
Xưởng Toulouse.............................................................643
● Nội dung các văn bản ký tên Nguyễn Ái
Quấc/Quốc......................................................................645
● Nguyễn Tất Thành / Nguyễn Ái Quốc một lầm lẫn
vơ tình hay cố ý.............................................................. 647
● Nguyễn Như Chuyên.....................................649
● Vấn đề chỉ điểm, mật thám............................653
● Theo dõi Nguyễn Ái Quốc............................ 654


12 THỤY KHUÊ
● Nguyễn Tất Thành trở thành Nguyễn Ái Quốc
và xin vào hội Tam Điểm...........................................662
Chương 19: Khảo sát văn bản Nguyễn Ái Quấc/Quốc......666
● Phan Châu Trinh dưới mắt Phan Văn Trường...670
● Con đường tư tưởng của nhóm Tây học............675
● Phan Văn Trường..............................................677

● Thỉnh nguyện thư Tám điểm gửi Hội nghị Hồ
bình năm 1919 ...........................................................679
● Xác định hai bài báo ký tên Nguyễn Ái Quốc do
Phan Văn Trường viết................................................680
● Bút pháp Nguyễn Thế Truyền trên tờ Le Paria .682
● Nguyễn An Ninh................................................686
● La France et L'Indochine............................... 689
● Le Procès de la Colonisation Franỗaise Bn n
Ch Thc Dõn Phỏp................................................. 693
Vở kịch Rồng tre - Le dragon de bambou.........695
● Xác định một số văn bản ..................................697
Chương 20: Vì sao Phan Châu Trinh phó thác "đại sự" cho
Phan Khơi?.........................................................................699
● Lá thư ngỏ của Phan Châu Trinh gửi Nguyễn Ái
Quốc...............................................................................700
● Phan Châu Trinh gặp Nguyễn Văn Vĩnh và Phạm
Quỳnh tại Pháp năm 1922..............................................706
● Đám tang Phan Châu Trinh Sự xuất hiện của Phan
Khôi................................................................................712
Chương 21: Phan Khôi (1887-1959)..................................715
I ● Sự chôn vùi Phan Khôi................................... 717
♦ Tạ Trọng Hiệp: Phan Khôi, người xa lạ........717
♦ Đánh Phan Khôi, các văn bản ô nhục ...........723
1/ Rồng Nam phun bạc ................................ 723
2/ Phan Khơi có "học mót" của Hồ Thích
khơng?....................................................................727
3/ Đặt tên con là Phan Lang Sa...................730


NHÂN VĂN GIAI PHẨM 13

II ● Tìm lại cuộc đời đích thực của Phan Khơi.....732
♦ Tiểu sử Phan Khơi ........................................ 733
♦ Bà cố (1791- 1864) dựng nghiệp họ Phan ở
Điện Bàn.....................................................................741
♦ Phan Nhu và Phan Trân................................. 742
♦ Tinh thần bất khuất từ nhỏ.............................744
♦ 1906-1908: Phong trào cắt tóc - Lập Hội buôn Trung Kỳ dân biến......................................................746
♦ Số phận Phan Khôi và những học trò đi trốn
hoặc bị bắt ................................................................. 753
♦ Nguời thầy đầu tiên Trần Quý Cáp................756
III ● Con đường văn hoá.......................................759
♦ Ảnh hưởng Nguyễn Văn Vĩnh và Phạm Quỳnh
....................................................................................759
♦ Một đời tự học............................................... 760
♦ 1921- 1925, dịch Kinh Thánh........................763
♦ Ba năm ở ẩn Cà Mau 1922-1925...................767
♦ 1925, viết sách về Phan Châu Trinh..............769
♦ 1928-1932: Thời kỳ Phụ Nữ Tân Văn...........771
♦ Phan Khơi và cộng sản...................................771
♦ Phê Bình Lãnh đạo văn nghệ và Nắng Chiều
....................................................................................775
♦ Những ngày tháng cuối..................................779
♦ Cái chết của Phan Khôi..................................782
Chương 22: Vụ án Nam Phong..........................................785
● Louis Marty....................................................... 788
● Nguyễn Bá Trác (1881-1945)............................792
● Phạm Quỳnh (1892-1945).................................802
♦ Gặp gỡ các nhà ái quốc năm 1922 tại Pháp...804
♦ Đối diện với trí thức Pháp: đấu tranh cho giáo
dục ở Việt Nam.......................................................... 806

Chương 23: Nguyễn Mạnh Tường (1909-1997)................820
● Tác phẩm của Nguyễn Mạnh Tường.................827


14 THỤY KH
● Con đường hồ hợp văn hố Đơng Tây.............830
● Đậu hai bằng tiến sĩ ở tuổi 22............................832
● Về nước, những sáng tác đầu tiên ....................836
● Hội nghị Đà Lạt (17/4/1946 - 12/5/1946).........840
● Đi kháng chiến, nhưng không tham gia Mặt Trận
Việt Minh.......................................................................842
● Làm luật sư trong kháng chiến.......................... 843
● Từ chối vào Đảng..............................................847
● Dự các hội nghị quốc tế.....................................849
● Tham gia Cải Cách Ruộng Đất .........................853
● 10/10/1954, quân cách mạng tiến vào Hà Nội. .855
● Qua những sai lầm trong Cải Cách Ruộng Đất xây
dựng quan điểm lãnh đạo............................................... 857
● Ba mươi năm sa mạc......................................... 859
● Những năm tháng cuối - Thư từ trao đổi giữa
Nguyễn Mạnh Tường và Nguyễn Văn Lung.................. 864
Chương 24: Une Voix Dans La Nuit - Cải Cách Ruộng Đất
và Cải Tạo Tư Sản..............................................................878
● Chỉnh Huấn....................................................... 880
● Giảm Tô và Cải Cách Ruộng Đất......................882
● Cải Tạo Tư Sản..................................................886
● Une voix dans la nuit. .......................................887
● Bài học thứ nhất về sự bóc lột và sự căm thù 889
● Hiện tượng vắng bặt căm thù ....................... 892
● Bài học thứ nhì ............................................. 895

● Cuộc điều tra lần thứ nhì...............................898
● Tổng dượt đấu tố........................................... 900
● Cải Tạo Tư Sản..............................................906
Chương 25: Une Voix dans la nuit - Vấn Đề Trí Thức và
Độc Tài Đảng Trị............................................................... 913
● Người trí thức Việt Nam dưới mắt người cộng sản
........................................................................................914
● Người cộng sản dưới mắt người trí thức...........920


NHÂN VĂN GIAI PHẨM 15
● Lý do thành lập Nhân Văn Giai Phẩm...............923
● Cá nhân và tập thể ............................................ 924
● Trí thức và cộng sản: ngày và đêm....................928
● Đảng Xã Hội và Đảng Dân Chủ .......................930
● Đám ma đảng Dân Chủ và Xã Hội ...................936
● Đối thoại giữa hai trí thức, thành viên đảng Xã
Hội..................................................................................938
● Độc quyền lãnh đạo ..........................................941
● Vai trị của Quốc hội......................................... 943
PHỤ LỤC...........................................................................948
Nói chuyện với nhà cách mạng Nguyễn Hữu Đang
........................................................................................948
● Ngày lễ Độc Lập............................................948
● Phong trào Nhân Văn Giai Phẩm..................954
Nói chuyện với nhà thơ Lê Đạt.............................963
● Sự hình thành Giai Phẩm Mùa Xuân.............963
● Sự thành lập Nhân Văn và vai trị của Phan
Khơi, Nguyễn Hữu Ðang và Thụy An .......................972
● Nội dung báo Nhân Văn và sự đình bản tờ Nhân

Văn.............................................................................980
● Lớp đấu tranh Thái Hà và quyết định kỷ luật đối
với Nhân Văn Giai Phẩm........................................... 989
● Kỷ luật 3 năm kéo dài 40 năm.......................998
● Thân phận Hồng Cầm, Nguyễn Tn, Nguyễn
Bính, Trần Ðức Thảo, Ðào Duy Anh.......................1008
● Những lời cuối của Lê Đạt về Nguyễn Hữu
Đang.........................................................................1017
● Sự tìm tịi một con đường mới cho thơ ca Lê
Ðạt............................................................................1019
Nói chuyện với nhà thơ Hồng Cầm...................1030
● Thời thơ ấu và cảm hứng thi ca...................1031
● Bên kia sông Đuống....................................1038
● Thời kỳ Nhân Văn Giai Phẩm ....................1045


16 THỤY KHUÊ
● Từ Nhân Văn đến thời kỳ đổi mới. .............1051
● Hồng Cầm nói về Nguyễn Hữu Đang và tờ
Nhân Văn, hơm Nguyễn Hữu Đang mất..................1067
Nói chuyện với họa sĩ Trần Duy.........................1077
● Làm thư ký toà soạn báo Nhân Văn............1085
● Nội bộ báo Nhân Văn ................................1092
● Sau Nhân Văn .............................................1101
THƯ MỤC....................................................................... 1109


NHÂN VĂN GIAI PHẨM 17

TỰA

Dự định tìm lại dấu vết phong trào Nhân Văn Giai
Phẩm đã đến với tôi từ cuối thu 1984, khi trở lại lần đầu, sau
ba mươi năm xa Hà Nội. 1984, lúc ấy tôi chưa cầm bút, và
1954, khi rời Hà Nội, tôi mới lên mười. Như phần lớn học
sinh miền Nam, tơi đã thuộc lịng không chỉ những câu thơ
nổi tiếng của Trần Dần:
Tôi bước đi không thấy phố không thấy nhà
chỉ thấy mưa sa trên màu cờ đỏ
mà cịn cả những câu thơ ít nổi tiếng hơn, nhưng khơng
kém phần đau xót:
Trời vẫn quật mn vàn tảng gió.
Bắc Nam ơi! Ðứt ruột chia đơi.
Tơi cúi xuống quỳ xin mưa bão
Chớ đổ thêm lên đầu họ, khổ nhiều rồi!
Những tiếng thơ của một thời, thời còn yêu thương,
thời vết thương chia cách hai miền chưa đỏ máu, chỉ có nhớ
thương và thương nhớ bay bổng như Giấc mơ hồi hương của
Vũ Thành:
"Lìa xa thành đơ yêu dấu, một sớm heo may về, lệ sầu
tràn mi...
... nghẹn nghào thương nhớ em, Hà Nội ơi!"
Đó cũng là thời lạc quan, thời hy vọng đất nước sẽ
thống nhất trong hồ bình, Phạm Ðình Chương viết Hội
Trùng Dương, Phạm Duy viết Tình Ca, Tình Hồi Hương, ...
thiết tha gửi cho một q hương tồn vẹn trong giao tình
Nam Trung Bắc. Và trên đôi bờ vĩ tuyến chưa manh nha
mầm mống hận thù chết chóc.
Nhưng rồi yêu thương nhạt dần, nhường chỗ cho tuyên
truyền, cho hò hét chiến tranh, cho "lý tưởng thống nhất",



18 THỤY KHUÊ
"giải phóng dân tộc", cho một mất một còn, cho ngày mai
chiến thắng bằng mọi giá bất kể ngàn tấn thịt vạn tấn xương
và cũng chẳng nề hà sự lệ thuộc gần như tuyệt đối vào các
cường quốc.
Phong trào Nhân Văn Giai Phẩm xuất hiện. Miền Bắc
đàn áp Nhân Văn, quy kết Nhân Văn như một mầm mống
phản động, theo địch. Miền Nam khai thác phong trào, để
chứng minh điều kiện cần và đủ cho một cuộc "Bắc tiến". Đó
là một trong những lý do, khiến cho học trị miền Nam thuộc
lịng thơ Trần Dần. Nhưng phải cơng bằng mà xét, nếu
khơng có hậu ý tun truyền này, thì ảnh hưởng Nhân Văn
Giai Phẩm đã khơng bao trùm lên toàn thể hai miền Nam
Bắc, như một cao trào đấu tranh cho dân chủ, lớn nhất thế kỷ
XX, trong văn học Việt Nam.
Năm 1984, khi trở về Hà Nội, tơi muốn tìm lại, dù chỉ
một dấu vết nhỏ, chứng minh sự hiện diện của Nhân Văn
Giai Phẩm trong lòng người dân Bắc. Nhưng vơ ích. Tất cả
đều đã bị xóa sổ. Kín đáo dị hỏi những người thân trong gia
đình sống ở Hà Nội, thuộc thế hệ "phải biết" Nhân Văn, xem
có ai cịn nhớ gì khơng? Nhưng khơng, tuyệt nhiên chẳng ai
"nghe nói" đến những cái tên như thế bao giờ: linh hồn Nhân
Văn đã bị xóa trong ký ức quần chúng, và như vậy, "nọc
độc" Nhân Văn đã hồn tồn bị tẩy sạch.
Ðó là lý do chính khiến vài năm sau, khi thực sự bước
vào nghề cầm bút, tôi đã coi Nhân Văn Giai Phẩm là một
trong những nghi vấn văn học hàng đầu, cần phải tìm hiểu.
Bài viết đầu tiên của tôi về phong trào Nhân Văn Giai Phẩm,
đăng trên nguyệt san Văn Học, California, số 27, tháng 4

năm 1988; tiếp theo là những buổi phát thanh trên đài RFI,
trong nhiều chương trình từ 1991 đến 2004, trong số đó có
những buổi phỏng vấn các tác nhân chính của phong trào: Lê
Đạt, Hồng Cầm và Nguyễn Hữu Đang.


NHÂN VĂN GIAI PHẨM 19
Cuốn sách này tổng kết công việc tìm kiếm và thu thập
các dữ kiện xung quanh phong trào Nhân Văn Giai Phẩm
trong hơn 20 năm, từ 1988 đến ngày nay.
Trong q trình làm việc, có những ngã rẽ bất ngờ:
khảo sát về Phan Khôi, tôi thấy sau khi đi Pháp về, Phan
Châu Trinh giao cho Phan Khơi nhiệm vụ viết lại lịch sử đời
mình, từ đó, phải tìm hiểu về những ngày Phan Châu Trinh ở
Pháp, dẫn đến mối tương quan giữa Phan Châu Trinh và
Nguyễn Ái Quốc/Hồ Chí Minh, người tự nhận là lãnh tụ đầu
tiên của phong trào Việt kiều u Nước.
Tơi tìm đọc nguyên văn tiếng Pháp các bài viết ký tên
Nguyễn Ái Quốc, mới thấy tác giả những bài viết này phải là
người biết tiếng Pháp rất sâu và có văn tài; không thể là
người mà Trần Dân Tiên mô tả trong cuốn hồi ký "Những
mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch". Vậy có một
sự giả mạo lịch sử quan trọng cần phải tìm hiểu đến nguồn
cội.
Đó là lý do tại sao có phần biên khảo về Vấn đề
Nguyễn Ái Quốc trong cuốn sách này.
Thụy Khuê
Paris 2/2005-8/2011



Chương 1: Tìm hiểu phong trào Nhân Văn Giai
Phẩm
Nhân Văn Giai Phẩm là phong trào tranh đấu cho tự do
dân chủ của văn nghệ sĩ và trí thức miền Bắc có tầm vóc lớn
lao, khởi xướng đầu năm 1955 và bị chính thức dập tắt tháng
6 năm 1958. Hai tư liệu sớm nhất về Nhân Văn Giai Phẩm
(NVGP) là Trăm hoa đua nở trên đất Bắc của Hồng Văn
Chí do Mặt Trận Bảo Vệ Tự Do Văn Hoá in ở Sài Gòn năm
1959, và Bọn Nhân Văn Giai Phẩm trước toà án dư luận do
nhà xuất bản Sự Thật1 in ở Hà Nội, cùng năm.
Ngồi hai cuốn sách này cịn có những tập tư liệu khác,
ra đời hơn 30 năm sau. Trước hết là cuốn Cent fleurs écloses
dans la nuit du Vietnam - Trăm hoa đua nở trong đêm Việt
Nam của Georges Boudarel2. Thời gian ở Việt Nam,
Boudarel đã gặp nhiều nhà văn nhà thơ, trong đó có các
thành viên NVGP và ông đã mang về Pháp các sách báo xuất
bản ở Hà Nội vào thời điểm NVGP. Cuối 1987 đầu 1988,
trong bối cảnh "đổi mới", Boudarel viết loạt bài Dissidences
intellectuelles au Viêt Nam L'affaire Nhan Van Giai Pham Trí thức phản kháng tại Việt Nam, vụ Nhân Văn Giai Phẩm 3

1

Nay là nxb Chính Trị Quốc Gia.
Georges Boudarel (1926-2003), nhà giáo, đảng viên cộng sản Pháp,
sang Việt Nam năm 1947 với mục đích tranh đấu chống chính quyền thực
dân. Sau hai năm dạy học tại Sài Gòn, Boudarel theo Việt Minh, đặc
trách nhiệm vụ "cải tạo" tù nhân Pháp ở trại 113. Năm 1966, vì khơng
cịn đồng ý với chính quyền Hà Nội, ơng trở về Pháp.
3 In trên hai tập san: Sudestasie (số 50 tháng1/1988) và Politique
Aujourd'hui en Europe (phụ bản 1/1989).

2


NHÂN VĂN GIAI PHẨM 21
sau tập hợp và đào sâu thành cuốn "Cent fleurs écloses dans
la nuit du Vietnam4".
Ngoại trừ việc Boudarel đã sai như Hồng Văn Chí,
khi cho rằng NVGP bắt nguồn từ Trăm hoa đua nở bên
Trung Quốc5, cuốn sách của ơng là tập tư liệu có giá trị, nhờ
đó, bi kịch NVGP đến được với người đọc tiếng Pháp.
Từ những năm 90, một loạt tài liệu mới về NVGP xuất
hiện rải rác trong và ngoài nước, dưới dạng tự thuật, bút ký,
sáng tác, của những thành viên đã tham gia phong trào, trong
đó có hai tác phẩm viết bằng tiếng Pháp của Nguyễn Mạnh
Tường: hồi ký Un Excommunié - Kẻ bị khai trừ6; và tiểu
thuyết Une voix dans la nuit - Tiếng vọng trong đêm7.
Sau 9 năm theo kháng chiến, Nguyễn Mạnh Tường từ
chiến khu trở về trong số những trí thức được chính quyền
ưu đãi. Phong trào NVGP ra đời, ông tham gia và đã chịu sự
trừng phạt nặng nề. Nhờ hồi ký Un Excommunié của Nguyễn
Mạnh Tường, ta có thể hình dung được các giáo sư đại học
như Đào Duy Anh, Trần Đức Thảo, Trương Tửu, đã phải trải
qua những kỷ luật như thế nào, và hiểu được cuộc sống cách
ly, đói khát, ln ln bị theo dõi của họ trong hơn ba mươi
năm sa mạc.
Cuốn nhật ký Trần Dần ghi8 chép những việc hàng
ngày đặc biệt trong thời kỳ: Cải Cách Ruộng Đất và cuộc
thanh trừng sau NVGP. Nếu Un Excommunié của Nguyễn
Mạnh Tường là bản chúc thư9 gửi cho thế hệ mai sau về sự
đối đầu của một trí thức trước áp lực cách mạng, thì nhật ký

4

Do Jacques Bertoin in năm 1991 tại Paris.
Lê Đạt, Hồng Cầm đã đính chính qua các buổi trả lời phỏng vấn RFI.
6 Với tiểu tựa: Hanoi 1954-1991: Procès d’un intellectuel - Hà Nội 19541991: Kết án một nhà trí thức, Quê Mẹ, Paris, 1992.
7 Chưa in, với tiểu tựa: Roman sur le Viet Nam 1950-1990 - Tiểu thuyết
về Việt Nam từ 1950 đến 1990.
8 Văn Nghệ, California, 2001.
9 Viết năm 1991, ở tuổi 82.
5


22 THỤY KHUÊ
Trần Dần ghi là những suy nghĩ và sinh hoạt hàng ngày của
một nhà thơ đã chịu nhận mọi tội để mong được tha thứ,
muốn được trở lại sống bình thường như mọi người, nhưng
vơ hiệu. Tiểu thuyết Une voix dans la nuit - Tiếng vọng
trong đêm mô tả các giai đoạn chính trong thời kỳ xây dựng
chế độ tồn trị ở Việt Nam.
Bộ băng Hồng Cầm nói chuyện với bạn bè, ghi âm
trong khoảng thời gian 1998-2008, bộc lộ nhiều sự kiện chưa
từng thấy ở những tài liệu khác. Hồng Cầm nói rất dài, rất
nhiều chi tiết, ở những thời điểm khác nhau, đôi khi về cùng
một sự kiện nhưng có những chi tiết thay đổi; nên chúng tơi
khơng thể trích đoạn, chỉ tóm tắt những ý chính, viết gọn lại,
giữ ngun giọng Hồng Cầm. Đây là một tư liệu quan trọng
về bi kịch NVGP, về những gì xẩy ra trong hậu trường, về sự
bắt bớ, giam giữ, tù đầy, tra khảo, hăm dọa, mà Hoàng Cầm
đã trải qua năm 1982-1983 vì tập thơ Về Kinh Bắc, về trách
nhiệm của giai cấp lãnh đạo dưới thời Hồ Chí Minh và sau

Hồ Chí Minh.
● Hồng Văn Chí và Trăm hoa đua nở trên đất Bắc
Hồng Văn Chí, tức Mạc Định, tác giả Trăm hoa đua
nở trên đất Bắc, cho biết: "Ở Hà Nội ra đi đầu năm 1955, tơi
đã hẹn với các bạn ở lại là hễ có dịp sẽ nói lên tiếng nói của
họ", "Tơi làm việc một mình", "Tơi liên lạc được với một ủy
viên trong Ủy ban kiểm sốt đình chiến. Họ đi Hà Nội như
đi chợ. Mỗi tuần họ cắp về Sài Gòn cho tơi tất cả báo chí
xuất bản ở Hà Nội", "Tơi làm việc trong hai năm 56-58".
"Bộ Thơng Tin và nói chung, chính quyền Sài Gịn khơng hề
giúp. Lý Trung Dung đến chào Bộ Thông Tin, yêu cầu mua
cho một số, nhưng chẳng mua một cuốn nào". "Mặt Trận
Bảo Vệ Tự Do Văn Hoá ở Việt Nam là một chi nhánh của
một tổ chức quốc tế, tên là Congress for Cultural Freedom,
trụ sở trung ương ở 104 Boulevard Haussmann, Paris. Bác


NHÂN VĂN GIAI PHẨM 23
sĩ Lý Trung Dung làm chủ tịch. Tội nghiệp, chỉ vì làm chủ
tịch Mặt Trận Bảo Vệ Tự Do Văn Hoá mà phải đi cải tạo
đến nay [1986] chưa được thả". "Trước khi đưa in, Lý
Trung Dung nghe nói có người gần ơng Diệm ngờ rằng tơi
soạn cuốn Trăm hoa đua nở là có ý xúi dục trí thức miền
Nam bắt chước trí thức miền Bắc nổi lên chống lại chế độ.
Vì vậy nên Lý Trung Dung bàn với tôi nên để bút hiệu Mạc
Định là soạn giả. Chỉ ký tên Hồng Văn Chí vào bài Tựa10".
Nhưng tại sao Hồng Văn Chí lại đặc biệt lưu ý đến
NVGP? Ai là những người "ở lại" mà ông đã hứa sẽ nói lên
tiếng nói của họ? Tìm sâu hơn về liên hệ gia đình giữa
Hồng Văn Chí và Phan Khôi, chúng ta sẽ thấy câu trả lời:

Sở Cuồng Lê Dư kết hơn với em ruột Phan Khơi, có
ba người con gái: cô đầu, Hằng Phương, gả cho nhà phê bình
Vũ Ngọc Phan, cơ thứ nhì, Hằng Hn, là vợ Hồng Văn Chí
và cơ út, Hằng Phân là vợ Tướng Nguyễn Sơn. Nữ sĩ Hằng
Phương, sau này viết bài đả kích mạnh mẽ NVGP, rất có thể
vì thế, mà bà Hằng Huân đã là một trong những động cơ thúc
đẩy Hồng Văn Chí thu thập tài liệu và viết về NVGP.
Tác phẩm của Hồng Văn Chí, cho đến nay vẫn là tác
phẩm đầy đủ nhất về phong trào NVGP, nhưng ba người
Nguyễn Hữu Đang, Trương Tửu và Lê Đạt bị loại, có thể ơng
khơng tin họ vì Nguyễn Hữu Đang đã từng là người tin cẩn
của Hồ Chí Minh, Lê Đạt là bí thư của Trường Chinh và
Trương Tửu là nhà phê bình lý luận Mác-Xít. Phần lớn
những thành viên khác đều có mặt, với một tiểu sử khá đầy
đủ, với những chi tiết đáng quý và những bài viết tiêu biểu
của họ trong thời kỳ NVGP, đặc biệt tiểu sử Phan Khôi và
Văn Cao, với các chi tiết hiếm, mà hiện nay khơng tìm thấy ở
đâu. Sau này, ở trong nước không thiếu sách viết về Văn

10

Phỏng vấn cụ Hồng Văn Chí, Từ Ngun thực hiện, Tự Do số 50,
ngày 16/11/1986, phát hành tại Bỉ.


24 THỤY KHUÊ
Cao, Phan Khôi, nhưng thường tô hồng, hoặc cắt xén, vo
trịn, ít thấy sự thật.
Nhưng tác phẩm của Hồng Văn Chí cũng có một số
nhược điểm:

- Khơng phải là người trong cuộc, và đã rời miền Bắc
từ đầu 1955, cho nên có một số chi tiết ơng viết sai.
- Về mặt biên tập, Hồng Văn Chí, đã cắt hoặc khơng
chọn những bài, những đoạn có những câu chữ quá khích mà
các tác giả trong NVGP lên án "tội ác Mỹ Diệm", hoặc ca
tụng Đảng Cộng sản. Đặc biệt bài Nhất định thắng của Trần
Dần, ông đã bỏ những câu, những đoạn sắt máu, có tính cách
khẩu hiệu, tun truyền, khiến cho tác phẩm hay hơn, nhân
bản hơn, được độc giả miền Nam chấp nhận, nhưng đã làm
lệch ý Trần Dần ở thời điểm ấy. Bản in lại trong Trần Dần
thơ11 mới đây, là bản Hồng Văn Chí.
Ngày nay, chúng ta đã có khoảng cách để phân tích tư
tưởng của mỗi thành viên, qua các văn bản gốc mà họ để lại
trên báo Nhân Văn, sách Giai Phẩm. Một mặt khác, qua nhân
chứng của các thành viên, chúng ta có thể tái tạo lại diễn
biến của phong trào: ai làm gì, ai giữ trách nhiệm gì.
Đối chiếu những nhân chứng này với lời buộc tội của
những ngịi bút chính thống đánh họ, in trên các báo chính
thức trong thời kỳ này, mà Lại Ngun Ân đã có cơng sưu
tầm, chúng ta có thể nhìn ra nhiều khía cạnh của sự thật hơn.
● Bọn Nhân Văn Giai Phẩm trước toà án dư luận
Cuốn Bọn Nhân Văn Giai Phẩm trước toà án dư luận
là tài liệu đầu tiên, tập hợp những trích dẫn bài viết hoặc diễn
văn tố cáo, buộc tội NVGP. Phần cuối sách, có một chương
nhỏ trích "những lời thú tội" của các thành viên NVGP, cịn
tồn thể dành cho phía cơng tố "phát hiện tội", với những lời
lẽ vơ cùng khiếm nhã, khó thể mường tượng được, từ miệng
11

Nxb Đà Nẵng, 2008.



NHÂN VĂN GIAI PHẨM 25
hoặc từ ngòi bút của giới được gọi là "trí thức văn nghệ sĩ"
đối với các đồng nghiệp và bạn hữu của mình đã tham gia
NVGP.
Tập tư liệu dày 370 trang này rất hữu ích về mặt lịch sử
và văn học sử, mở ra nhiều khía cạnh của vấn đề NVGP: về
tầm vóc của phong trào, về khơng khí đàn áp thời đó, về mức
độ khốc liệt của lớp đấu tranh Thái Hà mà Lê Đạt mô tả
tường tận trong các bài phỏng vấn trên RFI. Đồng thời, nó
cũng gián tiếp trả lời một số lập luận, cố tình hạ thấp hoặc
thu gọn tầm vóc NVGP thành một cuộc "đánh đấm nội bộ",
tranh giành thế lực cá nhân, khơng liên hệ gì đến vấn đề tự
do tư tưởng.
Những bài luận tội có tính cách hạ nhục NVGP của 83
văn nghệ sĩ và các đoàn thể, báo chí, nhân dân và các vị cao
quyền trong Đảng như: Tố Hữu, Nguyễn Đình Thi, Phạm
Huy Thơng, Trần Hữu Tước, Đặng Thai Mai, Nguyễn Huy
Tưởng, Hồng Cương, Nguyễn Văn Bổng, Hồi Thanh,
Hồng Trung Thơng, Hồ Đắc Di, Vũ Đức Phúc, Quang Đạm,
Bàng Sĩ Nguyên, Ngụy Như Kontum, Hằng Phương, Lương
Xuân Nhị v.v... phản ảnh rất rõ tư cách của người tố. Có thể
nói, qua những "văn bản tố", các tác giả đã để lại tư cách của
mình trong ký ức dân tộc. Sau cùng, nhờ cách sắp xếp thứ tự
"những tên đầu sỏ" mà chúng ta biết được thứ tự "tội" nặng,
"tội" nhẹ, của mỗi người.
● Những buổi phỏng vấn trên RFI
Ngày 13/4/1999, trong dịp nhà thơ Lê Đạt sang Pháp
lần thứ nhì, chúng tơi đề nghị ghi âm ơng, mong ông soi tỏ

những chỗ chưa được các tài liệu trước đề cập đến, hoặc viết
sai. Buổi nói chuyện -thu thanh với chủ đích giữ lại làm tài
liệu văn học sử- tuy mang tính cách cá nhân nhưng có hệ
thống về NVGP. Chúng tơi đề nghị ơng nói thẳng, nói thật