.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

ĐẠI HỌC Y DƯỢC TP HỒ CHÍ MINH
---oOo---

LÂM TUẤN HIỆP

KHẢO SÁT ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG VÀ CẬN LÂM SÀNG
TRÊN BỆNH NHÂN UNG THƯ LƯỠI
TẠI BỆNH VIỆN ĐẠI HỌC Y DƯỢC
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TỪ 2021 ĐẾN 2022

LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 2022
.


.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

ĐẠI HỌC Y DƯỢC TP HỒ CHÍ MINH
---oOo---

LÂM TUẤN HIỆP

KHẢO SÁT ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG VÀ CẬN LÂM SÀNG
TRÊN BỆNH NHÂN UNG THƯ LƯỠI
TẠI BỆNH VIỆN ĐẠI HỌC Y DƯỢC
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TỪ 2021 ĐẾN 2022

CHUYÊN NGÀNH: TAI MŨI HỌNG
MÃ SỐ: 8720155

LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS.TS.BS VÕ HIẾU BÌNH

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 2022
.


.

LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và
kết quả nêu trong luận văn là hoàn toàn trung thực và chưa từng được ai cơng
bố trong bất kỳ cơng trình nghiên cứu nào khác.

Tác giả luận văn

Lâm Tuấn Hiệp


THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 2022
.


.

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
DANH MỤC ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ ANH-VIỆT ................................ i
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT.......................................................................... ii
DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................. iii
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ........................................................................ vi
DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................................. vii
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN........................................................................... 4
1.1. GIẢI PHẪU HỌC ...................................................................................... 4
1.1.1. Mô tả chung......................................................................................... 4
1.1.2. Cấu tạo lưỡi ........................................................................................ 7
1.1.3. Động mạch của lưỡi ............................................................................ 8
1.1.4. Tĩnh mạch của lưỡi ............................................................................. 8
1.1.5. Thần kinh của lưỡi .............................................................................. 8
1.1.6. Bạch huyết vùng lưỡi .......................................................................... 8
1.2. DỊCH TỄ HỌC VÀ YẾU TỐ NGUY CƠ CỦA UNG THƯ LƯỠI ......... 9
1.2.1. Xuất độ ................................................................................................ 9
1.2.2. Tuổi và giới ......................................................................................... 9
1.2.3. Yếu tố nguy cơ ..................................................................................... 9
1.3. BỆNH HỌC.............................................................................................. 10
1.3.1. Đại thể ............................................................................................... 10
1.3.2. Vi thể ................................................................................................. 10

1.4. DIỄN TIẾN TỰ NHIÊN .......................................................................... 11
1.4.1. Bướu nguyên phát ............................................................................. 11
1.4.2. Di căn hạch ....................................................................................... 11
1.4.3. Di căn xa ........................................................................................... 13

.


.

1.5. CHẨN ĐOÁN .......................................................................................... 14
1.5.1. Lâm sàng ........................................................................................... 14
1.5.2. Các phương tiện chẩn đoán .............................................................. 15
1.5.3. Xếp hạng TNM theo AJCC 2018 ....................................................... 17
1.5.4. Tiên lượng ......................................................................................... 22
1.5.5. Tái phát ............................................................................................. 23
1.6. ĐIỀU TRỊ ................................................................................................. 23
1.6.1. Nguyên tắc điều trị ............................................................................ 23
1.6.2. Phẫu thuật ......................................................................................... 24
1.6.3. Xạ trị.................................................................................................. 27
1.6.4. Hoá trị ............................................................................................... 28
1.6.5. Điều trị nhắm trúng đích ................................................................... 28
CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................ 29
2.1. THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU ...................................................................... 29
2.2. THỜI GIAN ............................................................................................. 29
2.3. ĐỊA ĐIỂM NGHIÊN CỨU ..................................................................... 29
2.4. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ................................................................. 29
2.5. CỠ MẪU CỦA NGHIÊN CỨU .............................................................. 29
2.6. TIÊU CHUẨN CHỌN MẪU ................................................................... 29
2.6.1. Tiêu chuẩn chọn bệnh ....................................................................... 29

2.6.2. Tiêu chuẩn loại trừ ............................................................................ 29
2.7. CÁC BIẾN SỐ ......................................................................................... 30
2.8. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU. ................................................................. 35
Bước 1 ......................................................................................................... 35
Bước 2 ......................................................................................................... 36
Bước 3 ......................................................................................................... 36
Bước 4 ......................................................................................................... 36
2.9. PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH DỮ LIỆU. ............................................. 36
2.10. ĐẠO ĐỨC TRONG NGHIÊN CỨU..................................................... 36
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ ............................................................................... 37

.


.

3.1. ĐẶC ĐIỂM DỊCH CHUNG, LÂM SÀNG UNG THU LƯỠI ............... 37
3.1.1. Đặc điểm chung của mẫu nghiên cứu ............................................... 37
3.1.2. Đặc điểm lâm sàng ............................................................................ 42
3.2. ĐẶC ĐIỂM UNG THU LƯỠI TRÊN CT SCAN ................................... 44
3.2.1. Đặc điểm khối u trên CT scan........................................................... 44
3.2.2. Đặc điểm hạch cổ trên CT scan ........................................................ 49
3.3. ĐẶC ĐIỂM UNG THƯ LƯỠI TRÊN GIẢI PHẪU BỆNH ................... 52
3.3.1. Đặc điểm khối u ................................................................................ 52
3.3.2. Đặc điểm di căn hạch trên giải phẫu bệnh ....................................... 56
3.3.3. Khảo sát một số yếu tố liên quan tới di căn hạch của bệnh nhân .... 59
3.4. ĐÁNH GIÁ GIAI ĐOẠN UNG THƯ LƯỠI .......................................... 64
3.4.1. Đánh giá giai đoạn T trên lâm sàng theo AJCC 8th.......................... 64
3.4.2. Đánh giá giai đoạn N trên giải phẫu bệnh theo AJCC 8th................ 65
3.4.3. Đánh giá di căn xa ............................................................................ 65

3.4.4. Đánh giá giai đoạn theo AJCC 8th .................................................... 66
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN ............................................................................ 67
4.1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG, LÂM SÀNG ........................................................ 67
4.1.1. Tuổi ................................................................................................... 67
4.1.2. Giới.................................................................................................... 68
4.1.3. Yếu tố nguy cơ ................................................................................... 68
4.1.4. Đặc điểm lâm sàng ............................................................................ 70
4.2. ĐẶC ĐIỂM TRÊN CT SCAN ................................................................. 72
4.2.1. Đặc điểm khối u ................................................................................ 72
4.2.2. Đặc điểm hạch cổ trên CT scan ........................................................ 75
4.3. ĐẶC ĐIỂM TRÊN GIẢI PHẪU BỆNH ................................................. 77
4.3.1. Loại mô học ....................................................................................... 77
4.3.2. Độ biệt hoá ........................................................................................ 78
4.3.3. Độ sâu xâm lấn trên giải phẫu bệnh (p-DOI) ................................... 79
4.3.4. Độ lan rộng của khối u ..................................................................... 80
4.3.5. Đặc điểm di căn hạch trên giải phẫu bệnh ....................................... 81

.


.

4.3.6. Khảo sát một số yếu tố liên quan tới di căn hạch của bệnh nhân .... 83
4.4. ĐÁNH GIÁ GIAI ĐOẠN THEO AJCC 8th ............................................ 84
KẾT LUẬN .................................................................................................... 86
KIẾN NGHỊ ................................................................................................... 89
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC

.



.

i

DANH MỤC ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ ANHVIỆT

AJCC

CT scan

DOI

r-DOI

p-DOI

ENE

MRI

PET

.

American Joint Committee on Cancer
Hiệp hội ung thư Hoa Kì
Computerized Tomography scan
Chụp cắt lớp vi tính

Depth of Invasion
Độ sâu xâm lấn khối u
radiological Depth of Invasion
Độ sâu xâm lấn khối u đo trên hình ảnh học
pathological Depth of Invasion
Độ sâu xâm lấn khối u đo trên giải phẫu bệnh
Extranodal extention
Xâm lấn vỏ bao hạch
Magnetic Resonance Imaging
Chụp cộng hưởng từ
Position Emission Tomography
Chụp cắt lớp bức xạ positron


.

ii

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

.

BN

Bệnh nhân

CLS

Cận lâm sàng


GPB

Giải phẫu bệnh

r-DOI

radiological Depth of Invasion

p-DOI

pathological Depth of Invasion

cs

Cộng sự


.

iii

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1: Các nhóm hạch cổ ...................................................................... 12
Bảng 1.2: Đánh giá khối u nguyên phát theo AJCC 8th 37 ........................... 18
Bảng 1.3: Đánh giá di căn hạch theo AJCC 8th 37 ....................................... 19
Bảng 1.4: Đánh giá di căn xa theo AJCC 8th 37 ........................................... 19
Bảng 1.5: Đánh giá giai đoạn TNM theo AJCC 8th 37 ................................ 20
Bảng 3.1: Đặc điểm tuổi trong nghiên cứu ................................................. 37
Bảng 3.2: Đặc điểm nhóm tuổi trong nghiên cứu ....................................... 38
Bảng 3.3: Đặc điểm giới tính trong nghiên cứu.......................................... 39

Bảng 3.4: Yếu tố nguy cơ trong mẫu nghiên cứu được phân tầng theo giới
tính (N=36) ...................................................................................................... 41
Bảng 3.5: Thời gian phát hiện khối u.......................................................... 42
Bảng 3.6: Triệu chứng khởi phát ................................................................ 43
Bảng 3.7: Vị trí khối u................................................................................. 43
Bảng 3.8: Hình ảnh khối u qua khám lâm sàng .......................................... 44
Bảng 3.9: Phân nhóm đường kính u lớn nhất trên CT scan ........................ 44
Bảng 3.10: Đường kính khối u lớn nhất (mm)............................................ 45
Bảng 3.11: Ranh giới u trên CT scan .......................................................... 46
Bảng 3.12: Tính chất u trên CT scan .......................................................... 46
Bảng 3.13: Xâm lấn mô xung quanh trên CT scan ..................................... 47
Bảng 3.14: Dữ liệu độ sâu xâm lấn DOI trên CT scan (r-DOI).................. 47

.


.

iv

Bảng 3.15: Giá trị độ sâu xâm lấn DOI trên CT scan (r-DOI) (mm) ......... 48
Bảng 3.16: Phân nhóm r-DOI ..................................................................... 48
Bảng 3.17: Tỉ lệ giá trị r-DOI làm thay đổi giai đoạn T ............................. 49
Bảng 3.18: Tỉ lệ nghi ngờ hạch di căn trên CT scan................................... 49
Bảng 3.19: Nhóm hạch nghi ngờ di căn trên CT scan (N=17) ................... 50
Bảng 3.20: Vị trí hạch trên CT scan (N=17) ............................................... 50
Bảng 3.21: Tính chất hạch trên CT scan (N=17) ........................................ 51
Bảng 3.22: Loại mô học .............................................................................. 52
Bảng 3.23: Độ biệt hoá................................................................................ 53
Bảng 3.24: Độ lan rộng của khối u trên giải phẫu bệnh ............................. 53

Bảng 3.25: Tỉ lệ đo được p-DOI ................................................................. 54
Bảng 3.26: Giá trị p-DOI ............................................................................ 54
Bảng 3.27: Phân nhóm p-DOI..................................................................... 55
Bảng 3.28: Tỉ lệ p-DOI làm thay đổi chẩn đoán T ..................................... 55
Bảng 3.29: Di căn hạch trên giải phẫu bệnh ............................................... 56
Bảng 3.30: Số lượng hạch di căn trên giải phẫu bệnh ................................ 57
Bảng 3.31: Vị trí hạch di căn ...................................................................... 57
Bảng 3.32: Nhóm hạch di căn (N=17) ........................................................ 58
Bảng 3.33: Di căn hạch cổ âm thầm ........................................................... 58
Bảng 3.34: Đánh giá giai đoạn T trên lâm sàng theo AJCC 8th .................. 64
Bảng 3.35: Đánh giá N trên giải phẫu bệnh theo AJCC 8th ........................ 65
Bảng 3.36: Đánh giá di căn xa .................................................................... 65

.


.

v

Bảng 3.37: Đánh giá giai đoạn theo AJCC 8th ............................................ 66
Bảng 4.1:So sánh đường kính khối u giữa các nghiên cứu......................... 72
Bảng 4.2: So sánh giá trị r-DOI trong một số nghiên cứu .......................... 74
Bảng 4.3: So sánh đặc điểm di căn hạch cổ khảo sát trên hình ảnh học..... 75
Bảng 4.4: So sánh độ biệt hoá giữa các nghiên cứu ................................... 78
Bảng 4.5: So sánh giá trị p-DOI trong một số nghiên cứu ......................... 79
Bảng 4.6: So sánh đặc điểm di căn hạch cổ trên giải phẫu bệnh ................ 82
Bảng 4.7: So sánh đánh giá giai đoạn TNM theo AJCC 8th giữa các nghiên
cứu ................................................................................................................... 84


.


.

vi

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 3.1: Phân bố nhóm tuổi trong nghiên cứu ..................................... 38
Biểu đồ 3.2: Phân bố giới tính trong nghiên cứu ........................................ 39
Biểu đồ 3.3: Nghề nghiệp trong mẫu nghiên cứu ....................................... 40
Biểu đồ 3.4: Kích thước u lớn nhất đo trên CT scan .................................. 46

.


.

vii

DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1: Phân bố và hình dạng của 4 loại nhú lưỡi..................................... 5
Hình 1.2: Mặt lưng lưỡi ................................................................................ 6
Hình 1.3: Hạch vùng cổ .............................................................................. 13
Hình 1.4: Phân bố của dây thần kinh sinh ba. ............................................. 14
Hình 1.5: Sự khác biệt giữa độ dày khối u và độ sâu xâm lấn khối u trên hình
ảnh siêu âm. Chú thích: TT: độ dày khối u. DOI: độ sâu xâm lấn khối u. Nguồn:
Bulbul, M. G và cs38 ........................................................................................ 22
Hình 1.6: Một số đường vào trong phẫu thuật ung thư lưỡi ....................... 25


.


.

1

MỞ ĐẦU
Ung thư lưỡi là u ác tính nguyên phát tại lưỡi và cũng là loại ung thư thường
gặp nhất trong các ung thư vùng khoang miệng. Theo GLOBOCAN 2020, trên
thế giới có khoảng 377.713 ca mắc mới và 177.757 ca tử vong do ung thư
khoang miệng với tỉ lệ nam nữ khoảng 2,3:1.1,2 Tại Việt Nam ghi nhận có
khoảng 2152 ca mắc mới và 1099 ca tử vong do ung thư khoang miệng.1 Ung
thư lưỡi thường gặp ở lứa tuổi trung niên và người lớn tuổi. Tuy nhiên trong
những năm gần đây, một số khu vực có sự tăng lên ở giới nữ, người trẻ hoặc
phối hợp cả hai.2 Yếu tố nguy cơ thường gặp nhất là hút thuốc lá và uống
rượu.3,4
Chẩn đoán ung thư lưỡi cần dựa vào thăm khám lâm sàng, xét nghiệm chẩn
đốn hình ảnh (Cắt lớp vi tính-CT scan; cộng hưởng từ - MRI hàm mặt) và đặc
biệt, chẩn đoán xác định bằng kết quả mơ bệnh học.5
Theo một phân tích đồn hệ tại trung tâm ung thư Memorial Sloan Kettering,
tỉ lệ sống còn sau 5 năm của ung thư lưỡi khoảng 63%. Giai đoạn lâm sàng khi
bệnh nhân tới khám là một yếu tố tiên lượng sống cịn quan trọng, trong đó di
căn hạch là yếu tố tiên lượng quan trọng nhất.3 Di căn hạch có thể được đánh
giá bằng thăm khám lâm sàng, hình ảnh học CT scan hoặc MRI trước mổ và
giải phẫu bệnh trong và sau khi mổ.6,7 Ngoài ra một số yếu tố mô học trong giải
phẫu bệnh cũng hỗ trợ góp phần tiên lượng cho bệnh nhân như độ sâu xâm lấn
của khối u, bờ phẫu thuật dương tính, xâm lấn vỏ bao thần kinh và xâm lấn vỏ
bao hạch.3
Lưỡi là cơ quan nằm ở vị trí dễ quan sát, nên ung thư của cơ quan này có thể

được phát hiện và chẩn đoán sớm. Tuy nhiên, tỉ lệ bệnh nhân ung thư lưỡi đến
điều trị ở giai đoạn muộn ở nước ta còn cao, hạn chế hiệu quả điều trị, thời gian

.


.

2

sống cịn khơng bệnh và sống cịn tồn bộ chưa cao.5 Do đó, để góp phần tìm
hiểu thêm về bệnh, chúng tơi tiến hành nghiên cứu “Góp phần khảo sát lâm
sàng, CT scan và giải phẫu bệnh trên bệnh nhân ung thư lưỡi tại Bệnh viện
Đại học Y Dược thành phố Hồ Chí Minh từ 2021 đến 2022”.

.


.

3

MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
MỤC TIÊU TỔNG QUÁT
Khảo sát đặc điểm lâm sàng và cận lâm sàng của ung thư lưỡi.
MỤC TIÊU CỤ THỂ
1. Mô tả đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân ung thư lưỡi.
2. Khảo sát đặc điểm trên CT scan, giải phẫu bệnh của ung thư lưỡi và một
số yếu tố liên quan với tỉ lệ di căn hạch của bệnh nhân.


.


.

4

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN
1.1. GIẢI PHẪU HỌC
1.1.1. Mô tả chung
Lưỡi gồm nhiều cơ, được bao phủ bởi niêm mạc, nằm ở sàn miệng và phía
trước họng, có chức năng nhai, nuốt, nói và nếm. Lưỡi gồm hai phần: rễ lưỡi
và thân lưỡi (lưỡi di động), ngăn cách nhau bởi rãnh tận cùng hình chữ V, đỉnh
quay ra sau.8
Phần thân lưỡi (lưỡi di động) nằm trong hốc miệng (hay có cách gọi khác
lưỡi miệng/lưỡi sàn miệng/lưỡi hốc miệng-dịch từ chữ oral tongue). Thân lưỡi
gồm mặt trên (lưng lưỡi), dưới (bụng lưỡi), 2 bờ phải và trái, một đầu nhọn
phía trước (đầu lưỡi).7,9
1.1.1.1. Mặt lưng lưỡi
Phía sau có một rãnh hình chữ V mà đỉnh chữ V quay ra phía sau gọi là rãnh
tận cùng. Phía trước rãnh là thân lưỡi và phía sau rãnh là rễ lưỡi. Trên mặt lưng,
ở đỉnh rãnh có lỗ tịt. Niêm mạc lưng lưỡi lởm chởm, nhiều nhú. Có 4-5 loại
nhú gồm: nhú dạng sợi (papillae filiformes), nhú dạng nón (papillae conicae), nhú
dạng nấm (papillae fungiformes), nhú dạng đài (papillae vallatue), nhú dạng lá
((papillae foliatae).9,10

.


.


5

Hình 1.1: Phân bố và hình dạng của 4 loại nhú lưỡi
Nguồn: />
a) Nhú dạng đài (circumvallate/vallate papillae)
Là những nhú phẳng, nổi rõ, được bao quanh bởi các rãnh. Có khoảng 8-12
nhú dạng đài, nằm ngay phía trước rãnh tận cùng. Các ống của tuyến dưới lưỡi
tiết ra lipase vào các rãnh xung quanh này để giúp cho quá trình tiêu hoá
lipid.7,11
b) Nhú dạng lá (foliate papillae)
Bề mặt trên của ác nhú dạng lá chính là những nếp gấp nhỏ của niêm mạc.10
c) Nhú dạng sợi (filiform papillae)
Nhú dạng sợi mỏng và dài. Là dạng nhú có nhiều nhất ở lưỡi. Chúng nằm
dọc theo tồn bộ lưng lưỡi, nhưng khơng có chức năng cảm nhận vị giác.10

.


.

6

d) Nhú dạng nấm (fungiform papillae)
Dạng nhú này nằm dọc theo đầu và mặt trên của lưỡi với mật độ dày. Lưỡi
có khoảng 200 đến 300 nhú dạng nấm.10
Mỗi nhú dạng đài, dạng lá và dạng nấm chứa các nụ vị giác (tương ứng
khoảng 250, 1000 và 1600 nụ), được bao bọc bởi nhiều sợi thần kinh.10

Hình 1.2: Mặt lưng lưỡi

Nguồn: Bài giảng giải phẫu học tập 1, 2013 9
1.1.1.2. Mặt dưới lưỡi (bụng lưỡi)
Bụng lưỡi tiếp giáp với sàn miệng, 2 bờ bên tiếp giáp với cung răng, niêm
mạc mỏng, trơn và khơng có gai. Ở giữa có hãm lưỡi, hai bên hãm có cục dưới
lưỡi, tại đây có ống tiết của tuyến nước bọt dưới hàm.8,9
1.1.1.3. Rễ lưỡi
Lưỡi dính vào mặt trên nắp thanh mơn bởi ba nếp, một nếp giữa và hai nếp
bên gọi là nếp lưỡi-nắp thanh mơn. Giữa các nếp có hai hố con gọi là thung

.


.

7

lũng nắp thanh môn. Ở dưới lớp niêm mạc của mặt lưng rễ lưỡi sau rãnh chữ V
có nhiều nang bạch huyết, còn gọi là hạnh nhân lưỡi.9
1.1.2. Cấu tạo lưỡi
Gồm có khung lưỡi và các cơ lưỡi.9
1.1.2.1. Khung của lưỡi
Gồm xương móng và các cân. Các cân gồm có cân lưỡi và vách lưỡi.9
a) Cân lưỡi
Nằm theo mặt phẳng đứng ngang, phía dưới bám vào bờ trên xương móng,
từ đó đi thẳng lên trên và lẫn vào bề dày của lưỡi.
b) Vách lưỡi
Nằm theo mặt phẳng đứng dọc, hình liềm đính vào chính giữa mặt trước cân
lưỡi. Vách lưỡi ngăn cách các cơ lưỡi làm hai nhóm phải và trái.
1.1.2.2. Cơ lưỡi
Gồm hai nhóm cơ nội tại và cơ ngoại lai. Mặc dù các cơ không hoạt động

riêng lẻ, nhưng nhìn chung các cơ nội tại thường thay đổi hình dạng của lưỡi,
trong khi các cơ ngoại lai làm thay đổi vị trí của lưỡi.12
a) Nhóm cơ nội tại
Thường bám vào khung lưỡi và tận hết trong lưỡi, gồm có: các cơ dọc lưỡi
trên và dưới, cơ ngang lưỡi và cơ thẳng lưỡi. Riêng cơ dọc lưỡi là một cơ lẻ,
các cơ khác đều là cơ chẵn.9
b) Nhóm cơ ngoại lai
Đi từ các bộ phận lân cận đến lưỡi, gồm có cơ cằm lưỡi, cơ móng lưỡi, cơ
trâm lưỡi và cơ khẩu cái lưỡi.8

.


.

8

1.1.3. Động mạch của lưỡi
Động mạch lưỡi tách từ động mạch cảnh ngoài. Động mạch lưỡi cho 2 nhánh
bên là nhánh trên móng và các nhánh lưng lưỡi; cho 2 nhánh tận là động mạch
dưới lưỡi và động mạch lưỡi sâu.8
1.1.4. Tĩnh mạch của lưỡi
Gồm tĩnh mạch lưng lưỡi, tĩnh mạch dưới lưỡi, tĩnh mạch lưỡi sâu. Các tĩnh
mạch này đổ về tĩnh mạch mặt và tĩnh mạch dưới đòn, sau đó tạo thành tĩnh
mạch mặt chung.7
1.1.5. Thần kinh của lưỡi
1.1.5.1. Chi phối vận động
Thần kinh hạ thiệt (XII) vận động cho các cơ lưỡi trừ cơ khẩu cái lưỡi (đám
rối họng).12
1.1.5.2. Chi phối cảm giác

Ở 2/3 trước lưỡi: dây thần kinh lưỡi (là nhánh của thần kinh sinh ba (làm
nhiệm vụ cảm giác thân thể và thần kinh thừng nhĩ (là nhánh của thần kinh
trung gian) làm nhiệm vụ cảm giác vị giác.
Ở 1/3 sau lưỡi: các dây thần kinh mặt, thần kinh thiệt hầu, thần kinh lang
thang làm nhiệm vụ cảm giác vị giác lẫn thân thể.8
1.1.6. Bạch huyết vùng lưỡi
Dẫn lưu bạch huyết lưỡi rất phong phú, có nhiều vịng nối dưới niêm mạc,
trong cơ và hai bên bờ lưỡi, là cơ sở cho di căn hạch đối bên. Mạch lymphô ở
đầu lưỡi đổ vào hạch dưới cằm và hạch cảnh thấp, mạch lymphô ở thân lưỡi đổ
vào các hạch dưới hàm, các hạch hầu trong rãi rác từ cơ nhị thân đến cơ vai

.


.

9

móng, đến các hạch chính ở ngay dưới bờ sau cơ nhị thân. Đối với các ung thư
lưỡi càng nằm ở phía trước nguy cơ di căn hạch hầu càng thấp.13
1.2. DỊCH TỄ HỌC VÀ YẾU TỐ NGUY CƠ CỦA UNG THƯ LƯỠI
1.2.1. Xuất độ
Ung thư lưỡi (2/3 trước) là bệnh lí ác tính thường gặp nhất của vùng khoang
miệng, chiếm khoảng 30-40%.5,14
1.2.2. Tuổi và giới
Ung thư lưỡi thường gặp ở nam với tỉ lệ nam:nữ khoảng 3:1 và tuổi thường
gặp 50-70 tuổi.5,6,14
Gần đây, có xu hướng tăng lên ở giới nữ, người trẻ hoặc phối hợp cả hai yếu
tố.2
1.2.3. Yếu tố nguy cơ

Mặc dù chưa chứng minh chắc chắn nguyên nhân ung thư hốc miệng nói
chung và ung thư lưỡi nói riêng, nhưng các nghiên cứu đều cho thấy ung thư
hốc miệng có liên quan chặt chẽ tới các yếu tố bên ngoài. Tác động của các tác
nhân lên niêm mạc miệng khi hút thuốc lá, uống rượu, nhai trầu, sang chấn lặp
đi lặp lại kéo dài, vệ sinh răng miệng kém được xem là nguồn sinh ung thư
quan trọng nhất gây ra ung thư hốc miệng. Ngày nay, người ta nhận thấy có
mối liên quan mạnh giữa ung thư lưỡi và các yếu tố nguy cơ là rượu và thuốc
lá.4,15,16
Hút thuốc lá là một trong những yếu tố nguy cơ quan trọng nhất cho sự phát
triển của ung thư biểu mô tế bào vảy của lưỡi. Hút thuốc lá, xì gà hoặc tẩu
thuốc, thuốc lá nhai và sử dụng thuốc lá dạng hít là các yếu tố nguy cơ lớn nhất
đối với tất cả các ung thư đầu và cổ, bao gồm cả lưỡi. 85% ca ung thư đầu cổ

.


.

10

có liên quan tới việc sử dụng thuốc lá.7,17 Hút thuốc lá thụ động cũng làm tăng
nguy cơ mắc ung thư đầu cổ.7
Rượu là một yếu tố nguy cơ làm phát triển ung thư lưỡi nói riêng và ung thư
khoang miệng nói chung, mặc dù nó ít gây ung thư hơn thuốc lá.18
Những người sử dụng thuốc lá và rượu, các yếu tố nguy cơ này dường như
hiệp đồng với nhau và làm tăng nguy cơ lên nhiều lần, cao hơn từ 30 đến 36
lần đối với những người hút thuốc lá và uống rượu nhiều.7
Những người bị mất răng hoặc vệ sinh răng miệng kém cũng là một yếu tố
nguy cơ cho ung thư khoang miệng.19 Một số tài liệu có đề cập tới việc dùng
các nước súc miệng có nồng độ cồn cao có thể là một yếu tố nguy cơ đối với

sự hình thành ung thư tế bào vảy ở khoang miệng, tuy nhiên điều này chưa
được chứng minh.7
1.3. BỆNH HỌC
1.3.1. Đại thể
- Dạng sùi
- Dạng loét
- Dạng thâm nhiễm
- Dạng phối hợp
1.3.2. Vi thể
Hơn 94-95% là carcinoma tế bào vảy.14,20
Các dạng khác như sarcoma, melanoma ác rất hiếm gặp.

.


.

11

1.4. DIỄN TIẾN TỰ NHIÊN
1.4.1. Bướu nguyên phát
Hầu hết carcinoma tế bào vảy của lưỡi miệng xảy ra ở bờ lưỡi (80%), và
bụng lưỡi (10%), một số ít ở lưng lưỡi (8%) và đầu lưỡi (2%).14
Phần lớn carcinoma xảy ra ở phần ba giữa và phần ba sau lưỡi miệng, có
khuynh hướng khu trú ở lưỡi cho đến khi to, trừ khi bướu xuất phát gần chỗ
tiếp giáp với sàn miệng. Xâm lấn thần kinh và mạch máu có thể xảy ra. Sang
thương tiến xa xâm lấn sàn miệng và nền lưỡi, gây loét và dính.
Sang thương phần ba giữa xâm nhiễm cơ lưỡi và trễ hơn xâm nhiễm sàn
miệng bên.
Sang thương phần ba sau phát triển vào cơ lưỡi, sàn miệng, trụ trước amidal,

đáy lưỡi và rãnh lưỡi amidan. Sang thương phần ba sau diễn tiến giống ung thư
đáy lưỡi hơn, tỉ lệ di căn hạch cao hơn so với ung thư hai phần ba trước.6
Ung thư lan rộng, xâm nhiễm sâu vào mô bên dưới gây hạn chế cử động lưỡi
hoặc bất động lưỡi.6
1.4.2. Di căn hạch
Tế bào ung thư theo đường bạch mạch di căn đến hạch cổ thường gặp trong
ung thư lưỡi.

IA

Nhóm dưới cắm

IB

Nhóm dưới hàm

II (IIA, IIB)

Nhóm hầu trên

.