Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy
A. PHN M U

I. Lí do chọn đề tài
Năm 2003, ćn truyện fantasy The Lords of the Rings (Chúa tể những
chiếc nhẫn) của tác giả J.R.R Tolkien được bầu chọn là cuốn sách được u
thích nhất tại Anh Q́c, đây là kết quả bình chọn của khoảng 750.000 người yêu
sách ở Anh trong chương trình mang tên The Big Read trên đài BBC [68]. Bộ
truyện fantasy The Chronicles of Narnia (Biên niên sử Narnia) của C.S.Lewis đã
bán được 100 triệu bản và được dịch ra 41 thứ tiếng. Năm 1998, bản in đầu tiên
vào năm 1865 của tác phẩm fantasy Alice in Wonderland (Alice ở xứ thần tiên)
của Lewis Carroll được bán đấu giá với giá 1,5 triệu dollar, trở thành cuốn sách
thiếu nhi đắt giá nhất từng được bán [93]...Đó là những bằng chứng sinh động và
cụ thể góp phần khẳng định sức phát triển mạnh mẽ của một thể loại đang gây
ảnh hưởng rộng lớn trong nền văn học thế giới hiện đại – thể loại fantasy. Thật
vậy, những năm gần đây, số lượng tác phẩm fantasy được xuất bản luôn đạt mức
kỉ lục, những con số khổng lồ cho thấy sức phát triển đáng ngạc nhiên của thể
loại này. Mỗi tác phẩm fantassy được tạo ra từ một tác giả cụ thể, có giá trị nội
dung và nghệ thuật đặc sắc, là những đóng góp tích cực cho nền văn học thế giới
hiện đại. Không chỉ hướng tới độc giả thiếu nhi, fantasy cịn có sức hút mạnh mẽ
đới với người lớn. Có thể coi fantasy là một thể loại văn chương đầy quyền lực,
bởi nó tác động trực tiếp đến sự phát triển tâm hồn, trí tưởng tượng và ước mơ
của cả trẻ em và người lớn. Nhà nghiên cứu John H. Timmerman đã nhận xét:
“Văn học fantasy với tư cách là một thể loại có khả năng làm lay động người
đọc một cách mạnh mẽ. Và những rung động, xúc cảm mà nó mang đến khơng
đơn th̀n là cái mang tính bản năng như văn học hiện đại tạo ra. Nó ảnh hưởng
đến niềm tin, cách nhìn về cuộc sớng, sự hi vọng, ước mơ và lịng trung thành
của con người” [92].
Bỏ qua những tác nhân khách quan, các yếu tố bên ngoài, chưa xét đến

mối quan hệ văn học – điện ảnh – quảng cáo, đâu là lí do giải thích cho sự phát
triển, sức sớng dồi dào tưởng như vô tận của thể loại fantasy? Bản thân cấu trúc,
đặc trưng thể loại này có gì hấp dẫn mà khiến bao nhiêu tác giả say mê cầm bút
Bíc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

1


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

va lụi cuụn bao nhiêu độc giả say sưa đón đọc? Nghiên cứu một cách đúng đắn
và chi tiết về đặc trưng cấu trúc của thể loại fantasy khơng chỉ giúp lí giải
ngun nhân căn bản làm nên sức sống dồi dào của thể loại này trên văn đàn thế
giới mà còn mở ra một triển vọng tốt đẹp cho việc phát triển thể loại fantasy
trong nền văn học Việt Nam hiện đại.
Khi xem xét mối quan hệ giữa nghệ thuật và đời sống, nghịch lí là
những tác phẩm có tiếng vang lớn, được nhiều tầng lớp độc giả đón nhận lại
khơng được đánh giá như những tác phẩm nghệ thuật đích thực. Văn học fantasy
cũng từng bị chỉ trích là thuộc đẳng cấp văn học thứ hai, chúng bị coi là những
tác phẩm thiên về giải trí, phục vụ thị hiếu của sớ đông. Nhưng tác giả Terry
Brooks đã phản bác những chỉ trích này như sau: “Những người xem fantasy
như văn học loại hai hay truyện chỉ dành cho trẻ con thường là những người
không đọc hoặc không hiểu chúng. Tôi muốn nói với họ rằng một tác phẩm
fantasy hay phải là sự kết hợp giữa sự mô phỏng lại xã hội với cách kể chuyện
hay, như các tác phẩm của Tolkien, C. S. Lewis, những câu chuyện về xứ Oz và
nhiều tác phẩm khác. Chắc chắn là những truyện này xảy ra trong một thế giới
tưởng tượng. Nhưng những thế giới tưởng tượng đó phản ánh chính chúng ta,
nói cho ta biết những điều về bản thân mình, những điều cần được nói ra và thấu

hiểu...Fantasy đã vượt qua giới hạn của nó trong một phạm vi lớn hơn bất kì loại
văn học viết nào” [86]. Những nhận định trái chiều về giá trị của fantasy buộc
chúng ta phải đánh giá cho chính xác và cơng bằng về vị trí của thể loại này
trong nền văn học thế giới hiện đại. Khẳng định được vị trí xứng đáng của thể
loại fantasy trong nền văn học thế giới sẽ góp phần thúc đẩy sự phát triển của thể
loại cả về chất và lượng.
Vì vậy, khóa luận “Bước đầu tìm hiểu thể loại fantasy” được hình
thành trước hết để chỉ ra những đặc trưng cơ bản nhất về cấu trúc của thể loại
fantasy, khẳng định vị trí của thể loại này trong nền văn học thế giới hiện đại.
Không những thế, chúng tôi mong ḿn các vấn đề được đề cập trong khóa luận
sẽ là những gợi ý bổ ích cho những cơng trình khoa học ở Việt Nam, nghiên cứu
một cách chi tiờt, t m hn na v th loai fantasy.
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

2


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

II. Lch s vn đề
Bản thân fantasy đã từng “bị đối xử như một phong cách hay một thủ
pháp trần thuật, và đôi khi nó cịn bị xem như một loại tiểu thút có tính cơng
thức hoàn toàn” [88]. Tuy nhiên, khới lượng tác phẩm fantasy ngày càng đồ sộ
đã góp phần xây dựng cấu trúc fantasy mạch lạc và không ngừng hoàn chỉnh,
giúp fantasy tách ra khỏi các quan niệm cũ để định hình thành một thể loại. Hơn
nữa, sau khi được định hình như một thể loại, fantasy ngày càng phát triển, trở
thành một thể loại lớn, thậm chí vượt qua cả giới hạn của một thể loại, tạo dựng
một vị thế vững chắc trong nền văn hóa thế giới. Do đó, việc nghiên cứu về cấu

trúc và quá trình phát triển của thể loại là một nhiệm vụ rất quan trọng, đã khơng
ngừng diễn ra trong tiến trình văn học thế giới.
Thể loại fantasy là một tiểu loại của văn học fantastic (văn học kì ảo) điều này đã được giới nghiên cứu phê bình văn học trên thế giới thớng nhất thừa
nhận, do đó trong nhiều cơng trình nghiên cứu về văn học fantastic, thể loại
fantasy có được đề cập đến ở đôi chỗ. Trong cuốn Dẫn luận về văn chương kì
ảo, tác giả Tzevan Todorov đã nhắc đến thể loại có “khuynh hướng cái siêu
nhiên được chấp nhận”, chứa đựng cái “thần diệu thuần túy”. Những câu chuyện
kì ảo mang các đặc điểm như trên được tác giả xếp vào “thể loại của cái thần
diệu” [72;53]. Điều này gợi ta nghĩ đến thể loại fantasy và các đặc điểm cơ bản
của nó. Tuy nhiên, đặc trưng thể loại fantasy mới chỉ được đề cập đến một cách
mơ hồ và gián tiếp.
Cùng với việc các tác phẩm fantasy ra đời ồ ạt, những cơng trình nghiên
cứu về văn học fantasy cũng xuất hiện ngày càng nhiều, tạo thành một chuyên
ngành riêng của thể loại này. Trong lịch sử nghiên cứu văn học fantasy, tồn tại
nhiều hướng nghiên cứu khác nhau, bổ sung cho nhau. Cuốn Bridges to fantasy
xuất bản năm 1982 tập hợp nhiều bài nghiên cứu của nhiều tác giả về các khía
cạnh khác nhau của thể loại fantasy, trong đó đáng chú ý là “Towards a Theory
of Fantasy” của Harold Bloom đưa ra những định nghĩa khác nhau về thể loại.
Cuốn Other worlds: The Fantasy genre của John H. Timmerman xuất bản năm
1983 đã xây dựng tương đối chi tiết và đầy đủ về đặc trưng cấu trúc th loai
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

3


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

fantasy. Xuõt ban nm 1995, cuốn Fantasy Literature for Children and Young

Adults: An Annotated Bibliography của tác giả Ruth Nadelman Lynn là một thư
mục khổng lồ đề cập đến việc phân loại văn học fantasy thành nhiều tiểu loại có
đặc trưng riêng [87]...Theo một thống kê chưa đầy đủ, hiện nay trên thế giới có
khoảng trên 22000 ćn sách nghiên cứu về văn học fantasy với những nội dung
phong phú, đa dạng khác nhau. Ngoài ra cịn phải kể đến các bài phê bình, bình
luận nhỏ, lẻ xuất hiện trên nhiều trang web và các tạp chí chun ngành. Sự dồi
dào của các cơng trình nghiên cứu văn học fantasy trên thế giới đã tạo cho chúng
tôi nhiều thuận lợi về tư liệu, gợi mở cho chúng tơi nhiều ý tưởng trong quá trình
tiến hành thực hiện khóa luận này. Tuy nhiên, đứng trước một khối lượng tư liệu
bề bộn như vậy, nhiệm vụ của chúng tôi là phải xem xét tỉ mỉ, chọn lọc chính
xác những tư liệu có giá trị cao nhất.
Ở Việt Nam, những cơng trình nghiên cứu về văn học kì ảo đã bắt đầu
xuất hiện trong vài năm gần đây, chủ yếu dưới dạng các bài nghiên cứu, phê bình
rải rác trên các tạp chí chun ngành, có thể kể đến bài “Huyền thoại và khoa
học viễn tưởng” của tác giả Bùi Văn Nguyên trên tạp chí Văn học sớ một năm
1988, “Vai trị của cái kì ảo trong truyện và tiểu thuyết Việt Nam” của tác giả
Đặng Anh Đào trên tạp chí Nghiên cứu văn học sớ 8 năm 2006, “Phương thức
huyền thoại trong sáng tác văn học” của tác giả Phùng Văn Tửu đăng trên tạp chí
Nghiên cứu văn học số 10 năm 2007, bài “Văn học kì ảo: Nhìn từ hệ hình thế
giới quan” của tác giả Lã Nguyên đăng trên tạp chí Văn học nước ngồi sớ 6
năm 2007. Ngoài ra, ćn Cái kì ảo trong tác phẩm Balzac của tác giả Lê
Nguyên Cẩn (Nxb Giáo dục 1999) có thể được xem như một trong những cơng
trình đầu tiên nghiên cứu cơng phu về văn học kì ảo...
Tuy nhiên, những cơng trình nghiên cứu một cách nghiêm túc, chuyên
biệt để xây dựng một cơ sở lí luận riêng cho thể loại fantasy ở Việt Nam hầu như
chưa thấy xuất hiện. Có lẽ Lê Nguyên Long là tác giả đầu tiên ở Việt Nam đã
chính thức nhắc đến khái niệm “cái fantasy”. Trong bài nghiên cứu “Về khái
niệm cái kì ảo và văn học kì ảo trong nghiên cứu văn học” đăng trên tạp chí
Nghiên cứu văn học số 9 năm 2006, ông đặt vấn đề nghiờn cu fantasy trong mụi
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy


4


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

quan h so sanh với fantastic. Nhưng sự nghiên cứu về fantasy mới chỉ dừng lại
ở đó, thể loại này chưa thực sự giành được sự lưu tâm của giới sáng tác và
nghiên cứu phê bình Việt Nam. Điều đó góp phần lí giải cho việc thị trường sách
phong phú của Việt Nam bị các tác phẩm fantasy nước ngoài độc chiếm, còn các
tác phẩm văn học fantasy trong nước chưa có chất lượng cao. Hiện trạng trên mở
ra một cơ hội và cũng là thách thức cho chúng tôi khi tiến hành thực hiện đề tài
“Bước đầu tìm hiểu thể loại fantasy”.
Như vậy, qua việc khảo sát một cách sơ bộ các công trình, các bài viết
nghiên cứu về thể loại fantasy nói chung, chúng tôi bước đầu nhận thấy sự quan
tâm và thái độ nghiêm túc của các tác giả thế giới trong việc nghiên cứu mảng đề
tài phong phú, hấp dẫn này. Đồng thời chúng tôi cũng nhận ra việc nghiên cứu
thể loại này ở Việt Nam là một cánh cửa vẫn cịn bỏ ngỏ. Tất cả những thuận lợi
và khó khăn trên khích lệ chúng tơi mạnh dạn thực hiện đề tài “Bước đầu tìm
hiểu thể loại fantasy”, với mục đích lần đầu tiên nghiên cứu thể loại này từ góc
độ lý thuyết.
III. Nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu
1. Nhiệm vụ nghiên cứu
Nhằm xây dựng cơ sở lí luận cơ bản của thể loại fantasy ở Việt Nam,
khóa luận “Bước đầu tìm hiểu thể loại fantasy” đề ra ba nhiệm vụ nghiên cứu
chủ yếu và đi vào giải quyết ba nhiệm vụ này.
Thứ nhất, thông qua việc so sánh, đối chiếu giữa đặc trưng của thể loại
fantasy với đặc trưng của các thể loại khác, đặc biệt là nhận diện nó trong hệ

thớng đa dạng và phong phú của văn học kỳ ảo, chúng tôi cố gắng xác định hạt
nhân của thể loại, đó là “cái fantasy”. Ngoài ra, việc so sánh này giúp chúng tơi
tìm hiểu mầm mớng của fantasy cũng như mối quan hệ giữa fantasy với một số
thể loại gần gũi khác.
Thứ hai, sau khi khảo sát ít nhất mười tác phẩm văn học fantasy nổi tiếng
nhất, chúng tôi miêu tả một vài nét cấu trúc cơ bản của thể loại. Những yếu tố cơ
bản thuộc về cấu trúc thể loại góp phần tạo dựng một cái nhỡn tng ụi chớnh

Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

5


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

xac v din mao thể loại fantasy, giúp chúng tơi có cơ sở để nhận ra một tác
phẩm thuộc văn học fantasy khi được tiếp cận với văn bản tác phẩm đó.
Nhiệm vụ nghiên cứu thứ ba của khóa luận là tìm hiểu về sinh mệnh của
thể loại fantasy trong lịch sử văn học thế giới, đặc biệt là trong đời sống hiện
đại.Việc xác định được lịch sử ra đời, hình thành và phát triển của văn học
fantasy góp phần đánh giá chính xác và cơng bằng về vị trí của thể loại trong nền
văn học hiện đại.
Tóm lại, ba nhiệm vụ nghiên cứu trên đều có mức độ quan trọng nhất
định, có mới quan hệ chặt chẽ với nhau và là những bước cơ bản đầu tiên trong
quá trình tìm hiểu thể loại fantasy.
2. Phạm vi nghiên cứu
Những năm gần đây, ở Việt Nam, việc dịch và giới thiệu các tác phẩm
fantasy ngày càng phát triển. Số lượng tác phẩm fantasy nước ngoài được xuất

bản tại nước ta đã vượt qua con số 50, đó đều là các tác phẩm fantasy có chất
lượng tốt, thuộc vào hàng kinh điển, đã và đang là những cuốn sách bán chạy
hàng đầu thế giới. Phạm vi nghiên cứu của chúng tôi trước hết tập trung chủ yếu
vào những tác phẩm fantasy đã quen thuộc với bạn đọc Việt Nam, phạm vi này
tạo nhiều thuận lợi cho việc định hình cấu trúc của thể loại fantasy ở Việt Nam.
Danh mục những tác phẩm fantasy dùng để khảo sát trong khoá luận xin xem
trong phần Thư mục tham khảo.
IV. Phương pháp nghiên cứu
Trong khóa luận tớt nghiệp này, chúng tôi lựa chọn và sử dụng một số
phương pháp nghiên cứu cơ bản sau đây:
1. Phương pháp cấu trúc
2. Phương pháp lịch sử
3. Phương pháp khảo sát, thống kê
4. Phương pháp hệ thớng hóa, khái quát hóa
5. Phương pháp so sanh, ụi chiờu
6. Phng phap phõn tớch

Bớc đầu tìm hiĨu thĨ lo¹i fantasy

6


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

Trong ú, phng phap cấu trúc và phương pháp lịch sử nằm trong nhóm
phương pháp nghiên cứu đặc trưng thể loại, đó là hai phương pháp quan trọng
nhất giúp chúng tôi hoàn thành được nhiệm vụ chính ́u của khóa luận: chỉ ra
đặc trưng cơ bản và xác lập cấu trúc cơ bản của thể loại fantasy.

V. Cấu trúc khoá luận
Khoá luận được chia làm ba phần: phần mở đầu, phần nội dung và phần
kết luận. Phần nội dung gồm có ba chương:
Chương I: Hạt nhân của thể loại – cái fantasy.
Chương II: Thể loại fantasy nhìn từ phương diện cấu trúc.
Chương III: Thể loai fantasy trong i sụng hin ai.

Bớc đầu tìm hiểu thĨ lo¹i fantasy

7


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy
B. PHN NI DUNG
Chng I

HẠT NHÂN CỦA THỂ LOẠI – CÁI FANTASY
I. Vấn đề khái niệm
Cùng với việc khẳng định fantasy là một tiểu loại của văn học kì ảo
(fantastic), chúng tơi tiến hành so sánh đối chiếu việc dịch hai khái niệm
fantastic và fantasy trong tiếng Việt, qua đó có những đánh giá bước đầu về mức
độ tiếp cận hai khái niệm này ở Việt Nam.
1. Khảo sát những cách dịch về thuật ngữ fantastic trong tiếng Việt
1.1. Việc nghiên cứu về văn học fantastic (fantastique) ở Việt Nam đã xuất
hiện khá nhiều trong những năm gần đây nên vấn đề khái niệm fantastic được hiểu
và dịch như thế nào cũng gây ra nhiều tranh luận. Do đó, có nhiều cách dịch, dẫn
đến việc có nhiều thuật ngữ tiếng Việt cùng để chỉ khái niệm này.
1.2. Chúng tôi đã tổng hợp được một nhóm tên gọi gần giớng nhau cho

khái niệm fantastic trong tiếng Việt. Fantastic từng được dịch là “Cái huyền ảo”
[26], hoặc được dịch là “Cái hoang đường”: “Hoang đường là cái phi thường, kì
ảo, siêu nhiên, phi lí, khơng có thực” [41]. Ngoài ra, một số tác giả như Phùng
Văn Tửu [79], Bùi Văn Nguyên [58]...sử dụng khái niệm “Huyền thoại” với một
số nét nghĩa đã xuất hiện trong fantastic. Nhưng thực tế văn học đã chứng minh,
không thể đồng nhất khái niệm fantastic với thuật ngữ huyền thoại, vì thuật ngữ
này gần với khái niệm “myth – tiếng Anh/ mythe- tiếng Pháp/ mythos – ngôn
ngữ cổ Hi Lạp” [79]. Vậy, “huyền thoại” khơng được xếp vào nhóm các thuật
ngữ dùng để gọi tên fantastic trong tiếng Việt.
1.3. Cách dịch phổ biến nhất trong nghiên cứu, phê bình văn học
fantastic ở Việt Nam chính là sử dụng thuật ngữ “Cái kì ảo” để gọi tên khái niệm
fantastic. Tác giả Lê Ngun Cẩn khẳng định: “Chúng tơi dùng cái kì ảo để
chuyển dịch thuật ngữ tương đương bằng tiếng Pháp: Le Fantastique (tiếng
Latinh: Phantasticus; tiếng Hy Lạp: Phantastikos)” [29;11]. Các tác giả Lã
Nguyên, Lê Nguyên Long đều dùng thuật ngữ “cái kì ảo” trong các bài nghiên
cứu về văn học fantastic cua mỡnh. Khi dch cuụn sach The fantastic: A
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

8


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

Structural Appoach to a Literary Genre của Tzevan Todorov ra tiếng Việt, các
dịch giả Đặng Anh Đào và Lê Hồng Sâm đã trung thành với thuật ngữ “cái kì
ảo” trong śt toàn ćn sách, và tên sách được dịch là Dẫn luận về văn chương
kì ảo. Tóm lại, chúng tơi đồng ý với quan điểm của tác giả Đặng Anh Đào “sử
dụng thuật ngữ cái kì ảo như một qui ước đã được chấp nhận” [36].

2. Khảo sát những cách dịch về thuật ngữ fantasy trong tiếng Việt
Thể loại fantasy chưa được nhận diện trong văn học Việt Nam. Vì thế
việc nghiên cứu văn học fantasy ở nước ta khơng có tính hệ thớng, khái niệm
“fantasy” được nhắc đến với những cách hiểu mơ hồ, chưa rõ nghĩa. Chúng ta
chưa có cách dịch tên thể loại này một cách thớng nhất, do đó chưa có những
thuật ngữ tương đương trong tiếng Việt cho khái niệm fantasy, chỉ mới xuất hiện
một số những thuật ngữ gợi sự liên tưởng đến fantasy nhưng không thể được
chấp nhận như thuật ngữ gọi tên cho khái niệm này.
2.1. Fantasy và “Cái thần diệu thuần túy”
Todorov cho rằng khi người đọc “quyết định rằng người ta phải chấp
nhận những qui luật mới của tự nhiên giải thích cho hiện tượng ấy (ở đây là hiện
tượng kì ảo), chúng ta đi vào thể loại của cái thần diệu” [72;53]. Trong thời kì
tiểu thuyết đen (the gothic novel) – một thời kì lớn của văn học kì ảo, xuất hiện
khuynh hướng “cái siêu nhiên được chấp nhận” (cái “thần diệu thuần túy”). Theo
Todorov, cái “thần diệu thuần túy” là một phân nhánh của cái kì ảo. Cái thần
diệu thuần túy tuy có những đặc trưng giớng “fantasy” nhưng kì thực lại là
“simply marvelous” [89]. Do đó khơng thể dùng thuật ngữ “cái thần diệu thuần
túy” để gọi tên cho khái niệm fantasy trong tiếng Việt. Tương tự như vậy, không
thể dùng các thuật ngữ “cái huyền diệu”, “cái huyền ảo”...để gọi tên cho fantasy
vì chúng gần với “marvellous” hay “magical” hơn là gần với fantasy.
2.2. Fantasy và “cái phóng túng” (fantaisie) và “cái phóng túng hư
huyễn thuần túy”
“Từ phóng túng chỉ bất kì tác phẩm tưởng tượng nào quay lưng lại với thực
tại và quay lưng lại ngay cả với sự có thể giớng thật, tác phẩm thoát ra khỏi những
ngun tắc, đặc biệt thoát ra khỏi nguyên tắc phóng túng lo-gic, bng vic lao vao
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

9



Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

nhng kờt hp khiờn người ta bất ngờ nhất. Phóng túng mang đến cho người ta một
ấn tượng về biểu lộ bộc phát, về tự do, về sự độc đáo và về sự vui vẻ [26;318]. Định
nghĩa này dường như tách fantasy ra khỏi fantastic, cách gọi fantasy là cái phóng
túng sẽ làm mất đi đặc trưng bản chất của khái niệm này. Thuật ngữ “cái phóng
túng” chưa gọi trúng tên bản chất của thể loại fantasy.
Ngay cả tác giả Lê Nguyên Long, người đầu tiên quan tâm tới việc định
nghĩa fantasy cũng gặp lúng túng khi phải tìm một thuật ngữ tương đương để gọi
tên khái niệm này trong tiếng Việt. Ông gọi fantasy bằng nhiều cái tên:“cái
phóng túng hư huyễn thuần túy”, “cái tưởng tượng huyễn hoặc, cái tưởng tượng
phóng túng”, “những tưởng tượng hư huyễn phóng túng có tính chất của cái kì
ảo” [50]...Nhưng những tên gọi ơng nêu ra mới thâu tóm được duy nhất một đặc
trưng của cái fantasy nên ơng khơng tìm được thuật ngữ riêng cho khái niệm
fantasy trong tiếng Việt.
2.3. Fantasy và “truyện thần tiên hiện đại”
Liệu từ mối quan hệ giữa fantasy và fairy tale, có thể gọi fantasy bằng
thuật ngữ “truyện thần tiên hiện đại” hay khơng? Thuật ngữ này có vẻ thỏa đáng
khi áp dụng cho việc định danh thể loại của những tác phẩm fantasy kinh điển
giai đoạn cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX như Cuộc phiêu lưu của Alice ở xứ sở
thần tiên (Lewis Carroll) hay Peter Pan (James Matthew Barrie). Tuy nhiên, với
những tác phẩm fantasy giữa thế kỉ XX như Chúa của chiếc nhẫn
(J.R.R.Tolkien), Biên niên sử Narnia (C.S. Lewis), Pháp sư xứ Hải địa (Ursula
K. Leguin), Bóng tối trỗi dậy (Susan Cooper), Eragon (C. Paolini)...khơng thể
gọi tên chúng là những truyện thần tiên hiện đại. Vì thế dùng thuật ngữ “truyện
thần tiên hiện đại” là thu hẹp bản chất thể loại fantasy.
2.4. Fantasy và “cái kì ảo” hay “cái huyễn ảo”
Riêng tác giả Lê Huy Bắc lại có quan niệm khác về fantasy và fantastic.

Trong bài viết “Cái kì ảo và văn học huyễn ảo” [24], tác giả cho rằng “thuật ngữ
kì ảo được dịch từ chữ fantasy”, và “văn học kì ảo” là thuật ngữ chỉ hai khái
niệm fantastic literature hoặc literature of fantasy. Như vậy, tác giả đồng nhất
fantasy và fantastic, quan điểm này mở rộng khái niệm, bản chất và phạm vi thể
Bíc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

1
0


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

loai fantasy khiờn nú khơng cịn là khái niệm mà chúng tơi đang nghiên cứu nữa.
Để giải quyết vấn đề thuật ngữ, tác giả “dùng khái niệm văn học huyễn ảo để
dịch ngắn gọn cụm từ mythical, fantastic, supernature, unnature, ghost, horror,
gothic, magical literature” [24]. Như vậy, thuật ngữ “cái kì ảo” hay “cái huyễn
ảo” dùng để gọi tên fantasy đều đã mở rộng phạm vi thể loại, khiến fantasy mất
đi đặc trưng bản chất của nó.
2.5. Kết luận
Chúng tơi đồng ý với ý kiến của tác giả Lê Nguyên Long khi nhận định:
“Rất khó tìm được một thuật ngữ tương đương trong tiếng Việt cho từ fantasy để
phân biệt nó với cái fantastic đã được dịch là cái kì ảo” [50]. Vì thế trong śt
khóa luận này, chúng tơi sẽ giữ ngun tên gọi của khái niệm là fantasy và
không dịch ra tiếng Việt. Bởi bất cứ sự dịch thuật nào cũng làm biến dạng khái
niệm, hoặc không phản ánh trúng bản chất của thể loại, hoặc thu hẹp hay mở
rộng bản chất thể loại.
II. Cái fantasy - hướng tới một quan niệm
1. Tiến trình nghiên cứu

Trong khóa luận này, chúng tơi khơng đi theo tiến trình nghiên cứu truyền
thớng, tức là khơng đi từ việc giới thuyết định nghĩa, rồi lần lượt chỉ ra các đặc
trưng của thể loại. Ở Việt Nam, thể loại fantasy chưa được nhận diện, độc giả chưa
được tiếp xúc với nhiều định nghĩa khác nhau của thể loại này, nên rất khó để ngay
lập tức giới thuyết một định nghĩa chung nhất, chính xác nhất trên cơ sở khảo sát
các định nghĩa đã xuất hiện từ trước. Mặt khác, nhiệm vụ lớn nhất mà khóa luận
hướng tới là chỉ ra đặc trưng tiêu biểu và bước đầu xây dựng cấu trúc cơ bản cho
thể loại fantasy.Vì thế, trước hết chúng tơi tìm hiểu hạt nhân thể loại, sau đó phân
tích các thành tớ cấu thành nên cấu trúc thể loại, qua đó xây dựng một nền tảng lí
luận cơ bản về cấu trúc của thể loại fantasy ở Việt Nam.
2. Fantasy và fantastic
2.1. Cái fantastic (cái kì ảo)
2.1.1. Trên thế giới và ở Việt Nam, có nhiều định nghĩa về cái kì ảo,
nhưng nhìn chung các định nghĩa đều xoay quanh một số nét nghĩa như sau: Cai
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

1
1


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

kỡ ao phai cập đến cái siêu nhiên, cái khác lạ, phi thường, khơng thể xảy ra...
Nhưng tất cả những ́u tớ đó không tách riêng mà phải đan xen với hiện thực,
cái kì ảo phá vỡ trật tự của cái bình thường và xâm lấn vào cái bình thường khiến
cho hai yếu tố thực - ảo trộn lẫn với nhau.
2.1.2. Những nét nghĩa trên qui định các đặc trưng cơ bản của cái kì ảo,
trong đó đặc trưng cơ bản nhất có thể được miêu tả như sau: cái kì ảo “gây lo lắng

hồi hộp đến nỗi người đọc do dự giữa một giải thích hợp lí và một giải thích siêu
tự nhiên về những sự kiện. Sự do dự, hoài nghi này chính là nguyên tắc của thể
loại”. [26;319]. Và “cái kì ảo, đó là sự lưỡng lự cảm nhận bởi một con người chỉ
biết có các quy luật tự nhiên, đới diện với một hiện tượng bên ngoài mang tính
siêu nhiên” [72;34]. Đới với nhà nghiên cứu Lovecraft, tiêu chí kì ảo khơng nằm
ở tác phẩm mà ở sự thể nghiệm của độc giả; và sự thể nghiệm này phải là nỗi sợ
hãi: s“Một truyện trở thành kì ảo đơn giản khi độc giả thấy sâu sắc một cảm giác
sợ hãi và khiếp đảm, thấy sự hiện diện của những thế giới và lực lượng kì dị”,
Peter Penzoldt cũng đồng tình với quan điểm này khi khẳng định: “...tất cả các
truyện siêu nhiên đều là những câu chuyện về sự sợ hãi” [72;45-46].
2.1.3. Tóm lại, các tác giả hầu như thớng nhất với nhau về bản chất của
cái kì ảo, đó là trạng thái do dự, hoang mang, sợ hãi mà nó gây ra cho người đọc
khi đặt họ trước bới cảnh mà cái bình thường pha trộn với cái siêu nhiên, phi
thường. Các tác phẩm của Franz Kafka như Lâu đài, Vụ án, Biến dạng, thầy
thuốc nông thôn...hay một số truyện của Honoré de Balzac, Guy de
Maupassant...đều chứa đựng nhiều ́u tớ kì ảo có đặc trưng này. Trong tiểu
thuyết Biến dạng của F.Kafka, cái kì ảo xuất hiện từ “một sáng tỉnh giấc bâng
khuâng”, Gregor Samsa biến thành con bọ khủng khiếp. Khi chứng kiến sự biến
dạng đầy kì ảo và đột ngột của Gregor Samsa, người đọc có cảm giác hoang
mang sợ hãi, lo lắng rằng một sáng tỉnh giấc nào đó, chính mình cũng bị biến
thành một “con rối tạp chủng người – loài vật” [25;143] như Gregor Samsa.
2.2. Cái fantasy
2.2.1. Vì là một tiểu loại của cái kì ảo, cái fantasy cũng đề cập đến cái
siêu nhiên, cái khác lạ, phi thường, không thể xảy ra...Nhng cac yờu tụ nay
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

1
2



Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

khụng h an cai với hiện thực mà tách riêng ra trong thế đối lập với hiện thực:
“Cái fantasy chỉ là những tưởng tượng huyễn hoặc, khơng có trong đời thực, ít
nhiều x́t hiện trong thế đới lập với hiện thực” [50]. Do đó “người đọc được
dẫn đến cảm nhận không phải là sự hoang mang mà là sự tin tưởng vào trật tự
của thế giới siêu nhiên đó, ngay cả với sự sợ hãi và băn khoăn” [50].
2.2.2. Từ việc chỉ ra các nét nghĩa trên của cái fantasy, chúng tôi nhận
thấy cái fantasy có một sớ đặc trưng đới lập về bản chất với cái kì ảo. Việc chỉ ra
những đặc trưng riêng của cái fantasy trong sự đối sánh với cái kì ảo góp phần
định hình thể loại, khẳng định sự tồn tại độc lập của fantasy với fantastic.
Đặc trưng tiêu biểu nhất của cái fantasy là gắn với cái lãng mạn. Chủ
nghĩa lãng mạn phát huy cao độ trí tưởng tượng: “Nghệ sĩ du hành đến các vì
sao, thì đành xin lỗi là không phục vụ huyện đường được” (Victor Hugo, Tựa
kịch Cromwell). Đồng thời chủ nghĩa lãng mạn “bác bỏ cuộc sống tầm thường
của xã hội văn minh tư sản, các nhà chủ nghĩa lãng mạn hướng về một thế giới
khác thường” [42;86]. Vì thế, cái fantasy gắn với cái lãng mạn của chủ nghĩa
lãng mạn, chúng đều yêu cầu cả tác giả và bạn đọc phát huy cao độ trí tưởng
tượng, thoát ra khỏi thực tế để đến với một thế giới hoàn toàn khác biệt. Nên cái
fantasy có lợi ích như “một sự siêu thoát: thoát ra khỏi cuộc sống đời thường”
[26;319]. Tuy nhiên, thế giới khác thường trong chủ nghĩa lãng mạn đối lập với
thế giới trong hiện thực một cách gay gắt về bản chất, nhằm thay đổi trật tự xã
hội thông thường để thiết lập một trật tự mới tốt đẹp hơn theo ý ḿn của tác
giả. Cịn thế giới khác thường trong fantasy đối lập với thế giới trong hiện thực
chủ yếu về mặt hình thức, trong khi vẫn giữ nguyên cơ cấu xã hội, trật tự của thế
giới hiện thực. Đó là thủ pháp nhằm tạo ra mối kết nối ràng buộc giữa hai thế
giới: thế giới fantasy và thế giới hiện thực (chúng tôi sẽ đề cập vấn đề này ở
phần Không gian fantasy). Thật vậy, trong tiểu thuyết Nhà thờ Đức Bà Paris

của Victor Hugo, hình thức bên ngoài của xã hội tư sản được giữ nguyên, nhưng
bản chất của xã hội đó bị đảo lộn bằng việc kẻ quái thai bị cả xã hội ghê tởm
Quasimodo lại được đề cao như một người anh hùng đại diện cho thiên lương và
tình u chân chính, cịn cơ gái lang thang Esmộralda vụn b ca xó hi khinh
Bớc đầu tìm hiểu thĨ lo¹i fantasy

1
3


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

mit lai la hin thân của cái đẹp và khao khát tự do. Ngược lại, trong tác phẩm
fantasy kinh điển Cuộc phiêu lưu của Alice ở xứ sở thần tiên (Lewis Carroll), dù
về mặt hình thức, một vương q́c của các qn bài nằm dưới lịng đất thì thật là
kì lạ, nhưng về bản chất, trật tự của vương q́c đó lại giớng hệt mơ hình một xã
hội trên mặt đất, với bà hoàng Q cơ bạo chúa và ông hoàng K cơ dốt nát.
Nếu cái kì ảo là cái siêu nhiên bị hoài nghi, sợ hãi thì cái fantasy lại là
cái siêu nhiên được chấp nhận, cái thần diệu thuần túy. Đặc trưng này phản
ánh thái độ của độc giả khi tiếp xúc với fantasy. Họ không vướng vào sự băn
khoăn, hoang mang do dự về việc nên tin vào điều gì, nên giải thích những hiện
tượng kì lạ, phi thường như thế nào. Họ “quyết định rằng người ta phải chấp
nhận những luật mới của tự nhiên có thể giải thích cho hiện tượng ấy” và “những
hiện tượng siêu nhiên khơng có sự diễn giải nào hết” [72;53-54]. Thật vậy, bất
cứ người đọc nào cũng đủ tỉnh táo và khôn ngoan để biết rằng một xứ sở thần
tiên như Neverland (Peter Pan - J.M.Barrie) là khơng có thật, do đó để đến được
với Neverland, họ buộc phải chấp nhận sự khơng có thật của nó.
Cái fantasy mang đến cho người ta ấn tượng về biểu lộ bộc phát, sự tự

do, về sự độc đáo và về sự vui vẻ [26;318]. Đây là một đặc tính quan trọng của
fantasy. Hiếm có thể loại văn học nào lại mang đến cho người đọc cảm giác tươi
vui, sung sướng và sự giải phóng về tinh thần cao độ như fantasy. Đọc các tác
phẩm fantasy như Peter Pan, Alice ở xứ thần tiên, Chuyện dài bất tận...độc giả
được chiêu đãi một bữa tiệc tinh thần đầy màu sắc, âm thanh, hương vị của mơ
mộng và tự do, khiến cho họ như muốn bay lên, thoát khỏi những ràng buộc trần
tục của cuộc sống. Với đặc trưng này, thể loại fantasy chứng tỏ vai trò quan
trọng thỏa mãn nhu cầu giải trí của con người thời đại kĩ trị.
Cái fantansy cũng mang lại khoái cảm về sự sợ hãi nhưng bản chất của
sự sợ hãi này khác hoàn toàn so với cái kì ảo. Sự sợ hãi trong fantasy do các tình
tiết đáng sợ trong một chuỗi chi tiết hoang đường của tác phẩm mang lại, là thủ
pháp để tác giả duy trì sự hứng thú của người đọc. Khi độc giả kết thúc việc đọc
tác phẩm, thậm chí ngay khi vừa đọc xong các tình tiết đáng sợ thì sự sợ hãi
cũng chấm dứt. Cịn ở văn học kì ảo, sự sợ hãi trở thành nỗi am anh ngay ca khi
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

1
4


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

ngi oc ó kờt thúc việc đọc. Do đó, ở fantasy, để gây ra hiệu ứng sợ hãi, tác
giả phải sử dụng một chuỗi chi tiết gây cảm giác ghê sợ, liên tục bổ sung các chi
tiết này để kích thích kịp thời trí tưởng tượng của độc giả. Trái lại, ở văn học kì
ảo, tác giả có khi chỉ cần dùng một chi tiết rất nhỏ cũng đủ gây ám ảnh sợ hãi
cho độc giả. Về bản chất, cái sợ hãi trong fantasy khác cái sợ hãi trong văn học
kì ảo ở chỗ, cái sợ hãi trong fantasy không đe dọa tới bản thể của con người,

không khiến con người hoang mang lo lắng. Trong Mê cung xứ Hải địa (Ursula
K. Leguin), pháp sư Ged lang thang rịng rã śt nhiều ngày trong mê cung hầm
mộ dưới lòng đất xứ Atuan – một nơi chứa đầy bóng tới và tử khí, cuộc phiêu
lưu này làm cho độc giả sợ hãi nhưng đó là sự sợ hãi của người chứng kiến, sự
sợ hãi nằm ngoài bản thể. Trong khi đó, độc giả sợ hãi trước cái kì ảo phi lí trong
Vụ án của F.Kafka vì đó là nỗi sợ đe dọa bản thể, người ta hoang mang lo lắng
khơng biết khi nào mình sẽ thay thế Josef K lĩnh cái án tử hình phi lí rùng rợn,
nỗi sợ được kéo dài liên miên, ám ảnh tâm trí người đọc.
3. Fantasy trong cội nguồn văn hóa thế giới
3.1. Fantasy và thần thoại (myth)
3.1.1. Thần thoại (myth) là thể loại văn học ra đời sớm nhất, là cội nguồn
của nhiều thể loại khác. Thần thoại vừa là tín ngưỡng, vừa là khoa học nghệ thuật
nguyên sơ đầu tiên của loài người, nó có ảnh hưởng sâu rộng và lâu dài đến mọi
lĩnh vực văn hóa và đời sống tinh thần của các dân tộc trên thế giới. Bản thân
fantasy cũng bắt nguồn từ thần thoại, kế thừa thần thoại, phát triển thần thoại.
Giữa hai thể loại này vừa có quan hệ tương đồng vừa có những khác biệt, phản
ánh sự phát triển không ngừng của fantasy so với thể loại cổ xưa nhất thế giới.
3.1.2. Một trong những định nghĩa khái quát nhất về thần thoại là “Đó là
toàn bộ những truyện hoang đường, tưởng tượng về các vị thần hoặc những con
người, những loài vật mang tính chất thần kì, siêu nhiên do con người thời
nguyên thủy sáng tạo ra để phản ánh và lí giải các hiện tượng trong thế giới tự
nhiên và xã hội theo quan niệm vạn vật có linh hồn (hay thế giới quan thần linh
chủ nghĩa)” (42;299). Điểm tương đồng đầu tiên của thần thoại và fantasy chính
là hai thể loại này đều là sản phẩm của trí tưởng tượng tuyt ụi. Thõn thoai va
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

1
5



Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

fantasy u la nhng câu chuyện hoang đường chứa đựng những yếu tố thần kì,
siêu nhiên mà chỉ có trí tưởng tượng mới tạo ra được.
3.1.3. Thần thoại xây dựng một thế giới đẹp đẽ, hùng vĩ, nguyên sơ và
thần thánh. Đó là thế giới huyền thoại mà loài người luôn hướng tới. Từ lâu, đỉnh
Olympus đã trở thành biểu tượng cho uy quyền tuyệt đối, cho phép màu, cho sự
siêu thoát, hạnh phúc và niềm vui: “Trong vương quốc Olympus của thần Zeús
không có mưa tuyết gió lạnh; ở đây chỉ có mùa hè vĩnh cửu, đầy ánh nắng và niềm
vui” [33;26]. Hầu hết các truyện fantasy đều kế thừa ở thần thoại kiểu không gian
này. Fantasy cũng xây dựng một thế giới tràn ngập ánh sáng, hi vọng, niềm vui và
mang đậm màu sắc thần tiên huyền ảo. Xứ Middle Earth trong Chúa của chiếc
nhẫn (J.R.R.Tolkien) và xứ Narnia trong Biên niên sử Narnia (C.S.Lewis) đưa
độc giả quay trở về một miền không gian hùng vĩ, tráng lệ, cổ xưa như trong thần
thoại. Chính tại khơng gian đó, con người được giải thoát khỏi những luật định xã
hội, được tự do bay bổng cùng trí tưởng tượng và ước mơ.
3.1.4. Điểm khác nhau cơ bản giữa thần thoại và fantasy là quan điểm
tiếp nhận của độc giả với hai thể loại này. Thần thoại khơng chỉ là nghệ thuật mà
cịn là tín ngưỡng, do đó nó tồn tại dựa trên niềm tin tuyệt đối của con người thời
nguyên thủy. Nhân loại buổi sơ khai đặt vào thần thoại những khao khát lí giải
thế giới rộng lớn bí ẩn, và họ hoàn toàn tin tưởng vào sự tồn tại của các thần
linh. Ngược lại, fantasy ra đời trong thời hiện đại, con người đã lâu khơng cịn
tin vào thế giới thần tiên. Nhưng khi bước vào fantasy, người đọc chủ động
ngưng lại mọi nỗi hoài nghi của mình, chấp nhận sự tồn tại của thế giới thần tiên
như là một điều kiện quyết định giúp họ vượt thoát khỏi hiện thực.
3.2. Fantasy và fairy tale
3.2.1. Sự tương đồng
Fairy tale có thể được dịch trong tiếng Việt là truyện thần tiên hoặc

truyện cổ tích thần kì (để phân biệt với truyện cổ tích thế sự vớn rất ít ́u tớ
hoang đường kì ảo). Đây là thể loại văn học dân gian có nhiều điểm tng ng
nhõt vi fantasy.

Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

1
6


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

V ni dung, ca fantasy và fairy tale đều phản ánh ước mơ, khát vọng tự
do, hạnh phúc của con người, chúng đều có giá trị nhân văn và giá trị giáo dục.
Về hình thức, cả fantasy và fairy tale đều là sản phẩm của trí tưởng tượng,
sử dụng đậm đặc các ́u tớ hoang đường thuần túy được người đọc chấp nhận.
Fantasy học tập ở fairy tale nhiều yếu tố: “ Fantasy kế thừa ở fairy tales
hệ thống nhân vật mà đã được Vladimir Propp và những học trị sau ơng sắp xếp
thành: anh hùng, công chúa, người phù trợ giúp đỡ, người ban cho, người đối
kháng” [88], và “hơn nữa, fantasy đã thừa hưởng rất nhiều ́u tớ hình thức của
fairy tales: phù thủy, thần linh, rồng, những con thú biết nói, những con ngựa
bay, những tấm thảm bay, áo khoác tàng hình, đũa phép, gươm thần và những
cây đèn thần, thức ăn đồ ́ng diệu kì…” [88].
Fantasy cịn kế thừa cớt truyện cơ bản của các truyện cổ tích thần kì:
nhân vật rời quê hương – gặp những người giúp đỡ và các đối thủ - trải qua
những thử thách, trở về nhà trong vinh quang, với những của cải thu được. Ngoài
ra, fantasy và fairy tale cùng xây dựng những mâu thuẫn xung đột cơ bản, các tác
phẩm fantasy và fairy tale chứa đầy những motif về cuộc truy lùng, sự săn đuổi,

chuyến phiêu lưu…nổi bật nhất là motif về trận chiến giữa cái thiện và cái ác.
Đặc biệt, cả fantasy và truyện thần tiên đều hướng đến những kết thúc có
hậu. Kiểu kết thúc đó thể hiện ước mơ về hạnh phúc, hoà bình, cơng lí của loài
người. Và bởi vì những ước mơ đó ln đi cùng sự sinh tồn của nhân loại, nên
dù fairy tale và fantasy là hai thể loại lịch đại, chúng vẫn gặp nhau ở những kết
thúc có hậu đầy màu sắc lãng mạn, thần tiên.
3.2.2. Sự khác biệt
Về nguồn gốc, fairy tales ra đời từ thời đại cổ xưa, phát triển trong thời
kì phong kiến, còn fantasy là sản phẩm của thời hiện đại, phát triển trong chế độ
tư bản chủ nghĩa, nên hai thể loại này có một sớ khác biệt cơ bản.
Về tác giả, fairy tales có tác giả là cả cộng đồng, chúng là những sáng tác
truyền miệng vô danh nên khơng có dấu ấn tác giả. Vì thế, fairy tale có tính cơng
thức, tính qui ước. Ngược lại, fantasy là sản phẩm tạo nên bởi trí tưởng tượng
của một tác giả cụ thể, vì thế nó mang đậm tính cỏ nhõn, tớnh sỏng to, dõu õn
Bớc đầu tìm hiểu thĨ lo¹i fantasy

1
7


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

c ao cua tac giả, khơng thể bắt chước mơ phỏng được. Một ví dụ rõ ràng là
sau khi tác giả của Peter Pan, J.M. Barrie qua đời, có rất nhiều nhà văn khác đã
viết tiếp truyện Peter Pan, nhưng rõ là Peter Pan của J.M.Barrie và Peter Pan áo
choàng đỏ của Geraldine McCaughrean là hai tác phẩm độc lập, có phong thái
khác hẳn nhau, bị qui định bởi phong cách riêng của tác giả.
Fantasy và fairy tale khác nhau về tính lí tưởng. Do khác nhau về lịch sử

ra đời và vấn đề tác giả nên tuy cùng phản ánh ước mơ, lí tưởng của con người
nhưng tính lí tưởng của fairy tale mang màu sắc dân gian, hướng đến những lí
tưởng chung phục vụ lợi ích của cả cộng đồng như: sự cơng bằng, sự đổi
đời...Trong khi đó, fantasy là sản phẩm của thời kì lãng mạn nên lí tưởng của nó
gắn với chủ nghĩa lãng mạn, chủ yếu hướng vào sự ca ngợi bản thể, ca ngợi con
người và những khao khát riêng tư nhân bản.Trong Pháp sư xứ Hải địa (Ursula
K. Le Guin), người anh hùng Ged thực hiện một cuộc hành trình gian khổ (theo
đúng motif trong truyện cổ tích thần kì) nhưng khơng phải để thực hiện sứ mệnh
của cả dân tộc, mà để tìm và diệt bóng đen tội lỗi trong chính tâm hồn chàng. Đó
là cuộc chiến đấu đầy nhân bản – chiến đấu với phần đen tới xấu xa của bản thể.
Vì thế, nếu như người anh hùng trong thần thoại, sử thi, truyện cổ tích thần
kì...thường có tâm hồn đơn giản, hồn nhiên, khơng có cá tính rõ nét để phù hợp
với lí tưởng chung của cộng đồng, thì những anh hùng trong fantasy trước hết là
những cá nhân có tính cách riêng biệt, độc đáo (ảnh hưởng của chủ nghĩa lãng
mạn), có nội tâm phong phú phức tạp, và vì họ là những người đặc biệt (điều này
thì giớng với các anh hùng trong sử thi) nên họ liên tục trải nghiệm sự cô đơn vốn là bản chất của con người trong thế kỉ này.
Bên cạnh sự tương đồng, fantasy và fairy tale có một sớ khác biệt về nội
dung. Theo V. Propp, một nguyên tắc cơ bản cấu tạo nên truyện cổ tích là: “Mỗi
truyện cổ tích đều có một sớ chức năng nhất định” (). Do đó truyện cổ tích có nội
dung đơn giản, dung lượng ngắn, ít phân tún để tập trung hoàn tất chức năng
được giao phó. Trong khi đó, fantasy là những tiểu thuyết có dung lượng lớn,
thậm chí cịn kéo dài thành những bộ tiểu thút liên hoàn, nội dung phức tạp,
phân tuyến đa dạng. Sự phong phú phức tạp trong nội dung fantasy được lí giai
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

1
8


Khóa luận tốt nghiệp


Nguyễn Thị Phơng Thúy

bng vic fantasy la sản phẩm của chủ nghĩa lãng mạn vốn luôn hướng đến sự
phá cách, sự độc đáo, sự sáng tạo…Hơn nữa đặc trưng này của nội dung fantasy
thỏa mãn sự phát triển tư duy của con người hiện đại không chấp nhận những gì
giản đơn, xi chiều, đơn tún.
Về hình thức, fantasy và fairy tale khác nhau chủ yếu ở kết cấu, nghệ
thuật xây dựng nhân vật, đặc điểm không gian – thời gian...
Hai thể loại trên khác nhau về kết cấu. Trong bớn ngun tắc xây dựng
truyện cổ tích, Vladimir Propp đã nhấn mạnh nguyên tắc: “Tất cả các truyện cổ
tích thần kỳ (thần tiên, hoang đường) đều có chung một cấu trúc” [48]. Tức là,
có thể dễ dàng mơ hình hóa lược đồ kết cấu cớt truyện cổ tích thành những kiểu
truyện giống nhau, những motif giống nhau. Một số kiểu truyện như kiểu truyện
nàng Lọ Lem, kiểu truyện Thạch Sanh...xuất hiện trong kho tàng truyện cổ tích
của nhiều dân tộc khác nhau trên thế giới. Trong khi đó, khơng thể lập ra một mơ
hình chung cho kết cấu của các tác phẩm fantasy, vì đó là sản phẩm do trí tưởng
tưởng riêng của mỗi tác giả tạo ra.
Hai ngun tắc cịn lại trong bớn ngun tắc xây dựng truyện cổ tích của
Vladimir Propp là “Trong truyện cổ tích, tên tuổi và những ́u tớ phụ tùng như
tính tình, gia thế của nhân vật, là những yếu tố thay đổi, nhưng các chức năng
của nhân vật thì bất biến. Chức năng của nhân vật cũng là hành động của nhân
vật. Nói khác đi, hành động của nhân vật xác định chức năng của nhân vật:
Người ác làm việc ác. Người thiện làm việc thiện “ và “ Trong truyện cổ tích,
các chức năng của nhân vật ln ln nới tiếp theo một trình tự duy nhất” [48].
Ngun tắc đó lí giải việc trong fairy tale, bà tiên có chức năng của người phù
trợ, mụ phù thủy có chức năng của kẻ cản trở, hai nhân vật này không thể hoán
đổi chức năng cho nhau. Bản thân các nhân vật chính cũng là nhân vật chức
năng, có nhiệm vụ thực hiện lí tưởng của cả cộng đồng. Ngược lại, thế giới nhân
vật trong fantasy phong phú và đa dạng, gồm nhiều kiểu nhân vật phức tạp: nhân

vật chính, nhân vật phụ, nhân vật tính cách, nhân vật tư tưởng, nhân vật chính
diện, nhân vật phản diện...Trong fantasy, các nhân vật chính có thể là sự kết hợp
của nhiều kiểu nhân vật. Họ mang phép màu, tạo ra và sử dụng phộp mau.
Bớc đầu tìm hiểu thể loại fantasy

1
9


Khóa luận tốt nghiệp

Nguyễn Thị Phơng Thúy

Nhng nhõn vt nay được hưởng vinh quang nhưng cũng nếm trải nhiều thất bại,
cay đắng. Đặc điểm nổi bật nhất của những nhân vật chính khơng phải ở chỗ họ
là người x́t sắc nhất, mà ở chỗ họ có nội tâm phong phú phức tạp nhất trong
tác phẩm, do đó mà “người” hơn, giản dị hơn, gần gũi hơn với người đọc. Bên
cạnh việc là người anh hùng nổi tiếng trong toàn thế giới phù thuỷ, Harry Potter
[17] vẫn là một cậu bé vị thành niên, có những lúc nơng nổi, cảm tính, sai lầm,
gặp những vấn đề rắc rối không liên quan đến pháp thuật mà thuộc về tâm lí lứa
tuổi, vì thế cậu càng trở nên thân thiết với bạn đọc nhỏ tuổi.
Ngoài ra, các ́u tớ hoang đường kì ảo trong fantasy cũng có những
khác biệt rõ ràng với fairy tale. Các ́u tớ thần tiên, hoang đường, kì ảo trong
fairy tales là yếu tố chức năng, chúng chỉ xuất hiện để thực hiện một sớ chức
năng nào đó như phù trợ (thảm bay, đèn thần), dự báo (gương thần), cản trở (táo
độc)...sau đó chúng biến mất và các yếu tớ thần kì khác x́t hiện để thực hiện
các chức năng tiếp theo. Cịn trong fantasy, cái hoang đường kì ảo là bầu khí
quyển, là bản chất của thể loại, làm nên vẻ đẹp, sức hấp dẫn và sức sống của thể
loại. Không những thế, các nhà văn fantasy cũng có những sáng tạo riêng đới với
các ́u tớ thần kì kế thừa từ fairy tale: “ Trí tưởng tượng của các nhà văn cho

phép họ thay đổi và hiện đại hóa các ́u tớ kì ảo này: một vị thần có thể sớng
trong cái lon bia, những tấm thảm bay gợi ý cho những chiếc xích đu bay, và
những nhân vật khơng có nguồn gớc từ fairy tale cũng được đưa vào, ví dụ như
những món đồ chơi có sinh khí, có sức sớng chẳng hạn” [88].
Về khơng gian nghệ thuật, mặc dù fantasy xây dựng một thế giới tràn
ngập những ́u tớ siêu nhiên, kì ảo, hoang đường, nhưng thế giới đó vẫn có sự
liên hệ, kết dính về nội tại với thế giới hiện thực. Nói cách khác, trong fantasy,
thế giới ảo và thực tuy không trộn lẫn vào nhau (như fantastic) nhưng lại có khả
năng liên thơng với nhau (Vấn đề này chúng tơi sẽ trình bày trong phần Khơng
gian fantasy). Cịn thế giới kì ảo trong fairy tale gần như biệt lập với thế giới
hiện thực cả về không gian và thời gian, thế giới fairy tale được xây dựng hoàn
toàn dựa trên sự tưởng tượng, có tính chất huyền thoại (mythical) và khơng có
bất cứ mối liên hệ nào với hiện thực. Không gian lõu ai b phự phộp trong
Bớc đầu tìm hiểu thể lo¹i fantasy

2
0