NỘI DUNG CUBAN
VỂ NHÀ NƯỚC VÀ
PHÁP LUẬT
VIỆT NAM

1

2


HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA
Hồ CHÍ MINH

GIÁO TRÌNH
TRUNG CẤP LÝ LUẬN CHÍNH TRỊ

NỘI DUNG CƠ BẢN
VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
VIỆT NAM

NHÀ XUẤT BẢN LÝ LUẬN CHÍNH
TRỊ

3


4


BAN CHỈ
ĐẠO BIÊN

SOẠN
GS, TS Nguyễn Xuân
Thắng
1.

PGS,TS Nguyễn Duy
Bắc
2.

PGS, TS Hoàng Phúc
Lâm
3.
4.

PGS,TS Lê Văn Lợi

4. PGS,TS Dương Trung
Ý
6.

PGS, TS Nguyễn Viết

5


Thảo
TS Nguyễn Thị Thanh
Nhàn
7.


- Trưởng ban
- ủy viên
- ủy viên
- ủy viên
- ủy viên
- ủy viên
- ủy viên Thường trực

6


CHỦ BIÊN
PGS, TS Trương Hồ Hải
TẬP THẺ TÁC GIẢ

7

1.

PGS, TS Trương Hồ Hải

2.

PGS, TS Tào Thị Quyên

3.

PGS, TS Trịnh Đức Thảo

4.


TS Đinh Thị Hương Giang

5.

TS Hoàng Minh Hội

6.

TS Dương Thị Tươi


LỜI GIỚI THIỆU
Theo Quyết định số 145-QD/TW ngày 8-8-2018
của Bộ Chính trị về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn,
tổ chức bộ máy của Học viện Chính trị quốc gia Hồ
Chí Minh, Học viện là cơ quan “Chủ trì, phối hợp
với các cơ quan có liên quan xây dựng, hướng dẫn và
thống nhất quản lý việc thực hiện chương trình, nội
dung đào tạo và bồi dưỡng; phương pháp giảng dạy
và học tập; nghiên cứu khoa học; quy chế quản lý
đào tạo; đào tạo, bồi dưỡng giảng viên của các
trường chính trị tỉnh, thành phố trực thuộc Trung
ương, các trường đào tạo, bồi dưỡng cán bộ của các
bộ, ngành, đoàn thể Trung ương”.
Dưới sự chỉ đạo trực tiếp, thường xuyên của Bộ
chính trị, Ban Bí thư, Học viện Chính trị quốc gia Hồ
Chí Min 11 ln quan tâm đặc biệt đối với việc đổi
mới nội dung, chương trình, phương pháp giáo dục
lý luận chính trị theo phương châm khoa học, thựẹ

tiễn, sáng tạo, hiện đại và gắn lý luận với thực tiễn

8


trong đảo lạo. bồi dưỡng cán bộ lãnh đạo, quản lý
các cấp, đặc biệt tá cán bộ lãnh đạo, quản lý ở cơ sở đội ngũ trực tiếp lãnh đạo, ch 1 đạo đưa đường lối
chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật cúa Nhà
nước vào cuộc sống.
Trước yêu cầu của thực tiễn giai đoạn phát triên
mới. Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh tổ
chức biên soạn bộ giáo trình Trung cấp lý luận chính
trị bao gồm 10 cuốn. Bộ giáo trinh được áp dụng
thống nhất trong các trường chính trị tinh. thành phố
trực thuộc Trung ương và trường cán bộ của bộ,
ngành, đoàn thể Trung ương. Đây là cơng trình được
các nhà khoa học biên soạn cơng phu, trên cơ sở kế
thừa các bộ giáo trình Trung cấp lý luận chính trị hành chính trước kia và điều chỉnh, bổ sung các
chuyên đề phù họp với mục tiêu chương trình, đối
tượng người học; đồng thời, cập nhật các quan điểm,
nội dung mới theo Vãn kiện Đại hội đại biểu toàn
quốc lần thứ XIII của Đảng.
Nghiên cứu lý luận, thực tiễn về nhà nước và
pháp luật nhằm xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nội dung quan
9


trọng trong công tác lý luận thời kỳ đổi mới đất nước
và hội nhập quốc tế ở Việt Nam hiện nay.

Trước đây, Giáo trình Những vẩn đề cơ bản về
hệ thống chỉnh trị, nhà nước và pháp luật xã hội chủ
nghĩa đã được Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí
Minh xuất bản và trở thành tài ]íệu giang dạy, học
tập trong Chương trình Trung cấp lý luận chinh trí hành chính. Tuy nhiên, trong bối cảnh Đảng và nhà
nirớc ta dang tiến hành đổi mới mạnh mẽ tổ chức và
hoạt động bộ máy 11 há 11U ỚC từ Trung ương đến
địa phương theo hướng tinh gọn, hiệu lưc hiệu quả
và tiếp tục đẩy mạnh hoàn thiện hệ thống pháp luật V
iệt Nam đòi hỏi chúng ta phải bổ sung những vấn đề
lý tuân vã ihực tiễn mới cho học phần Nội dung cơ
bản về Nhà nước và pháp luật Việt Nam trong
Chương trình Trung cấp lý ỉuận chinh trị. Giáo trình
được biên soạn có tính kế thừa và phát triển. nhẩm
bảo đảm cập nhật kịp thời các quan điểm, chủ trương
cua Đang tại Văn kiện Đại hội đại biểu tồn quốc lần
thứ XIII, các vỉín há TI quy phạm pháp luật mới ban
hành và bảo đảm phù hợp vói u cầu đổi mới tồn
diện Chương trình Trung cấp lý luận chính trị theo
1
0


hướng đồng bộ, hiện đại hố nội dung và hình thức,
kết cấu, phục vụ tốt nhất cho nhu cầu giảng dạy, học
tập trong tình hình mới.
Trên cơ sở học thuyết Mác - Lênin, tư tưởng Hồ
Chí Minh, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam
và những tri thức tiến bộ của nhân loại về nhà nước
và pháp luật, môn học này phân tích, luận giải một

cách khoa học những vấn đề lý luận và thực tiễn về
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam
của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân; pháp luật
và hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa Việt Nam;
chính quyền địa phương ở Việt Nam và thực hiện
pháp luật, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa ở
Việt Nam.
Tuy nhiên, nhà nước và pháp luật là những hiện
tượng xã hội phức tạp, nhiều vấn đề mới xuất hiện
với những quan điểm, ý kiến khác nhau, do đó rất
khó để có được một cuốn giáo trinh hồn thiện. Vì
vậy, mặc dù tập thể tác giả đã có nhi Ế LL Củ gàng
song do thời gian có hạn nên việc biên soạn giáo
trình khiđ trành khỏi khiếm khuyết, các tác giả và
Nhà xuất bản mon:' rìhặn dược ý kiến góp ý của các
1
1


giảng viên, học viên để hoàn thiện giáo trinh cho lần
xuất bản sau.
NHÀ XUẤT BẢN LÝ LUẬN CrìlNH I KJ

1
2


1
0



Bài ỉ
XÂY DựNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYÈN
XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
CỦA NHÂN DAN, DO NHÂN DÂN, VÌ NHÂN DÂN
A.

MỤC TIÊU

về kiến thức: Trang bị kiến thức lý luận về Nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam; xác
định các quan điểm, định hướng tiếp tục xây dựng,
hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam.
về kỹ năng: Vận dụng những vấn đề lý luận vào
thực tiễn xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền
xã hội chù nghía Việt Nam; giải quyết các vấn đề đặt
ra trong tổ chức, hoạt động của Nhà nước, góp phần
xây dựng, hoàn thiện Nhà J1UOC pliip quyền xã hội
chủ nghĩa Việt Nam hiện nay.
về tư tưởng: Thống nhất nhận thức quan điểm
cua Đàng vè Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa,
1
1


xây dựng lịn* tin vá chuyển hóa thành quyết tâm
chính trị và hành động cụ thồ trong công tác lãnh
đạo, quản lý hướng đến mục tiêu, yêu cap xây dựng
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam

hiện 114}.
B.

NỘI DUNG

1. Cơ SỞ LÝ LUẬN VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP
QUYÊN XÀ Í1ỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Cơ sở hình thành quan điểm của Đảng Cộng
sản Việt Nam về Nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa
1.1.

Tư tưởng về nhà nước pháp quyền trong
lịch sử tư tưởng nhân loại
1.1.1.

* Thời kỳ cổ đại
Tư tưởng về nhà nước pháp quyền đã hình thành
ngay từ thời cổ đại, luôn gắn với tư tưởng phát triển
dân chủ, loại trừ chun quyền, độc tài, vơ chính
phủ, vơ pháp luật, được thể hiện trong quan điểm của
các nhà tư tưởng như Xơcrát, Đêmơcrít, Platơn,
Arixtốt, Xixêrơn...
-

Xơcrát (469-399 tr.CN): Ơng ủng hộ triệt để
1
2



nguyên tắc tuân thủ pháp luật và cho rằng, xã hội
không thể tồn tại nếu các đạo luật bất lực; giá trị cao
nhất là công lý, sự tuân thủ pháp luật của nhà nước;
khơng tn thủ pháp luật thì cũng khơng thể có nhà
nước; cơng dân tn thủ pháp luật thì nhà nước sẽ
vững mạnh phồn vinh.
’ PỈQión (427-347 tr.CN): Ơng nêu luận điểm
nổi tiếng: “Tơi nhìn thấy sụ sụp đổ mau chóng của
nhà nước ở nơi nào mà luật không cố hiệu lực và
nằm dưới quyền lực của một ai đó. Cịn ở dâu mà
luậl đứng trên nhà cầm quyền, cịn họ chỉ là nơ lệ của
luật [hì ợ íló lói nhìn thấy sự cứu thốt của nhà nước
và tất cả các lợi icli mả ụhĩ có thượng đế mới có thể
ban phát cho các nhà nước”1.
Arixtot (384-322 tr.CN): Ơng là học trị của
Platơn và được
C.
Mác dãn ■■■ giá là nhà tư tưởng vĩ đại nhất
của thời cổ đại. Ơng cho ràng, có tồn tại pháp luật
chung, tự nhiên, cao hơn pháp luật
-

Plaỉon: Nxb. riến Bộ, M.1968, tr. 188 (Tiếng Nga).
do nhà nước ban hành; đạo đức phải phục vụ pháp
luật; hành động công bằng là hành động theo pháp
1
3


luật. Ơng cực lực lên án người cầm quyền khơng

tn theo pháp luật, chà đạp lên pháp luật, mưu toan
thống trị bằng bạo lực và cần phải phân quyền trong
tổ chức nhà nước. Những quan điểm nêu trên được
Arixtốt trình bày trong tác phẩm Đạo đức học và
Thuật hùng biện.
- Xixêrơn (106-43 tr.CN): Ơng là nhà hoạt động
nhà nước, nhà luật học và nhà hùng biện của thời kỳ
La Mã cổ đại, tác giả của những tác phẩm nổi tiếng
như về nhà nước, về những đạo luật và về các nghĩa
vụ v.v... Ơng đã có những tư tưởng tiến bộ như: nhà
nước là công việc chung của nhân dân; phân biệt ba
hình thức nhà nước: dân chủ, quý tộc và quân chủ
V.V.. Đặc biệt, Xixêrôn đưa ra quan điểm nổi tiếng:
tất cả mọi người đều ở dưới hiệu lực của pháp luật và
nhân dân phải coi pháp luật như chốn nương thân của
mình.
Tư tưởng về nhà nước pháp quyền thời cổ đại
chứa dựng những giá trị cốt lõi sau: Quyền lực nhà
nước thuộc ve dân. Dân jà chủ thể của quyền lực nhà
nước, dù khái niệm nhân dân cỏ tnang tính lịch sử.
Những người cầm quyền, dù họ là ai, cũng khơng có
quyền mà chỉ được uỷ quyền. Người cầm quyền phải

1
4


biết dựa váo dân... Quyền lực nhà nước phải được
kiểm soát và hạn chế1.
* Thời kỳ cách mạng tư sản

Những quan điểm, tư tưởng về nhà nước pháp
quyền nẽư trên được tiếp tục phát triển, nhất là trong
thời kỳ các cuộc cách mạng tư sản lật đổ chế độ
phong kiến chuyên chế, độc tài và vô pháp luật ở
châu Âu thế kỷ XVII, XVIII. Trong thời kỳ này tư
tưởng về nhà nước pháp quyền được phát ưiển khá
phong phú, toàn diện, hình thành hệ thống quan điểm
trong các học thuyết chính trị - pháp lý, tiêu biểu là
quan điểm của các nhà tư tưởng, lý luận sau:
- Jôn Lổccơ (1632-1704)'. Quan điểm tư tưởng
về nhà nước pháp quyền của Jôn Lốcco được trình
bày trong tác phẩm Hai bài giảng về lãnh đạo nhà
nước (1690). Theo ơng, quyền tự do, bình đẳng và sở
hữu là quyền tự nhiên của con người và khơng thể bị
tước đoạt; nhà nước phải có trách nhiệm bảo vệ các
quyền của con người, bảo vệ pháp luật và xử lý các
1 Xem Đào Trí úc: Báo cáo Tổng hợp Kết quả nghiên cứu đề li-i KX Q4rfl2: Mơ
hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền xã hội chú 'Ịgìĩỉa I w nhăn
dân, do nhân dân, vì nhân dân ở nước ta trong thời kỳ cơng nghiệp hóa, hiện đại
hóa đất nước, H.2006, tr.75.

1
5


hành vi xâm phạm quyền con người. Muốn thế phải
đề cao pháp luật, vì pháp luật là cịng cụ sac bén và
có hiệu quả để bảo đảm tự do cá nhân, ngăn chặn sự
1ùy tiện và độc đoán của người khác, nhất là của nhà
nước. Việc điều hành nhà nước phải dựa trên các đạo

luật do nhân dàn ttíyên bố và hiểu rõ về nó. Chủ
quyền của nhân dân cao hơn. quan ưọng hơn chủ
quyền của nhà nước, do đó nhà cầm quyền khơng
được thi hành chính sách chun chế và độc tài đối
ời nhàn dán.
Sâclơ Đờ Mơngtexkỉơ (1698-1755)'. Ơng là tác
giả của cuỏn nổi tiếng Bàn về tinh thần pháp luật
(1748). Từ việc phâtiị tích cltế độ chuyên chế độc
đoán, chuyên quyền, tùy tiện xâm hại tự do dân chủ,
Mơngtexkiơ lập luận về sự cần thiết phải cd phíip
ỉuậi và tuân thủ nghiêm chỉnh pháp luật, về sự cần
thiết phai phăn chia quyền lực nhà nước thành quyền
lập pháp, hành pháp và tư pháp. Môngtexkiơ lập
luận: “Khi mà quyền lập pháp và quyền hành pháp
nhập lại trong tay một người hay một Viện ngun
lão, thì sẽ khơng cịn gì là tự do nữa, vì người ta sợ
rằng chính ơng ta hay viện ấy chỉ đặt ra luật độc tài
-

1
6


để thi hành một cách độc tài. Cũng khơng có gì là tự
do nếu quyền tư pháp khơng tách khỏi quyền lập
pháp và quyền hành pháp. Nếu quyền tư pháp nhập
lại với quyền lập pháp thì người ta sẽ độc đốn đối
với quyền sống và quyền tự do của cơng dân, quan
tòa sẽ là người đặt ra luật. Nếu quyền tư pháp nhập
lại với quyền hành pháp thì ơng quan tịa sẽ có cả sức

mạnh của kẻ đàn áp. Nếu một người hay một tổ chức
của quan chức hoặc của quý tộc, hoặc của dân chúng
nắm luôn cả ba thứ quyền lực nói trên thì tất cả cả sẽ
mất hết”2. Vì vậy, cần phải phân chia quyền lực nhà
nước để kiểm sốt và ngăn chặn lẫn nhau, khắc phục
tình trạng độc đoán, chuyên quyền, tùy tiện. Như
vậy, nhân tố hợp lý trong lý thuyet về sự phân chia
quyền lực nhà nước của Môngtexkiư bát ngu oil từ
yêu cầu bảo đảm tự do, dân chủ. Sự phân cơng, phàn
tìhìệm trong tổ chức quyền lực nhà nước đã trở thành
nguyên lãc co bá 11 trong tổ chức và hoạt động của
bộ máy nhà nước.
- J.J.Rútxơ (1712-1788): Ơng là nhà tư tưởng vĩ
đại, nhá biện chứng học lỗi lạc của triết học khai
2 Mơngtexkiơ: Bàn về tỉnh thần pháp luật, Nxb.Lý luận chír.h Irị, H.2WH, te. 106.

1
7


sáng thế kỷ XVII [. Quan điểm về nhà nước và pháp
luật của ông được nêu chú yếu trong tác phẩm Bàn
về khế ước xã hội xuất bản tháng 4-176?.. I rotig tác
phẩm này, Rútxô đề cập đến sự cần thiết của việc
ThĩẾt lập công ước xã hội, các vấn đề liên quan đến
tổ chức, hoạt động của cơ quan lập pháp, cơ quan
hành pháp. Ông cho rằng, khi chế độ tư hữu xuất
hiện thì bất cơng xã hội cũng xuất hiện. Để khắc
phục tình trạng đó cần phải thiết lập khế ước xã hội
hướng đến lợi ích chung của cộng đồng, bảo đảm

cơng bằng trong xã hội. Ơng đề cao chủ quyền của
nhân dân, quyền lực nhà nước phải có sự phân chia
rành mạch giữa lập pháp, hành pháp, tư pháp; pháp
luật phải kết tinh ý chí và lợi ích của nhân dân; phải
bảo đảm tính độc lập của tịa án. Những quan điểm
trên có ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách mạng tư sản
Pháp thời kỳ 1779-1794.
- Imanuel Cantơ (1724-1804)-. Ông là nhà triết
học nổi tiếng người Đức. Từ cơ sở lý luận triết học
của mình, Cantơ cho rằng, lý trí thực tế hay ý chí tự
do của mỗi người chính là nguồn gốc của các đạo
luật có tính pháp quyền và hợp đạo đức. Chủ quyền
1
8