ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

TRẦN THỊ ANH VĂN

TÍN HIỆU THẨM MỸ VỀ MÀU SẮC
TRONG CA DAO NGƢỜI VIỆT

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Đà Nẵng - Năm 2022


ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

TRẦN THỊ ANH VĂN

TÍN HIỆU THẨM MỸ VỀ MÀU SẮC
TRONG CA DAO NGƢỜI VIỆT

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học
Mã số: 8229020

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS. TS. LÊ ĐỨC LUẬN

Đà Nẵng - Năm 2022

iv

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................................... i
TÓM TẮT ................................................................................................................................ii
MỤC LỤC ................................................................................................................................ iv
DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT............................................................................. vi
DANH MỤC CÁC BẢNG......................................................................................................vii
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ...............................................................................................viii
MỞ ĐẦU.................................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................................. 1
2. Tổng quan tài liệu nghiên cứu ......................................................................................... 2
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 8
4. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................................... 8
5. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................................. 8
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài......................................................................... 9
7. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................................... 9
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN ............................................................................................. 10
1.1. Từ và ngữ tiếng Việt .......................................................................................................... 10
1.1.1. Từ ............................................................................................................................ 10
1.1.2. Ngữ .......................................................................................................................... 11
1.1.3. Các kiểu từ tiếng Việt .............................................................................................. 12
1.1.4. Từ loại Tiếng Việt ................................................................................................... 13
1.1.5. Từ ngữ chỉ màu sắc trong tiếng Việt ....................................................................... 14
1.2. Tín hiệu thẩm mỹ............................................................................................................... 16
1.2.1. Tín hiệu.................................................................................................................... 16

1.2.2. Tín hiệu ngơn ngữ ................................................................................................... 17
1.2.3. Tín hiệu thẩm mỹ .................................................................................................... 19
1.3. Các đặc điểm cơ bản của tín hiệu thẩm mỹ ....................................................................... 23
1.3.1. Tính truyền thống và tính cách tân .......................................................................... 23
1.3.2. Tính cấp độ .............................................................................................................. 24
1.3.3. Tính hệ thống........................................................................................................... 24
1.3.4. Tính biểu hiện .......................................................................................................... 25
1.3.5. Tính biểu trƣng ........................................................................................................ 25
1.3.6. Tính trừu tƣợng và cụ thể ........................................................................................ 26
1.3.7. Tính tác động ........................................................................................................... 26
1.3.8. Tính biểu cảm .......................................................................................................... 27
1.3.9. Tính đẳng cấu .......................................................................................................... 28
1.4. Vài nét về ca dao và ngôn ngữ ca dao ............................................................................... 28
1.4.1. Khái niệm ca dao ..................................................................................................... 28
1.4.2. Nội dung chủ yếu của ca dao ................................................................................... 29


v
1.4.3. Đặc điểm ngôn ngữ ca dao ...................................................................................... 32
1.4.4. Thế giới biểu tƣợng trong ca dao ............................................................................ 35
TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ........................................................................................................... 36
CHƢƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM NGƠN NGỮ CỦA TÍN HIỆU THẨM MỸ VỀ MÀU SẮC
TRONG CA DAO NGƢỜI VIỆT ......................................................................................... 37
2.1. Tín hiệu thẩm mỹ là từ ...................................................................................................... 37
2.1.1. Từ đơn ..................................................................................................................... 37
2.1.2. Từ ghép .................................................................................................................... 40
2.1.3. Từ láy....................................................................................................................... 43
2.1.4. Chức năng ngữ pháp của từ chỉ màu sắc ................................................................. 44
2.2. Tín hiệu thẩm mỹ trong hằng thể kết hợp ......................................................................... 48
2.2.1. Hằng thể kết hợp của động từ/ cụm động từ ........................................................... 48

2.2.2. Hằng thể kết hợp của tính từ/ cụm tính từ ............................................................... 49
2.2.3. Hằng thể kết hợp của danh từ/ cụm danh từ ............................................................ 49
2.2.4. Hằng thể kết hợp của cụm chủ vị ............................................................................ 50
2.2.5. Đặc điểm về hằng thể kết hợp của tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc............................ 53
2.3. Các biến thể của tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc .................................................................. 54
2.4. Các kiểu kết hợp tín hiệu thẩm mỹ chỉ màu sắc trong ca dao ngƣời Việt ......................... 56
2.4.1. Kết hợp trong cấu trúc so sánh ................................................................................ 56
2.4.2. Kết hợp trong cấu trúc song hành ............................................................................ 57
2.4.3. Kết hợp trong cấu trúc đối lập ................................................................................. 58
TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ........................................................................................................... 60
CHƢƠNG 3. GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA TÍN HIỆU THẨM MỸ VỀ MÀU SẮC
TRONG CA DAO NGƢỜI VIỆT ......................................................................................... 62
3.1. Tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc biểu thị tuổi trẻ và tình yêu................................................ 62
3.1.1. Tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc biểu thị tuổi trẻ ........................................................ 62
3.1.2. Tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc biểu thị tình u, hơn nhân ...................................... 64
3.2. Tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc biểu thị vẻ đẹp của ngƣời phụ nữ ...................................... 68
3.2.1. Vẻ đẹp hình thức ..................................................................................................... 68
3.2.2. Vẻ đẹp phẩm chất, tâm hồn ..................................................................................... 72
3.3. Tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc biểu thị vẻ đẹp tâm hồn ngƣời Việt ................................... 75
3.3.1. Biểu thị tình yêu quê hƣơng đất nƣớc, đồng bào..................................................... 75
3.2.3. Biểu thị tình yêu gia đình ........................................................................................ 76
3.3.3. Biểu thị cho bản lĩnh sống của ngƣời Việt ............................................................. 77
TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 ........................................................................................................... 79
KẾT LUẬN ............................................................................................................................. 80
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 83

PHỤ LỤC
QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN (Bản sao)



vi

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT
Chữ viết tắt

Nội dung

CN

Chủ ngữ

DN

Danh ngữ

HTKH(DT/CDT)

Hằng thể kết hợp danh từ/cụm danh từ

HTKH(ĐT/CĐT)

Hằng thể kết hợp động từ/cụm động từ

HTKH(TT/CTT)

Hằng thể kết hợp tính từ/cụm tính từ

HTKH(Cụm C-V)

Hằng thể kết hợp cụm chủ vị


NXB

Nhà xuất bản

PS

Phụ sau

PT

Phụ trƣớc

TT

Trung tâm

VN

Vị ngữ

VT

Vị từ


vii

DANH MỤC CÁC BẢNG
Số hiệu


Tên bảng

Trang

2.1.

Bảng thống kê từ đơn chỉ màu sắc trong ca dao ngƣời Việt

37

2.2.

Bảng thể hiện kết cấu của từ ghép chính phụ chỉ màu sắc
trong ca dao ngƣời Việt

41

2.3.

Bảng thống kê các kiểu từ chỉ màu sắc trong ca dao ngƣời
Việt

44

2.4.

Cụm chủ vị đơn chỉ màu sắc đƣợc sử dụng trong ca dao
ngƣời Việt


50

2.5.

Cụm chủ vị kép chỉ màu sắc đƣợc sử dụng trong ca dao
ngƣời Việt

51

2.6.

Kết quả thống kê về số lần xuất hiện các hằng thể kết hợp
về màu sắc trong ca dao ngƣời Việt

53

bảng


viii

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Số hiệu

Tên biểu đồ

Trang

2.1.


Biểu đồ so sánh tỉ lệ các kiểu từ chỉ màu sắc trong ca dao
ngƣời Việt

44

2.2.

Biểu đồ so sánh tỉ lệ các hằng thể kết hợp của tín hiệu thẩm
mỹ về màu sắc trong ca dao ngƣời Việt

53

biểu đồ


1

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Nghiên cứu tín hiệu thẩm mỹ trong văn chƣơng tuy không phải là công việc
mới nhƣng lại là công việc cần thiết đối với ngƣời làm công tác nghiên cứu văn học
bởi ở mỗi thời kì, mỗi thể loại văn học đều có sự sáng tạo, mã hóa các tín hiệu riêng để
thể hiện quan niệm, phong cách nghệ thuật riêng. Tín hiệu thẩm mỹ không chỉ đƣợc
xem là yếu tố nghệ thuật, là chìa khóa để biểu đạt tƣ tƣởng, nội dung, phản ánh hiện
thực mà còn là chiếc cầu nối truyền đạt tƣ tƣởng của tác giả văn chƣơng đến ngƣời đọc
để tạo ra giá trị thẩm mỹ cho tác phẩm. Do đó, việc nghiên cứu tín hiệu thẩm mỹ trong
văn chƣơng vẫn là vấn đề cần thiết và quan trọng.
Trong văn học, nghiên cứu tín hiệu thẩm mỹ là hƣớng nghiên cứu mới mẻ
nhƣng đa diện để hiểu trọn vẹn nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. Ngƣời nghệ sĩ
dùng chất liệu ngơn từ để tạo ra các tín hiệu thẩm mỹ, mỗi tín hiệu thẩm mỹ đó đều có

ý nghĩa và chức năng nhất định. Tín hiệu thẩm mỹ xuất hiện và mang nhiều ý nghĩa
trong các tác phẩm văn học, trong đó có ca dao. Tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca
dao là một tín hiệu nghệ thuật chứa đựng rất nhiều ý nghĩa biểu trƣng. Tƣ tƣởng, quan
điểm của các tác giả dân gian đƣợc thể hiện rất rõ dƣới góc độ tín hiệu thẩm mỹ. Việc
nghiên cứu tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca dao ngƣời Việt sẽ giúp cho ngƣời
đọc dễ dàng cảm nhận đƣợc cái hay, cái đẹp đƣợc thể hiện trong mỗi tác phẩm.
Màu sắc cũng nhƣ ngôn ngữ vậy, nó rất quan trọng nhƣng vì hiện hữu trong đời
sống quá lâu và quá gần nên dƣờng nhƣ chúng ta đã quên đi sự tồn tại của nó nhƣ là
một yếu tố không thể tách rời trong cuộc sống con ngƣời. Thật là khó tƣởng tƣợng ra
cuộc sống của lồi ngƣời sẽ đơn điệu nhƣ thế nào nếu khơng có màu sắc. Vì thế giới tự
nhiên và thế giới do con ngƣời tạo ra chính là thế giới màu sắc. Màu sắc có tầm quan
trọng trong đời sống thƣờng nhật, đồng thời nó cũng thể hiện đặc trƣng văn hóa và
quan niệm thẩm mỹ của mỗi cá nhân, mỗi dân tộc. Vì thế, có thể xem màu sắc là
nguồn khoái cảm thẩm mỹ đặt ngang hàng với âm nhạc, văn học và nghệ thuật nói
chung. Bức tranh màu sắc đã đƣợc khắc họa khá đậm nét trong ca dao ngƣời Việt.
Chính những từ ngữ chỉ màu sắc đã góp phần tạo nên những hình tƣợng thẩm mỹ tiêu
biểu, làm nên vẻ đẹp đầy sức sống và đậm chất thuần Việt của loại hình thơ ca dân
gian đặc sắc này.
Trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam, ca dao ln là mảnh đất màu mỡ
cho những ai tìm tịi, sáng tạo trong nghiên cứu khoa học trên các lĩnh vực văn hóa,
văn học và ngơn ngữ. Bởi ca dao tuy ngắn gọn nhƣng chất chứa và truyền tải nhiều
màu sắc của cuộc sống, chứa đựng nhiều cung bậc tình cảm khiến bao trái tim con


2
ngƣời phải thao thức và tìm hiểu. Đó cũng chính là một phần hấp dẫn của các tác
phẩm ca dao.
Chính vì những lí do trên mà chúng tơi đã chọn đề tài “Tín hiệu thẩm mỹ về
màu sắc trong ca dao ngƣời Việt” làm đề tài nghiên cứu. Việc lựa chọn đề tài này
nghiên cứu với mong muốn góp phần vào sự phát triển của khuynh hƣớng đọc - hiểu

tác phẩm ca dao từ góc độ ngơn ngữ đồng thời góp phần làm sáng tỏ những giá trị đặc
sắc của ngơn ngữ ca dao ngƣời Việt khi có sự xuất hiện của màu sắc, giúp cho việc
cảm thụ và giảng dạy tốt hơn ca dao trong nhà trƣờng phổ thông.
2. Tổng quan tài liệu nghiên cứu
2.1. Tình hình nghiên cứu về tín hiệu thẩm mỹ
Tín hiệu thẩm mỹ là một nội dung nằm trong Lý thuyết Kí hiệu học. Từ những
năm đầu thế kỉ XX, Charles Peirce (1839 – 1914) và Ferdinand de Saussure (1837 –
1913) đã đặt cơ sở cho Kí hiệu học nhƣ là khoa học về kí hiệu và các chức năng của nó
trong đời sống xã hội. Tất nhiên ý tƣởng về Kí hiệu học đƣợc nhà triết học Anh là John
Locke đƣa ra từ thế kỉ XVII. Cha đẻ của chuyên ngành Kí hiệu học: F.de Saussure và
Ch. Peirce – ông sử dụng thuật ngữ kí hiệu học theo quan điểm của logic học, theo đó,
kí hiệu học đƣợc sắp xếp bởi một cấu trúc tam vị mà qua đó các thành tố ln có sự
ảnh hƣởng tƣơng tác lẫn nhau. Khi cuốn sách Giáo trình ngơn ngữ học đại cƣơng của
F.de Saussure đƣợc xuất bản, ngƣời ta bắt đầu chú ý đến khái niệm cũng nhƣ vai trị
của Kí hiệu học. Luận điểm của F.de Saussure đề xuất: “Ngôn ngữ là một hệ thống kí
hiệu, và ngơn ngữ học là một bộ phận của kí hiệu học, xét theo một phƣơng diện nào
đó” hay “Ngôn ngữ học cũng chỉ là một phần trong khoa học về kí hiệu học nói chung;
những quy luật đƣợc khám phá trong ký hiệu học sẽ đƣợc ứng dụng vào ngơn ngữ học,
và sau cùng nó sẽ giới hạn rạch ròi tại một khu vực trong tổng thể các lĩnh vực của
nhân học”. Lý thuyết kí hiệu ngơn ngữ, kí hiệu học nhị diện của F.de Saussure, cũng
từ đây, đƣợc xem là tiền đề cho các cơng trình nghiên cứu Kí hiệu học chuyên sâu về
sau nhƣ “chức năng thi pháp” và tính đa chức năng của ngơn ngữ trong nghiên cứu
R.Jakobson, “cấu trúc kí hiệu học biểu thị và kí hiệu học hàm thị” của R.Barthes; đặc
biệt là các nghiên cứu về “lý thuyết kí hiệu học tam diện” của Ch.Pierce, lý thuyết "kí
hiệu học văn hóa" của Yuri M. Lotman, lý thuyết kí hiệu học của Umberto Eco, của
Daniel Chandler... Dựa trên những tiền đề lí luận này để tập trung làm rõ tín hiệu thẩm
mỹ – một phƣơng diện ứng dụng của kí hiệu học trong nghệ thuật. Nối tiếp khoa học
nghiên cứu về kí hiệu, “Năm 1967, Y.M.Lotman tuyên bố Nghiên cứu văn học phải trở
thành khoa học. Y.M.Lotman nhấn mạnh Văn học nghệ thuật nói bằng ngơn ngữ đặc
biệt, nó là hệ thống thứ sinh đƣợc kiến tạo ở bên trên ngôn ngữ tự nhiên” [35, tr.7].

M.M.Bakhtin gọi văn học là “nghệ thuật nói gián tiếp”, ở đó tác giả đích thực đƣợc


3
“bao bọc trong im lặng”, giữ quan điểm của ngƣời đứng ngồi. Lotman cho rằng “văn
bản là thơng tin chí ít đƣợc hai lần mã hóa”. R. Barthes hồn tồn có cơ sở để nói về
sự “đỏng đảnh” của kí hiệu, sự “lửng lơ”, “vô vọng” của “nghĩa” và sự “mơ hồ” của hệ
thống biểu nghĩa bằng phƣơng thức nghệ thuật.
Nghiên cứu về tín hiệu thẩm mỹ xuất hiện từ những năm giữa thế kỉ XX và
đƣợc tiếp nhận vào Việt Nam qua các bản dịch của IU. A.Philipiep, M.B.
Khrapchenjco… Cùng với đó là các cơng trình, bài viết của Hồng Trinh, Đỗ Hữu
Châu, Nguyễn Lai, Trần Đình Sử, Lê Huy Bắc ... đã mở đầu cho lĩnh vực nghiên cứu
tín hiệu thẩm mỹ cho nền ngơn ngữ của nƣớc ta. Cho đến nay vấn đề tín hiệu thẩm mỹ
vẫn tiếp tục đƣợc quan tâm nghiên cứu nhƣng có sự chuyển biến mới mẻ hơn dƣới góc
nhìn của ngơn ngữ hiện đại. Tiêu biểu nhƣ Đỗ Hữu Châu với bài viết Những luận điểm
về cách tiếp cận ngôn ngữ học với các sự kiện văn học. Nguyễn Lai: Từ một số luận
điểm của Mác suy nghĩ về bản chất tín hiệu của ngơn ngữ. Hồng Trinh: Từ kí hiệu
học đến thi pháp học. Trƣơng Thị Nhàn: Sự biểu đạt bằng ngơn ngữ các tín hiệu thẩm
mỹ – khơng gian trong ca dao. Mai Thị Kiều Phƣơng: Tín hiệu thẩm mỹ trong ngơn
ngữ văn học. Bùi Minh Tốn: Từ tín hiệu ngơn ngữ đến tín hiệu thẩm mỹ trong văn
chƣơng. Dẫn theo [47]
Trong cuốn sách đƣợc xem là kim chỉ nam cho việc nghiên cứu về kí hiệu của
Hồng Trinh – Từ ký hiệu học đến thi pháp học, tác giả cho rằng: “Ký hiệu học là công
cụ của các khoa học, nó thâm nhập vào các ngành khoa học trong đó có ngơn ngữ”
hay “Ký hiệu học xử lý nhiều vấn đề thuộc chiều sâu có liên quan đến chất liệu ngôn
ngữ trong thơ, từ khái niệm cho đến những lí luận về thi pháp” [51, tr.31] đã khẳng
định vai trị và sự cần thiết của việc nghiên cứu Kí hiệu học, từ đó Hồng Trinh đi sâu
nghiên cứu thi pháp học bằng con đƣờng kí hiệu học.
Lê Huy Bắc trong Kí hiệu và Liên kí hiệu cũng đƣa ra khái niệm về kí hiệu: “Kí
hiệu tái hiện hiện thực nhân danh sự vắng mặt của nó… Kí hiệu là hệ thống khái niệm

mang nghĩa về các sự vật hiện tƣợng trong tự nhiên và xã hội, đƣợc con ngƣời sáng
tạo, mã hóa, để chuyển tải thơng điệp, phục vụ giao tiếp thông qua một “hệ nghĩa”
nhất định trong từng bối cảnh cụ thể” [1, tr.12] qua đó phân biệt hai khái niệm “tín
hiệu” và “kí hiệu”: “Tín hiệu là những biểu hiện nhƣ hình ảnh, cử chỉ, âm thanh…
đƣợc phát ra mà con ngƣời có thể tri nhận nhƣng chƣa hiểu, kí hiệu thì ngƣợc lại là
những biểu hiện đƣợc hiểu trong cộng đồng ngƣời. Tín hiệu là những biểu hiện tự
nhiên và xã hội tự thân chƣa đƣợc con ngƣời mã hóa để giao tiếp… Tín hiệu là những
sự vật hiện tƣợng mang nghĩa tự nhiên, nghĩa bản năng ngƣợc lại kí hiệu xuất hiện
trong các quy ƣớc giao tiếp xã hội…. Kí hiệu có quy ƣớc, tức mã hóa, giữa cá nhân
với cá nhân, giữa cá nhân với cộng đồng hoặc cộng đồng này với cộng đồng khác” [1,


4
tr.15].
Trong bài viết Những luận điểm về cách tiếp cận ngôn ngữ học các sự kiện văn
học, Đỗ Hữu Châu cho “Cách tiếp cận văn học của ngôn ngữ trƣớc đây xuất phát từ
quan điểm thông thƣờng; phƣơng tiện của văn học là ngôn ngữ, cụ thể hơn là từ, câu,
ngữ âm, ... nghĩa là các sự kiện tự nhiên của các ngôn ngữ tự nhiên. Chúng tôi cho
rằng không hẳn là nhƣ vậy. Phƣơng tiện sơ cấp của văn học (primaire) là các tín hiệu
thẩm mỹ. Nói rõ hơn, đơn vị của phƣơng tiện của văn học là các tín hiệu thẩm mỹ, cú
pháp của các ngơn ngữ - tín hiệu thẩm mỹ này là cú pháp – tín hiệu thẩm mỹ. Rồi các
tín hiệu thẩm mỹ đó mới đƣợc thể hiện bằng các tín hiệu ngơn ngữ thơng thƣờng (và
cú pháp thông thƣờng) ...” [5, tr.779].
Theo Trƣơng Thị Nhàn, tác giả luận án Sự biểu đạt bằng ngôn ngữ các tín hiệu
thẩm mỹ – khơng gian trong ca dao. Tác giả đã tạo ra cơ sở vững chắc về tín hiệu
thẩm mỹ để ứng dụng vào các tác phẩm văn chƣơng cụ thể bằng cách xác lập đƣợc
một hệ thống các khái niệm, đặc trƣng và các điều kiện của tín hiệu thẩm mỹ. Trong
luận án, tác giả khơng chỉ đƣa ra khái niệm về tín hiệu thẩm mỹ mà cịn chỉ ra chín đặc
trƣng của tín hiệu thẩm mỹ bao gồm: tính đẳng cấu, tính tác động, tính biểu hiện, tính
biểu cảm, tính biểu trƣng, tính trừu tƣợng và cụ thể, tính truyền thống và cách tân, tính

hệ thống. Luận án đã vận dụng đƣợc các cơ sở lý thuyết về tín hiệu, về hệ thống,
trƣờng nghĩa, về ngơn ngữ liên hội để xem xét các tín hiệu thẩm mỹ văn chƣơng [29].
Khi đề cập đến vấn đề tín hiệu, tác giả Hồng Tuệ trong bài viết “ Tín hiệu và
biểu trƣng” có nhắc đến đóng góp của F. D. Saussure với quan niệm ngôn ngữ là hệ
thống kí hiệu do con ngƣời và xã hội lồi ngƣời làm ra. Tín hiệu bao gồm “cái biểu
đạt” là mặt vật chất và “cái đƣợc biểu đạt” là mặt trừu tƣợng. Hoàng Tuệ cũng đã nhận
định rằng “Trong quan niệm của Saussure, đặc điểm cơ bản của tín hiệu là tính chất
“võ đốn”, nghĩa là khơng thể lí giải tại sao mặt này biểu đạt của mặt kia, và ngƣợc lại
mặt kia lại đƣợc biểu đạt bằng mặt này” [48, tr.1128]. Những ý kiến của ông trong bài
viết này tuy có chạm đến vấn đề tín hiệu ngơn ngữ nhƣng chủ yếu là để nói về mối
quan hệ của ngôn ngữ với tƣ duy, và đời sống xã hội là khơng tách rời nhau, chứ chƣa
bình luận gì cả và cũng chƣa nêu lên đƣợc nhiều vấn đề lí luận về tín hiệu thẩm mỹ.
Trong luận văn “Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ tình Xn Quỳnh” (1990),
tác giả Lê Thị Tuyết Hạnh đã ứng dụng phƣơng pháp nghiên cứu ngữ nghĩa học vào
việc phát hiện và khẳng định giá trị của một số tín hiệu thẩm mỹ có tần số xuất hiện
cao trong thơ tình Xn Quỳnh, từ đó góp cơ sở cho việc tìm hiểu những đặc sắc và
sáng tạo về nội dung cũng nhƣ nghệ thuật của phong cách thơ Xuân Quỳnh. Gần đây
nhất là các luận văn sau đại học “Khảo sát một số tín hiệu thẩm mỹ tiêu biểu thuộc
trƣờng nghĩa tự nhiên trong thơ Xuân Diệu và Hàn Mặc Tử trƣớc Cách mạng tháng


5
Tám” (2008) của Phùng Thị Cảnh Trang, luận văn “Tìm hiểu tín hiệu thẩm mỹ hoa
trong Truyện Kiều của Nguyễn Du trên ba bình diện: kết học, nghĩa học, dụng học”
(2008) của Nguyễn Ngọc Bích,… Các tác giả luận văn đã sử dụng phƣơng pháp phân
tích ngữ cảnh tu từ để làm sáng rõ giá trị của các tín hiệu thẩm mỹ đƣợc khảo sát.
Trong bài viết “Từ tín hiệu ngơn ngữ đến tín hiệu thẩm mỹ trong văn chƣơng”,
Bùi Minh Tốn đề cập đến “tính hai mặt của tín hiệu ngơn ngữ đó là cái biểu hiện và
cái đƣợc biểu hiện”. Tác giả cho rằng để tạo nên tín hiệu thẩm mỹ trong văn chƣơng,
tín hiệu ngơn ngữ cần có q trình chuyển hóa nhờ sự sáng tạo của nghệ sĩ và sự lĩnh

hội, cảm thụ của độc giả. Các tín hiệu thẩm mỹ đƣợc phân biệt ở hai cấp độ: vi mơ (tín
hiệu đơn) và vĩ mơ (tín hiệu phức). Bên cạnh đó tác giả cũng chỉ ra những tính chất
chung của tín hiệu thẩm mỹ bao gồm: tính hình tuyến, tính có lí do lí giải đƣợc, tính
hàm súc, tính cá thể, tính biểu cảm và tính hệ thống. Các tính chất đó hồ quyện với
nhau để tạo ra tín hiệu thẩm mỹ trong văn chƣơng mang những giá trị đặc sắc [46].
Mai Thị Kiều Phƣợng, trong cơng trình “Tín hiệu thẩm mỹ trong ngơn ngữ học”, NXB
Khoa học Xã hội, Hà Nội, năm 2008 cũng nêu ra các đặc điểm của tín hiệu thẩm mỹ
trong ngơn ngữ nói chung.
“Tìm hiểu mối quan hệ giữa ngơn ngữ với tín hiệu thẩm mỹ trong tác phẩm văn
học” của tác giả Trần Văn Sáng cũng đồng thời đƣa ra cách hiểu về tín hiệu thẩm mỹ:
“Tín hiệu thẩm mỹ là tín hiệu thuộc hệ thống các phƣơng tiện biểu hiện của các ngành
nghệ thuật, bao gồm toàn bộ những yếu tố của hiện thực và tâm trạng đƣợc lựa chọn,
xây dựng và sáng tạo trong tác phẩm vì mục đích thẩm mỹ; trong đó cái biểu đạt của
tín hiệu thẩm mỹ là những yếu tố thuộc hệ thống phƣơng tiện vật chất (chất liệu) đƣợc
sử dụng trong các ngành nghệ thuật và cái đƣợc biểu đạt của tín hiệu thẩm mỹ là
những nội dung tinh thần mang tính thẩm mỹ” [41, tr.16]. Trong bài viết “Thế giới
màu sắc trong ca dao” (Tạp chí Ngơn ngữ, số 2/2009) tác giả Trần Văn Sáng đã tìm
hiểu giá trị biểu trƣng của từ chỉ màu sắc dƣới góc nhìn ngơn ngữ - tín hiệu thẩm mỹ,
góp phần chỉ ra đặc trƣng liên tƣởng và q trình biểu trƣng hóa của tín hiệu ngơn ngữ
trong ca dao.
Với bài viết “Tín hiệu thẩm mỹ trong ca dao ngƣời Việt” tác giả Lê Đức Luận
đi sâu khái quát tín hiệu thẩm mỹ, chỉ ra các đặc trƣng cơ bản của tín hiệu thẩm mỹ và
đi vào phân tích những tín hiệu thẩm mỹ trong ca dao tình u với tín hiệu sóng đơi,
tín hiệu biểu thị cặp đơi đồng nhất, tín hiệu đối sánh đơn nhất để từ đó đi đến nhận xét
“Cấu tạo tín hiệu thẩm mỹ phần lớn là các cặp tín hiệu đơn tiết, một số ít có cấu tạo
đa tiết. Cấu tạo đa tiết phần lớn biểu thị ở dạng thức tín hiệu cặp đơi đồng nhất”. Hay
trong bài“Tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong thơ Quang Dũng” tác giả Lê Đức Luận,
Hoàng Thị Linh Giang đã đi vào phân tích cụ thể hơn các tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc



6
trong thơ Quang Dũng có ý nghĩa biểu trƣng phong phú “Màu trắng chủ yếu biểu
trƣng của sự hi sinh, chết chóc tang thƣơng; biểu trƣng khơng gian huyền ảo, mơ màng
và thời gian chảy trôi vô vọng. Màu đỏ, màu tro, màu cháy chủ yếu biểu trƣng cho
kháng chiến khốc liệt mà oai hùng. Màu vàng, nâu, màu xanh chủ yếu biểu trƣng cho
sự đầm ấm và trù phú của những vùng quê Tây Bắc. Màu xanh còn biểu trƣng cho
mùa xuân tuổi trẻ đầy sức sống và khát vọng hịa bình”[25].
Các cơng trình nghiên cứu nêu trên đề cập khá đầy đủ và có hệ thống về những
đặc trƣng của tín hiệu thẩm mỹ cùng cách tiếp cận tín hiệu thẩm mỹ trong tác phẩm
văn học. Kết quả của các cơng trình đó là cơ sở, tiền đề cho chúng tơi tham khảo trong
q trình thực hiện đề tài.
2.2. Tình hình nghiên cứu về ca dao
Về thể loại ca dao có rất nhiều cơng trình nghiên cứu. Ở đây, chúng tôi nêu ra
một số bài nghiên cứu tiêu biểu để tham khảo trong quá trình thực hiện đề tài của
mình.
Với luận án “Sự biểu đạt bằng ngơn ngữ các tín hiệu thẩm mỹ – khơng gian
trong ca dao”(1995), tác giả Trƣơng Thị Nhàn đã vận dụng những phƣơng pháp và
kiến thức ngôn ngữ học hiện đại vào nghiên cứu một phƣơng diện của văn học –
phƣơng diện tín hiệu thẩm mỹ, góp phần đƣa ngơn ngữ học vào nghiên cứu văn học và
xử lý tín hiệu thẩm mỹ trong văn học; đồng thời, luận án cũng tiến hành nghiên cứu thi
pháp ca dao cũng nhƣ đƣa ra cách tiếp cận mới đối với ca dao [29].
Tác giả Nguyễn Thị Ngọc Điệp trong luận án “Biểu tƣợng nghệ thuật trong ca
dao truyền thống ngƣời Việt” (2002) đã tiến hành phân loại, miêu tả và tìm hiểu hệ
thống biểu tƣợng nghệ thuật trong ca dao từ nhiều phƣơng diện nhƣ: nguồn gốc và con
đƣờng hình thành biểu tƣợng, sự vận động của biểu tƣợng trong từng chỉnh thể đơn vị
hoặc nhóm đơn vị ca dao. Dẫn theo [19].
Nguyễn Phan Cảnh trong cuốn Ngôn ngữ thơ cũng đã đề cập đến phƣơng thức
biểu hiện, tổ chức kép các lực lƣợng ngữ nghĩa hay phƣơng thức chuyển nghĩa của
ngôn ngữ ca dao. Đặc biệt, khi đề cập đến phƣơng thức tổ chức ngôn ngữ ca dao, tác
giả nhấn mạnh rằng: “Ca dao lấy việc khai thác các đồng nghĩa lâm thời làm phƣơng

tiện biểu hiện cơ bản, nghĩa là làm việc chủ yếu bằng hệ lựa chọn. Vì thế hình tƣợng
ngơn ngữ ca dao trƣớc hết là những hình tƣợng ẩn dụ tính” [ 2, tr.84].
Vấn đề nghiên cứu biểu tƣợng trong ca dao và một số biểu tƣợng con cò, con
bống… đã đƣợc nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan chú ý ngay từ khi ông công bố lần đầu
tuyển tập “Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam” của mình. Tác giả khẳng định rằng:
“Ngƣời dân lao động Việt Nam đem hình ảnh con cị và con bống vào ca dao, dân ca
là đƣa một nhận thức đặc biệt về khía cạnh của cuộc đời vào văn nghệ, lấy cuộc đời


7
của những con vật trên đây để tƣợng trƣng vài nét đời sống của mình, đồng thời cũng
dùng những hình ảnh ấy để khêu gợi hồn thơ” [36, tr.99]. Sau đó, Cao Huy Đỉnh, Phan
Đăng Nhật, Hà Cơng Tài, Trƣơng Thị Nhàn, Nguyễn Xuân Kính, Mai Ngọc Chừ,
Phạm Thị Thu Yến… cũng đã có các bài nghiên cứu về biểu tƣợng, biểu trƣng, tín
hiệu thẩm mỹ trong thơ ca dân gian ở những góc độ khác nhau. Hà Cơng Tài đi sâu
khảo sát biểu tƣợng “trăng” trong ca dao. Nguyễn Xuân Kính chỉ ra đặc sắc riêng của
một số biểu tƣợng ca dao trong tƣơng quan với văn học viết. Với “Lối đối đáp trong ca
dao trữ tình”, tác giả Cao Huy Đỉnh đã đề cập đến các cặp tín hiệu nhƣ: “trúc – mai”,
“mận – đào”, “thuyền – bến”… Từ đó, tác giả chỉ ra nét độc đáo, thú vị trong ca dao
chính là ở lối đối đáp, trị chuyện giữa hai ngƣời…
Tiếp cận ca dao ngƣời Việt theo hƣớng thi pháp, Nguyễn Xuân Kính trong cuốn
“Thi pháp ca dao” đã nghiên cứu tƣơng đối kĩ đặc điểm của văn bản ca dao về
phƣơng diện kết cấu, không gian và thời gian nghệ thuật, một số biểu tƣợng, thể thơ.
Về phƣơng diện ngơn ngữ ca dao, tác giả có đề cập đến cách sử dụng và tổ chức ngôn
ngữ với các phƣơng thức biểu hiện, tạo hình, chuyển nghĩa nhƣ ẩn dụ, cách dùng tên
riêng chỉ địa điểm [19].
Cuốn “Cấu trúc ca dao trữ tình ngƣời Việt ” của Lê Đức Luận đã đi sâu vào
nghiên cứu cấu trúc ca dao trữ tình từ đặc trƣng văn bản đến các phƣơng thức tạo nên
văn bản, từ ngôn ngữ đến văn hóa, từ hệ thống văn bản đến các đơn vị ngôn ngữ làm
ngôn liệu tạo nên văn bản. Cuốn sách này đã khảo sát một cách hoàn chỉnh về vấn đề

cấu trúc ca dao ngƣời Việt [25].
Trong bài viết Ngơn ngữ ca dao Việt Nam (Tạp chí Văn học, số 2/1991), Mai
Ngọc Chừ cũng đã khẳng định rằng: “Cái đặc sắc của ngơn ngữ ca dao chính là ở chỗ
nó đã kết hợp đƣợc nhuần nhuyễn hai phong cách: ngơn ngữ thơ và ngơn ngữ hội
thoại, nó truyền miệng bằng thơ. Và chính cái hình thức tồn tại ấy là một trong những
điều kiện để ca dao thấm đƣợm, thơm lâu trong mỗi con ngƣời”[10, tr.50].
Về tình yêu trong ca dao thì tác giả Chu Xuân Diên với bài viết: “Ca dao, dân
ca về tình yêu nam nữ ” đã thể hiện tình yêu nam nữ gắn liền với tình yêu lao động và
kết hợp với đấu tranh xã hội. Qua đó ta thấy đƣợc ƣớc mơ về một cuộc sống hạnh phúc
và họ nói lên quan điểm của mình về vẻ đẹp lí tƣởng của con ngƣời. Bùi Mạnh Nhị với
bài “Tình yêu của ngƣời dân Nam Bộ trong ca dao”. Trong bài tác giả cho rằng ngƣời
dân Nam Bộ khi yêu, tình cảm của họ đƣợc bộc lộ một cách trực tiếp, nói thẳng, khơng
bóng gió xa xơi, cốt nói cho hết đƣợc cái thƣơng nhớ cháy bỏng trong lịng mình [31].
Nhìn chung, các cơng trình nghiên cứu đã tiếp cận tác phẩm văn học nói chung
và thơ ca dân gian nói riêng dƣới ánh sáng lý thuyết của ngơn ngữ học và đã có những
đóng góp nhất định. Trong bối cảnh của sự gặp gỡ, giao thoa giữa hai ngành nghiên


8
cứu ngôn ngữ và văn học, chúng tôi lựa chọn một đề tài nghiên cứu ngôn ngữ học liên
quan đến văn học “Tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca dao ngƣời Việt”. Tiếp thu
thành tựu của những công trình đi trƣớc, đồng thời để tránh trùng lặp với ngƣời đi
trƣớc, luận văn tập trung vào một số tín hiệu thẩm mỹ chƣa đƣợc khai thác hoặc mới
chỉ đƣợc nói đến một cách sơ lƣợc. Đó là các tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là “ Tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca dao
ngƣời Việt”.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Chúng tôi chủ yếu khảo sát nghiên cứu các câu ca dao mang màu sắc chủ đạo

nhƣ vàng, xanh, hồng, trắng, đen, đỏ và chủ yếu khảo sát những câu ca dao trong cuốn
Kho tàng ca dao ngƣời Việt (tập I, II, III) do Nguyễn Xuân Kính - Phan Đăng Nhật
(chủ biên) Nhà xuất bản (NXB) Văn hóa thơng tin Hà Nội, 1995. Bên cạnh đó, chúng
tơi cũng tham khảo các văn bản ca dao khác để phân tích, so sánh.
4. Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận văn là khảo sát, thống kê các đặc điểm cấu tạo
của các tín hiệu thẩm mỹ chỉ màu sắc trong ca dao ngƣời Việt. Chỉ ra giá trị biểu đạt
của các tín hiệu thẩm mỹ chỉ màu sắc đƣợc biểu hiện trong ca dao của ngƣời Việt.
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi tập trung vào các nhiệm vụ sau:
- Giới thiệu lí thuyết về tín hiệu thẩm mỹ trong văn học.
- Đôi nét về ca dao, nội dung và đặc điểm của ca dao.
- Khảo sát, thống kê, phân loại nguồn ngữ liệu.
- Tập trung phân tích một số tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca dao ngƣời
Việt trên phƣơng diện cấu tạo và đặc điểm.
- Rút ra đƣợc những nhận xét về cách sử dụng các màu sắc tạo nên tín hiệu
thẩm mỹ trong ca dao ngƣời Việt.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi đã sử dụng một số phƣơng pháp sau:
- Phƣơng pháp miêu tả dựa trên các quan điểm ngôn ngữ học:
+ Các thủ pháp luận giải bên trong bao gồm: thủ pháp phân loại, hệ thống hóa
tƣ liệu, phân tích nghĩa, thủ pháp trƣờng nghĩa,… để làm rõ các đặc điểm nổi bật của
ngơn ngữ. Đó chính là việc phân loại, hệ thống hóa tƣ liệu về các đặc điểm ngơn ngữ
chỉ khơng gian theo các tiêu chí định lƣợng (số lƣợng các từ ngữ chỉ không gian) và
định tính (đặc điểm về cấu trúc hình thái, đặc điểm ngữ pháp, đặc điểm về nguồn gốc,
phạm vi sử dụng) các từ ngữ này có đƣợc sau khi thực hiện biện pháp thống kê.


9
+ Thủ pháp luận giải bên ngoài bằng việc thực hiện thủ pháp thống kê số học đề
có đủ các số liệu tƣ liệu về các đặc điểm ngôn ngữ chỉ khơng gian theo các tiêu chí

định lƣợng (số lƣợng các từ ngữ chỉ khơng gian) và định tính (đặc điểm về cấu trúc
hình thái, đặc điểm ngữ pháp, đặc điểm nguồn gốc, về phạm vi sử dụng).
- Phƣơng pháp khảo sát, thống kê: Luận văn khảo sát ngữ liệu trong các văn bản
ca dao và thống kê theo các loại tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc.
- Phƣơng pháp phân loại: Phƣơng pháp phân loại theo cấu trúc các tín hiệu
thẩm mỹ: từ đơn, từ ghép, ngữ; phân loại theo nhóm màu sắc.
- Phƣơng pháp phân tích, chứng minh: Phân tích cấu tạo và ngữ nghĩa để chứng
minh giá trị biểu đạt của tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca dao.
- Phƣơng pháp so sánh, tổng hợp: So sánh các loại tín hiệu màu sắc, tổng hợp số
liệu và các giá trị biểu đạt của tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca dao.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
6.1. Về mặt lí luận
Luận văn đã góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý luận của tín hiệu thẩm mỹ về màu
sắc trong ca dao. Thơng qua đó, luận văn đã khẳng định đƣợc tầm quan trọng của tín
hiệu thẩm mỹ trong văn chƣơng. Tín hiệu thẩm mỹ xuất hiện và mang nhiều ý nghĩa
biểu trƣng trong các tác phẩm văn học, trong đó có ca dao nhằm giúp bổ sung kiến
thức về tín hiệu thẩm mỹ trong văn chƣơng đƣợc đầy đủ, tồn diện hơn.
6.2. Về mặt thực tiễn
Luận văn có thể giúp nhiều ngƣời trong việc học tập, nghiên cứu và giảng dạy
bộ môn Ngữ văn trong các nhà trƣờng trung học phổ thông hiện nay theo hƣớng khám
phá, tiếp cận tác phẩm văn học từ góc độ nghệ thuật; góp phần nâng cao chất lƣợng
của mỗi giờ dạy Văn; khơi gợi khả năng cảm thụ văn học và tạo hứng thú cho học
sinh. Từ kết quả nghiên cứu, luận văn góp phần vào sự phát triển của khuynh hƣớng
đọc – hiểu tác phẩm ca dao từ góc độ ngơn ngữ một cách sâu sắc và toàn diện hơn
đồng thời góp phần làm sáng tỏ những giá trị đặc sắc của ngôn ngữ đƣợc thể hiện
trong ca dao ngƣời Việt.
7. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn
bao gồm 3 chƣơng:
Chƣơng 1: Cơ sở lí luận

Chƣơng 2: Đặc điểm ngơn ngữ của tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca dao
ngƣời Việt
Chƣơng 3: Giá trị biểu đạt của tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca dao ngƣời
Việt


10

CHƢƠNG 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN
1.1. Từ và ngữ tiếng Việt
1.1.1. Từ
Từ là đơn vị của ngơn ngữ, có vai trị hết sức quan trọng đối với ngôn ngữ. Khái
niệm về từ đã đƣợc các nhà nghiên cứu ngôn ngữ bàn luận nhiều trong suốt q trình
lịch sử của ngơn ngữ học. Họ đều thống nhất cho rằng: từ là đơn vị trung tâm, cơ bản
của ngơn ngữ. Bởi vì nó là cơ sở trực tiếp tạo nên chuỗi lời nói. Từ trƣớc nay có hơn
300 định nghĩa về từ nói chung. Song cho đến nay vẫn chƣa có khái niệm nào thỏa
mãn đối với các nhà ngôn ngữ. Bởi hiện nay có khoảng 6000 ngơn ngữ đang đƣợc sử
dụng trên thế giới. Mỗi ngơn ngữ khác nhau thì hình thức ngữ âm, ngữ pháp của từ có
thể khác nhau. Vì vậy, phƣơng châm đúng đắn nhất trong việc đi tìm một khái niệm về
từ là một mặt phải chú ý tới những điểm đồng nhất, chú ý tới tính phổ qt, từ đa dạng
về thuộc tính nhƣng vẫn có thể tìm thấy những thuộc tính bản chất chung cho từ trong
mọi ngôn ngữ. Mặt khác, cũng cần phải chú ý tới những đặc điểm riêng của từ trong
mỗi ngôn ngữ.
Ta có thể đƣa ra một số định nghĩa về từ của một số tác giả tiêu biểu nhƣ sau:
A.Mây-Yê: Từ là sự kết hợp giữa một ý nghĩa nhất định với một tổ hợp âm nhất
định. Có khả năng đảm nhận một chức năng ngữ pháp nhất định [22, tr.36].
V.G.Admoni: Từ là đơn vị ngữ pháp do hình vị cấu tạo nên dùng để biểu thị đối
tƣợng, q trình, tính chất và những mối quan hệ trong hiện thực, có tính đặc thù rõ rệt
và có khả năng kiến lập nhiều mối quan hệ đa dạng với nhau [22, tr.38].

V.M.Solneev: Từ là đơn vị ngơn ngữ có tính hai mặt: âm và nghĩa. Có khả năng
độc lập về cú pháp khi sử dụng trong lời nói [22, tr.13].
Có thể nói các nhà ngôn ngữ đã đƣa ra nhiều nhận định khác nhau về từ nhƣng
điểm thống nhất của các nhà nghiên cứu đó là: hình thức ngữ âm và ý nghĩa, có tính
sẵn có, cố định và bắt buộc, là đơn vị thƣc tại, hiển nhiên của ngôn ngữ, đơn vị trực
tiếp tạo câu, nhỏ nhất trong câu.
Khi nghiên cứu về từ tiếng Việt, các nhà ngôn ngữ đã chỉ ra rằng: bên cạnh đặc
điểm chung của từ thì từ tiếng Việt cịn có đặc điểm riêng. Trƣớc tiên về khối lƣợng
phong phú, đa dạng (khoảng hàng vạn từ), diễn tả mọi sắc thái, nội dung của những
ngƣời dùng chung thứ tiếng Việt. Giống nhƣ ngơn ngữ khác thì từ tiếng Việt dùng gọi
tên: đặc điểm, tính chất, trạng thái,… về thực tế khách quan.
Có rất nhiều nhà nghiên cứu đã đƣa ra định nghĩa về từ tiếng Việt:
Hồ Lê: Từ là đơn vị ngơn ngữ có chức năng định danh phi liên kết hiện thực


11
hoặc chức năng mơ phỏng tiếng động, có khả năng kết hợp tự do, có tính vững chắc về
cấu tạo và tính nhất thể về ý nghĩa [22, tr.104].
Theo Hồng Phê cùng nhóm tác giả cuốn “ Từ điển tiếng Việt” : “Từ là đơn vị
ngơn ngữ nhỏ nhất có nghĩa hoàn chỉnh và cấu tạo ổn định để đặt câu” [37, tr.1326].
Đỗ Hữu Châu: Từ của Tiếng Việt là một hoặc một số âm tiết cố định, bất biến,
mang những đặc điểm ngữ pháp nhất định, nằm trong những kiểu cấu tạo nhất định, tất
cả ứng với một kiểu ý nghĩa nhất định lớn nhất trong Tiếng Việt và nhỏ nhất để tạo
câu [9, tr.16].
Đỗ Thị Kim Liên: Từ là một đơn vị của ngôn ngữ, gồm một hoặc một số âm
tiết, có nghĩa nhỏ nhất, có cấu tạo hoàn chỉnh và đƣợc vận dụng tự do để cấu tạo nên
câu [23, tr.18].
Nhƣ vậy, có thể có nhiều cách định nghĩa khác nhau về từ tiếng Việt, xuất phát
từ những góc độ, những quan điểm khác nhau. Nhƣng tựu trung lại, các nhà nghiên
cứu đều đƣa ra đƣợc những đặc điểm cơ bản của từ. Trong bài viết của mình, chúng tơi

sử dụng quan niệm của Đỗ Thị Kim Liên làm cơ sở để khảo sát.
1.1.2. Ngữ
Khi nói, viết, chúng ta thƣờng sử dụng đơn vị thông báo ở cấp độ câu. Để tạo
nên câu cần có từ. Các từ thƣờng sắp xếp theo những quan hệ nào đó để tạo nên đơn vị
lớn hơn từ, đó là ngữ.
Ngữ đƣợc gọi bằng một số tên gọi khác nhau, xuất phát từ những quan niệm và
mục đích nghiên cứu khơng giống nhau: đoản ngữ (Nguyễn Tài Cẩn), cụm từ (Lê
Xuân Thại), ngữ đoạn (Lƣu Vân Lăng), từ tố (Nguyễn Kim Thản).
Trong cuốn Ngữ pháp tiếng Việt, Nguyễn Tài Cẩn viết: “Kết hợp tiếng với tiếng
chúng ta sẽ đƣợc những loại đơn vị ngữ pháp cao hơn, gọi chung là tổ hợp” [3, tr.49].
Trong cuốn Ngữ pháp tiếng Việt, Đỗ Thị Kim Liên cũng đã nêu khái niệm “Cụm từ là
cấu trúc gồm hai từ trở lên, chúng kết hợp tự do với nhau theo những quan hệ ngữ
nghĩa, ngữ pháp nhất định” [23, tr.75].
Nhƣ vậy, ngữ là đơn vị ngữ pháp ở bậc trung gian giữa từ và câu. Loại ngữ do
danh từ làm chính tố gọi là ngữ danh từ, loại ngữ do động từ, tính từ làm chính tố gọi
là ngữ động từ, ngữ tính từ.
Xét về mặt nghĩa, ngữ là một cấu tạo có tác dụng làm cho nghĩa của chính tố
đƣợc thực tại hóa, tức là có liên hệ với thực tại. Trong ngữ danh từ, nghĩa thực tại hóa
là nghĩa về tính xác định. Trong ngữ động từ, ngữ tính từ, nghĩa thực tại hóa là nghĩa
về tính hoạt động và tình thái.
Xét về mặt ngữ pháp, ngữ là một cấu tạo theo quan hệ cú pháp chính phụ.
Phƣơng tiện để biểu thị quan hệ chính phụ là trật tự, kết từ và ngữ điệu.


12
Theo Đỗ Thị Kim Liên, ngữ cũng là một dạng cụm từ và tác giả cho rằng có các
loại cụm từ sau:
- Cụm từ đẳng lập: có hai thành phần không phụ thuộc vào nhau, cùng giữ một
chức vụ ngữ pháp…Ví dụ: Cha và mẹ/ đều đi vắng: Cụm từ “cha và mẹ” cùng làm
chức năng chủ ngữ.

- Cụm từ chủ vị: có hai thành phần chủ vị tác động qua lại lẫn nhau và cùng
mang ý nghĩa tƣờng thuật. Ví dụ: Anh đến /làm tơi vui. Câu này có 2 cụm từ: anh đến, tơi - vui.
- Cụm chính phụ: gồm một thực từ làm hạt nhân và những thành tố phụ bao
quanh hạt nhân. [23, tr.77-98].
Theo chúng tôi, thực ra thì cụm danh từ, cụm động từ và cụm tính từ đều là cụm
chính phụ. Cụm danh từ thì danh từ là từ hạt nhân, cụm động từ thì động từ làm hạt
nhân và cụm tính từ thì tính từ làm hạt nhân. Tuy nhiên, cụm từ và ngữ có cấu tạo khác
nhau, cụm từ thƣờng chỉ có một tổ hợp từ ba từ đến sáu từ còn ngữ có thể có cấu trúc
nhiều yếu tố phụ trƣớc và sau. Thành ngữ là một loại cụm từ cố định nhƣng chức năng
ngữ nghĩa nhƣ từ.
1.1.3. Các kiểu từ tiếng Việt
Nguyên tắc phân loại từ về mặt cấu tạo ngữ pháp, chúng tôi căn cứ theo nguyên
tắc phân loại của Đỗ Thị Kim Liên.
Dựa vào số lƣợng hình vị, có thể chia từ tiếng Việt thành từ đơn và từ phức:
- Từ đơn là những từ do một hình vị tạo nên: xanh, đỏ, tím, vàng…
- Từ phức là những từ bao gồm hai hình vị trở lên: trắng tinh, xanh lè, đỏ hoe,
vàng khè…
Dựa vào phƣơng thức cấu tạo từ, có thể chia từ phức thành từ ghép và từ láy:
- Từ ghép là những từ đƣợc tạo thành bằng cách ghép hai hoặc hơn hai hình vị
theo một kiểu quan hệ từ pháp nhất định: vàng tƣơi, xanh biếc… Từ ghép gồm hai
loại: từ ghép đẳng lập và từ ghép chính phụ. Từ ghép đẳng lập thƣờng gồm hai hình vị
(loại ba hình vị có số lƣợng hạn chế), có vai trị tƣơng đƣơng nhau, khơng phụ thuộc
nhau, cùng tạo thành một kết hợp mang nghĩa khái quát, khác nghĩa từng thành tố: đen
trắng, đỏ đen, xanh đỏ…Từ ghép chính phụ gồm một hình vị mang nghĩa tổng loại
chung (về sự vật, hoạt động, thuộc tính) và một hoặc một số hình vị đứng sau có tác
dụng phân hóa nghĩa: trắng bạch, vàng lục, đen xám…
- Từ láy là những từ đƣợc cấu tạo dựa trên phƣơng thức láy ngữ âm: xanh xanh,
tim tím, trăng trắng, vàng vàng…
Chúng tôi căn cứ vào cách phân loại các kiểu từ trên để khảo sát các kiểu từ chỉ
màu sắc trong ca dao ngƣời Việt.



13
1.1.4. Từ loại Tiếng Việt
Từ loại là một địa hạt quan trọng của ngữ pháp nói chung và ngữ pháp tiếng
Việt nói riêng. Từ loại là những lớp hạng ngữ pháp cơ bản của từ, trong đó vốn từ của
một ngôn ngữ đƣợc phân bố căn cứ vào ý nghĩa khái quát và đặc điểm hình thức
chung.
Việc phân định từ Tiếng Việt dựa vào ba tiêu chí sau:
Thứ nhất, dựa vào ý nghĩa khái quát. Ý nghĩa từ loại là ý nghĩa khái quát của
hàng loạt từ trên cơ sở khái quát hóa từ vựng thành khái quát hóa phạm trù ngữ pháp
chung.
Ví dụ:
- sách, vở, sinh viên, giáo viên… mang ý nghĩa sự vật.
- đọc, nói, viết, ăn, uống… mang ý nghĩa hoạt động.
Thứ hai, dựa vào khả năng kết hợp. Với ý nghĩa khái quát, các từ có khả năng
tham gia vào một kết hợp có nghĩa. Ở mỗi vị trí của kết hợp có thể xuất hiện những từ
có khả năng lần lƣợt thay thế nhau. Trong khi đó, ở các vị trí khác trong kết hợp, các
từ còn lại tạo ra bối cảnh cho sự xuất hiện khả năng thay thế của những từ nói trên.
Những từ cùng xuất hiện trong một bối cảnh có khả năng thay thế cho nhau ở cùng
một vị trí, có tính chất thƣờng xuyên, đƣợc tập hợp thành một lớp từ loại. Các từ tạo ra
bối cảnh thƣờng xuyên cho những từ có thể thay thế nhau ở vị trí nhất định đƣợc gọi là
từ chứng. Khả năng kết hợp của từ trong các ngơn ngữ thuộc loại hình đơn lập là sự
phân bố trật tự và việc sử dụng các phụ từ để biểu hiện các ý nghĩa ngữ pháp ra bên
ngồi.
Ví dụ: Những, các, mọi / giáo viên / ấy.
lƣợng từ
danh từ chỉ từ
Thứ ba, dựa vào chức năng ngữ pháp. Tham gia vào cấu tạo câu, từ có thể đứng
ở một hay một số vị trí nhất định trong câu, hoặc có thể thay thế nhau ở vị trí nào đó

và cùng biểu thị một mối quan hệ về chức năng ngữ pháp với các thành phần khác
trong cấu tạo câu thì xếp vào một từ loại. Tuy nhiên, vì thƣờng một từ có thể giữ nhiều
chức năng cú pháp trong câu nên cần phải xem xét chức năng cú pháp nào của từ là
chủ yếu để làm căn cứ phân loại.
Trong câu, danh từ thƣờng làm chủ ngữ, động từ, tính từ thƣờng làm vị ngữ.
Căn cứ vào những tiêu chí trên, từ tiếng Việt đƣợc chia thành hai lớp loại từ: thực từ
và hƣ từ.
- Thực từ là những từ có ý nghĩa từ vựng cụ thể, chân thực; có khả năng làm
trung tâm trong cấu trúc cụm từ và đảm nhận những chức vụ ngữ pháp trong câu. Các
từ loại thuộc nhóm thực từ: danh từ, động từ, tính từ, đại từ, số từ.


14
- Hƣ từ là những từ khơng có ý nghĩa từ vựng chân thực, chỉ biểu thị ý nghĩa
ngữ pháp hay ý nghĩa tình thái nào đó; khơng có khả năng làm trung tâm trong cấu
trúc cụm từ, chỉ dùng để đi kèm với thực từ, làm chức năng nối kết để biểu thị ý nghĩa
ngữ pháp nào đó; khơng có khả năng đảm nhận các chức vụ ngữ pháp trong câu. Các
từ loại thuộc nhóm hƣ từ: quan hệ từ, phó từ, chỉ từ, lƣợng từ, trợ từ, thán từ, tình thái
từ.
1.1.5. Từ ngữ chỉ màu sắc trong tiếng Việt
Màu sắc là một thuộc tính của vật thể, tồn tại một cách khách quan trong thế
giới vật chất mà thị giác con ngƣời có thể nhận biết đƣợc. Sự nhận thức và phân biệt
màu sắc hồn tồn có tính chất chủ quan đối với từng cộng đồng ngƣời nhất định.
Trong các ngôn ngữ khác nhau, ngƣời ta phân chia dải màu và ghi nhận các sắc độ, sắc
thái về màu sắc theo những cách riêng khác nhau. Vì thế, hệ thống tên gọi màu sắc của
các ngôn ngữ cũng không giống nhau.
Từ chỉ màu sắc là một bộ phận của từ tiếng Việt, chiếm một phần không nhỏ
trong tiếng Việt. Từ chỉ màu sắc là những từ chỉ tính chất, đặc trƣng của các sự vật,
hiện tƣợng. Chính vì vậy, chúng đƣợc xếp vào từ loại tính từ. Hầu hết các nhà nghiên
cứu ngôn ngữ cho rằng hệ thống màu sắc trong tiếng Việt đƣợc chia thành hai lớp: lớp

từ chỉ màu cơ bản và lớp từ chỉ màu phụ.
Lớp từ chỉ màu cơ bản gồm có chín màu: xanh, đỏ, tím, vàng, đen, trắng, xám,
nâu, hồng. Những màu sắc này tƣởng nhƣ đơn giản nhƣng thực ra lại mang một nội
dung ngữ nghĩa phong phú, trừu tƣợng với phạm vi biểu vật rộng lớn. Chúng đƣợc
dùng để miêu tả cho hầu hết các sự vật, hiện tƣợng đang tồn tại trong thế giới hiện
thực khách quan, từ hiện tƣợng thiên nhiên đến sự vật nhân tạo, từ đồ vật cụ thể đến
những tƣ tƣởng trừu tƣợng. Đặc biệt, chúng có khả năng tạo ra hàng loạt từ chỉ màu
phụ với phạm vi biểu vật hẹp hơn.
Lớp từ chỉ màu phụ đƣợc tạo ra từ sự pha màu của những màu cơ bản. Chúng
đƣợc định danh theo bốn phƣơng thức: gọi tên theo các từ chỉ màu cơ bản, tức màu
phụ là từ phái sinh từ các từ chỉ màu cơ bản đơn âm tiết (xanh thắm, đỏ chói, trắng
ngần…), gọi tên theo các từ chỉ màu phụ đơn âm tiết (ghi xám, thâm sì, tái xám…),
gọi tên theo tên gọi các đối tƣợng, vật liệu, chất liệu trong thực tế (tro, gạch, than,
mực…) và gọi tên theo tên gọi các từ chỉ màu sắc du nhập từ ngôn ngữ khác (hắc,
bạch, hung, ghi, côban…).
Bên cạnh những từ chỉ màu sắc, chúng ta cũng gặp những tổ hợp lớn hơn từ chỉ
màu sắc nhƣ: răng đen hột đỗ, răng đen hạt nhót.... Đó là những ngữ chỉ màu sắc.
Nhƣ vậy, trong tiếng Việt, hệ thống từ ngữ chỉ màu sắc vơ cùng phong phú và
đa dạng. Ngồi lớp từ chỉ màu chung có trong nhiều ngơn ngữ, cịn có lớp từ chỉ màu


15
riêng thể hiện đƣợc nét đặc trƣng văn hóa của dân tộc Việt Nam. Màu sắc chính là một
phƣơng diện của cái nhìn nghệ thuật trong văn chƣơng, làm nên thế giới nghệ thuật
của một nghệ sĩ. Những nghệ sĩ có phong cách thƣờng có kiểu sử dụng màu sắc theo
một cách riêng, làm nên nét độc đáo cho tác phẩm và tác giả đó.
Khi nghiên cứu tín hiệu thẩm mỹ về màu sắc trong ca dao thì khơng thể bỏ qua
tính biểu trƣng của từ ngữ chỉ màu sắc trong văn hóa Việt bởi ngƣời Việt Nam có tính
thẩm mỹ cao và tinh tế nên hệ thống từ ngữ chỉ màu sắc cũng đƣợc cảm nhận vô cùng
độc đáo và phong phú. Từ ngữ chỉ màu sắc trong tiếng Việt có mối quan hệ trực tiếp

với văn hóa Việt. Mỗi một từ chỉ màu sắc đƣợc sử dụng đều phản ánh đặc trƣng văn
hóa Việt sâu sắc, tức là thể hiện tâm thức, tƣ duy của con ngƣời trong đó.
Trong tín ngƣỡng tứ phủ của văn hóa dân gian, màu sắc chứa đựng cả một hệ ý
nghĩa biểu tƣợng trong tâm thức, tâm linh của ngƣời Việt. Ở đó, ngƣời ta tuân thủ
những quy định nghiêm ngặt về màu sắc của trang phục: Phủ Đệ Nhất phải màu đỏ,
Phủ Đệ Nhị phải màu xanh, Phủ Đệ Tam phải màu trắng, Phủ Đệ Tứ phải màu vàng.
Từ xa xƣa, màu sắc mang đặc trƣng sắc thái của các tầng lớp xã hội khác nhau:
màu vàng là của vua, từ các quan đại thần cho đến thƣờng dân, cấm không ai đƣợc
mặc quần áo hoặc xây dựng nhà cửa màu vàng. Màu tím là sắc phục của quan đại thần.
Màu điều, màu đỏ dành riêng để tế thần và làm sắc phục cho các cụ thƣợng thọ. Màu
nâu sòng là của cửa Thiền dành cho những kẻ quy y cửa Phật, cũng nhƣ màu đen là
sắc phục của linh mục đạo Ki-tơ. Màu xanh là của những ngƣời cịn theo địi cửa
Khổng sân Trình, của học trị chƣa đỗ đạt. Màu đen, màu nâu là trang phục bình dị của
quần chúng nông dân. Màu xanh nhập nội từ nƣớc Trung Hoa sau giải phóng gọi là
màu xanh cơng nhân. Vì thế, màu đỏ, màu vàng, màu hồng dùng trong trƣớng đối
dành để chúc tụng, khao lão, các cuộc vui, còn trong lễ tang chỉ có thể dùng màu trắng,
màu xanh, màu đen, màu tím…
Tuy nhiên, ngƣời Việt lại dùng quan tài qn ngƣời chết có màu đỏ vì họ quan
niệm chết là mất đi chỗ này và thác sinh về chỗ khác. Các miếng vải tắm tƣợng trong
lễ mộc dục hay phủ bài vị đều có màu đỏ. Và tấm vải đỏ này khi thay áo tƣợng thƣờng
đƣợc cắt nhỏ ban cho những em bé hay đau ốm, khó ni.
Từ ngữ chỉ màu sắc trong tiếng Việt có tính biểu trƣng rất cao. Nó đƣợc thể
hiện ở xu hƣớng khái quát hóa, ƣớc lệ hóa: má đào, hồng nhan để chỉ cơ gái xinh đẹp,
tơ hồng để chỉ tình dun đẹp… Bên cạnh đó, từ chỉ màu sắc của tiếng Việt cũng rất
giàu chất biểu cảm. Đây là sản phẩm tất yếu của nền văn hóa trọng tình. Bên cạnh màu
xanh trung tính, cịn có rất nhiều màu xanh khác: xanh rì, xanh rờn, xanh ngắt, xanh
um, xanh lè… Bên cạnh màu đỏ trung tính cịn có: đỏ rực, đỏ au, đỏ lịm, đỏ lt…
Ngồi ra, các từ láy chỉ màu mang sắc thái biểu cảm cũng rất phổ biến: đo đỏ, xanh