BAN CHỈ ĐẠO CHƯƠNG TRÌNH
LÊ HỒNG ANH

Trưởng ban

TƠ HUY RỨA

Ủy viên

ĐINH THẾ HUYNH

Ủy viên

TRẦN QUỐC VƯỢNG

Ủy viên

TẠ NGỌC TẤN

Ủy viên

BAN CHỦ NHIỆM CHƯƠNG TRÌNH
TẠ NGỌC TẤN

Chủ nhiệm

PHẠM NGỌC ANH

Phó Chủ nhiệm thường trực

LÊ QUANG VĨNH

Ủy viên

HOÀNG PHONG HÀ

Ủy viên

TRẦN MINH TRƯỞNG

Ủy viên

BAN BIÊN SOẠN
PGS.TS. PHẠM NGỌC ANH (Chủ biên)
PGS.TS. NGUYỄN VĂN BẠO
TS. CAO VĂN ĐỊNH
PGS.TS. NGUYỄN MINH ĐỨC
PGS.TS. TRỊNH THỊ HỒNG HẠNH
TS. LÊ THỊ THU HỒNG
PGS.TS. BÙI ĐÌNH PHONG
PGS.TS. NGUYỄN THANH TÂM
PGS.TS. PHẠM XANH


CỘNG TÁC VIÊN
PGS.TS. Phạm Ngọc Anh


Viện Hồ Chí Minh và các lãnh
tụ của Đảng

PGS.TS. Nguyễn Văn Bạo

Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam

ThS. Ngơ Xn Dương

Viện Hồ Chí Minh và các lãnh
tụ của Đảng

ThS. Lê Trọng Đại

Trường Đại học Quảng Bình

TS. Cao Văn Định

Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy
Quảng Bình

PGS.TS. Nguyễn Minh Đức

Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam

PGS.TS. Trịnh Thị Hồng Hạnh Viện Lịch sử Đảng
Phạm Ngọc Hạnh

Trường Đại học Quảng Bình


Đinh Thị Hồi

Viện Hồ Chí Minh và các lãnh
tụ của Đảng

TS. Lê Thị Thu Hồng

Viện Hồ Chí Minh và các lãnh
tụ của Đảng

PGS.TS. Trịnh Vương Hồng

Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam

ThS. Trần Thị Hợi

Viện Hồ Chí Minh và các lãnh
tụ của Đảng

ThS. Nguyễn Đình Lam

Trường Đại học Quảng Bình

PGS.TS. Trần Ngọc Long

Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam

ThS. Thái Thị Lợi


Trường Phổ thơng trung học
Chun Quảng Bình

ThS. Trần Văn Khơi

Viện Hồ Chí Minh và các lãnh
tụ của Đảng

Nguyễn Quang Năm

Huyện ủy Lệ Thủy, Quảng Bình


Lê Đình Nguyên

Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy
Quảng Bình

ThS. Trần Thị Nhuần

Viện Hồ Chí Minh và các lãnh tụ
của Đảng

ThS. Đinh Ngọc Quý

Viện Hồ Chí Minh và các lãnh tụ
của Đảng

PGS.TS. Bùi Đình Phong


Viện Hồ Chí Minh và các lãnh tụ
của Đảng

PGS.TS. Nguyễn Thanh Tâm Viện Lịch sử Đảng
Hoàng Văn Tân

Ban Dân tộc tỉnh Quảng Bình

TS. Nguyễn Khắc Thái

Sở Khoa học cơng nghệ tỉnh
Quảng Bình

ThS. Vương Kim Thành

Trường Đại học Quảng Bình

ThS. Đinh Quang Thành

Trường Đại học Giao thơng vận tải

ThS. Đỗ Thị Thu

Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Quảng Bình

PGS.TS. Vũ Văn Thuấn

Viện Hồ Chí Minh và các lãnh tụ
của Đảng


Lê Đình Tới

Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh
Quảng Bình

PGS.TS. Ngơ Đăng Tri

Đại học Quốc gia Hà Nội

ThS. Nguyễn Văn Trọng

Trường Sĩ quan Bắc Ninh

PGS.TS. Phạm Xanh

Đại học Quốc gia Hà Nội


7

LỜI NHÀ XUẤT BẢN
Đại tướng Võ Nguyên Giáp (1911 - 2013) - người Anh
Cả của Quân đội nhân dân Việt Nam anh hùng, một
trong những học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Với 103 năm tuổi đời và hơn 70 năm hoạt động cách
mạng, đồng chí đã hiến dâng trọn đời mình cho sự nghiệp
giải phóng dân tộc, sự nghiệp cách mạng của Đảng và
dân tộc Việt Nam.
Võ Nguyên Giáp sinh ra và lớn lên tại làng An Xá, xã
Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình, trong một gia

đình nhà nho giàu truyền thống u nước. Chính mảnh
đất quê hương giàu truyền thống cách mạng và anh hùng
cùng truyền thống yêu nước của gia đình đã hun đúc nên
nhân cách và quyết định con đường đi của ông.
Ngay từ khi còn là học sinh ngồi trên ghế nhà
trường, đồng chí Võ Nguyên Giáp đã sớm giác ngộ cách
mạng và tích cực tham gia các phong trào đấu tranh bãi
khóa ở Trường Quốc học Huế. Năm 1927, gia nhập Đảng
Tân Việt cách mạng - một tổ chức tiền thân của Đảng
Cộng sản Đông Dương, nay là Đảng Cộng sản Việt Nam.
Năm 1930, tham gia phong trào Xôviết Nghệ Tĩnh. Năm
1940, được kết nạp vào Đảng. Tháng 12-1944, đồng chí


8

VÕ NGUYÊN GIÁP - TIỂU SỬ

được Chủ tịch Hồ Chí Minh giao nhiệm vụ thành lập
Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân, tổ chức
tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam. Trên các
cương vị là Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương, Ủy
viên Ban Thường vụ Trung ương Đảng Cộng sản Đông
Dương, thành viên Ủy ban khởi nghĩa tồn quốc, thành
viên Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam, Tư lệnh Việt
Nam giải phóng qn, đồng chí đã có những đóng góp
quan trọng vào thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa
Tháng Tám năm 1945.
Ngày 19-12-1946, cuộc kháng chiến chống thực dân
Pháp bùng nổ, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch

Hồ Chí Minh, với cương vị là Bộ trưởng Bộ Quốc phòng,
Tổng Tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam, đồng chí Võ
Ngun Giáp đã có đóng góp quan trọng vào việc lãnh
đạo cuộc đấu tranh chống thực dân Pháp xâm lược. Năm
1948, đồng chí được phong quân hàm Đại tướng. Đến
năm 1954, Đại tướng Võ Nguyên Giáp được Đảng và Chủ
tịch Hồ Chí Minh tin tưởng trao quyền trực tiếp chỉ huy
chiến dịch Điện Biên Phủ. Đại tướng đã chỉ huy các đại
đoàn của quân đội và các lực lượng tiến cơng tập đồn cứ
điểm Điện Biên Phủ, đánh bại đội quân của thực dân
Pháp, góp phần cùng toàn Đảng, toàn dân và toàn quân
ta làm nên chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ, kết thúc
thắng lợi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm
lược (1945 - 1954).
Sau khi miền Bắc được giải phóng, đồng chí Võ
Nguyên Giáp đã tham gia cùng Trung ương Đảng lãnh


LỜI NHÀ XUẤT BẢN

9

đạo toàn dân, toàn quân tiến hành đồng thời hai nhiệm vụ
chiến lược là xây dựng, bảo vệ miền Bắc xã hội chủ nghĩa
và đẩy mạnh cách mạng dân tộc, dân chủ nhân dân ở
miền Nam, lần lượt đánh bại các chiến lược chiến tranh
của đế quốc Mỹ, làm nên những thắng lợi vẻ vang mà đỉnh
cao là Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử mùa Xuân năm
1975, giải phóng hồn tồn miền Nam, thu non sơng về
một mối, đưa cả nước đi lên chủ nghĩa xã hội.

Đất nước hồ bình, thống nhất, trên cương vị là Phó
Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng, Bộ trưởng Bộ Quốc phịng,
đồng chí Võ Ngun Giáp đã cùng tập thể lãnh đạo Đảng,
Nhà nước, Quân đội lãnh đạo toàn dân, toàn quân thực
hiện hai nhiệm vụ chiến lược xây dựng và bảo vệ Tổ quốc
Việt Nam xã hội chủ nghĩa, tiến hành công cuộc đổi mới
đất nước.
Với 103 tuổi đời, hơn 70 tuổi Đảng và những cống hiến
to lớn, đặc biệt xuất sắc cho sự nghiệp cách mạng, đồng
chí Võ Nguyên Giáp đã được tặng thưởng Huân chương
Sao vàng (năm 1992), hai Huân chương Hồ Chí Minh và
nhiều huân, huy chương cao quý khác của Việt Nam và
quốc tế.
Để ghi nhớ cơng lao và đóng góp to lớn của Đại tướng
Võ Nguyên Giáp đối với sự nghiệp cách mạng của Đảng và
dân tộc, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản
cuốn sách Võ Nguyên Giáp - Tiểu sử thuộc Chương
trình sưu tầm tài liệu, viết tiểu sử các đồng chí lãnh đạo
chủ chốt của Đảng và cách mạng Việt Nam. Cuốn sách là
tài liệu quý về cuộc đời và sự nghiệp cách mạng sáng chói


10

VÕ NGUYÊN GIÁP - TIỂU SỬ

của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, một người cộng sản bản
lĩnh, kiên trung, đã có nhiều công lao to lớn và cống hiến
đặc biệt xuất sắc đối với sự nghiệp cách mạng của Đảng và
dân tộc Việt Nam.

Xin trân trọng giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc.
Tháng 11 năm 2019
NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT


11

LỜI GIỚI THIỆU
Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã dành trọn cả cuộc đời
hoạt động cách mạng, đã có nhiều cơng lao to lớn và
cống hiến đặc biệt xuất sắc đối với sự nghiệp cách mạng
của Đảng và dân tộc Việt Nam. Cuộc đời hoạt động của
Đại tướng gắn liền với quá trình phát triển của cách
mạng nước ta và những mốc son lịch sử trọng đại của
dân tộc Việt Nam trong suốt thế kỷ XX.
Với 103 tuổi đời, hơn 80 năm hoạt động cách mạng,
nhiều năm được sống và làm việc bên cạnh Chủ tịch Hồ
Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã không ngừng
phấn đấu, rèn luyện, học tập tư tưởng, đạo đức, phong
cách của Người. Đại tướng luôn thể hiện phẩm chất
cần, kiệm, liêm, chính, dĩ cơng vi thượng, sống giản dị,
khiêm tốn, giữ gìn sự đồn kết, thống nhất trong Đảng,
đặt lợi ích của Đảng, của Tổ quốc và nhân dân lên trên
hết. Con người, nhân cách và những cống hiến lớn lao
của Đại tướng in đậm trong lòng dân, là vị tướng của
nhân dân, mãi mãi lưu danh trong lịch sử dân tộc.
Thực hiện chủ trương của Đảng về việc sưu tầm
tài liệu, viết tiểu sử các đồng chí lãnh đạo chủ chốt



12

VÕ NGUYÊN GIÁP - TIỂU SỬ

của Đảng và cách mạng Việt Nam, Viện Hồ Chí Minh
và các lãnh tụ của Đảng, Ban Chủ nhiệm đề tài Võ
Nguyên Giáp - Tiểu sử đã tổ chức nhiều cuộc hội thảo
và tọa đàm khoa học tại Hà Nội và Quảng Bình - quê
hương của Đại tướng nhằm tập hợp ý kiến của các nhà
nghiên cứu, các nhà hoạt động thực tiễn, người thân
trong gia đình về cuộc đời, sự nghiệp của Đại tướng.
Ban Chủ nhiệm đề tài xin gửi lời cảm ơn đến gia
đình Đại tướng - ơng Võ Điện Biên - con trai Đại tướng
đã cung cấp tư liệu, bổ sung, góp ý, hiệu chỉnh các sự
kiện về Đại tướng Võ Nguyên Giáp.
Chúng tôi cũng xin bày tỏ sự biết ơn đến các cơ
quan: Cục Lưu trữ Văn phòng Trung ương Đảng, Tỉnh
ủy, Ban Tun giáo Tỉnh ủy Quảng Bình, Tổng cục
Chính trị - Bộ Quốc phòng, Viện Lịch sử Quân sự Việt
Nam, Trung tâm Lưu trữ quốc gia... đã cung cấp tài
liệu để giúp chúng tơi hồn thiện bản thảo; xin trân
trọng cảm ơn các nhà khoa học, các cộng tác viên đã
đóng góp nhiều ý kiến quý báu trong quá trình xây
dựng, chỉnh sửa bản thảo.
Ban biên soạn cuốn sách Võ Nguyên Giáp - Tiểu sử
hy vọng góp phần làm rõ những hoạt động và đóng góp
của Đại tướng Võ Nguyên Giáp với Đảng và dân tộc,
trên cơ sở đó khẳng định những cống hiến của đồng chí
đối với cách mạng Việt Nam, về tấm gương đạo đức
cách mạng trong sáng của một chiến sĩ cộng sản đã

dâng hiến trọn đời mình cho Đảng, cho dân tộc, thiết thực


13

LỜI GIỚI THIỆU

góp phần vào cơng tác giáo dục truyền thống cách
mạng, bồi dưỡng lập trường tư tưởng, đạo đức, lối sống
cho cán bộ, đảng viên và các tầng lớp nhân dân.
Chúng tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng
góp để cuốn sách hồn chỉnh hơn trong những lần xuất
bản sau.
Xin trân trọng cảm ơn!
T/M BAN BIÊN SOẠN
CHỦ BIÊN
PGS.TS. Phạm Ngọc Anh


14


15

Chương I

QUÊ HƯƠNG - GIA ĐÌNH - TUỔI TRẺ
(1911 - 1939)
1. Quê hương và gia đình
Võ Nguyên Giáp sinh ngày 25-8-1911, tại làng An

Xá, xã Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình,
trong một gia đình nhà nho giàu truyền thống yêu nước.
Trong lịch sử hình thành và phát triển của dân tộc
Việt Nam, Quảng Bình là vùng đất nối liền một dải non
sông đất Việt; nơi từng là phên giậu của Nhà nước Văn
Lang - Âu Lạc, nơi khởi đầu cho công cuộc mở cõi về
phương Nam của nước Đại Việt, ranh giới giao tranh
thời Trịnh - Nguyễn kéo dài hơn hai thế kỷ bởi dịng
sơng Gianh lịch sử. Những yếu tố về tự nhiên, lịch sử xã hội của vùng đất này đã kiến tạo và rèn đúc nên con
người Quảng Bình đức tính cần cù, chịu khó, nhẫn nại
mà bản lĩnh, ngoan cường, kiên trung, thông minh và
quyết đốn, giàu chí tiến thủ, giàu lịng nhân ái, yêu
nước nồng nàn và lao động sáng tạo.


16

VÕ NGUYÊN GIÁP - TIỂU SỬ

Bước vào thời kỳ lịch sử cận đại, Quảng Bình cũng
là nơi xuất hiện nhiều phong trào yêu nước, đấu
tranh chống ngoại xâm kiên cường, bất khuất và anh
dũng. Nhiều vùng đất ở Quảng Bình là căn cứ chống
Pháp của phong trào Cần Vương. Trong cuộc kháng
chiến chống thực dân Pháp, nhiều tên đất, tên người
làm sống động truyền thống đấu tranh bất khuất của
người dân Quảng Bình như: Xuân Bồ với anh hùng
Lâm Úy; làng chiến đấu Cự Nẫm; làng anh hùng
Cảnh Dương. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu
nước, dịng sơng Nhật Lệ gắn liền với hình ảnh mẹ

Suốt anh hùng.
Khơng chỉ có bề dày về lịch sử, Quảng Bình cịn là
vùng đất văn vật. Suốt theo chiều dài lịch sử, vùng đất
Quảng Bình đã hình thành nên nhiều làng văn hóa nổi
tiếng Bát danh hương “Sơn - Hà - Cảnh - Thổ - Văn Võ - Cổ - Kim” và đã đào luyện hun đúc, sản sinh ra
nhiều bậc anh hùng, hào kiệt, danh nhân với những tố
chất cao quý và đặc biệt xuất chúng trong các lĩnh vực
quân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội như: Dương Văn An,
Nguyễn Hữu Cảnh, Nguyễn Đăng Tuân, Nguyễn Hàm
Ninh, Nguyễn Phạm Tuân, Lưu Trọng Lư, Hàn Mạc
Tử, Hoàng Kế Viêm (sau này thêm Võ Nguyên Giáp,
Đồng Sĩ Nguyên)...
Với những con người sinh ra từ mảnh đất Quảng
Bình ngày nay, dường như ln hình thành một bản


Chương I: QUÊ HƯƠNG - GIA ĐÌNH - TUỔI TRẺ...

17

năng thích ứng để sinh tồn từ những đặc trưng của
khơng gian lịch sử này. Nhìn trên bản đồ Việt Nam,
Quảng Bình là khúc thắt hẹp nhất từ Biển Đơng đến
miền Tây núi non của dãy Trường Sơn. Nếu lấy thước
kẻ những trục Bắc - Nam nối từ Hà Nội tới Thành phố
Hồ Chí Minh, từ cực tây bắc Lai Châu tới cực đơng
nam Khánh Hịa thì thấy điểm cắt tụ đúng vào vùng
đất Quảng Bình. Điều này cho thấy Quảng Bình là nơi
giao thoa, tiếp biến văn hóa hay những va đập, xung
đột về xã hội. Trong suốt chiều dài lịch sử, người dân

Quảng Bình đã dũng cảm đấu tranh chống ngoại xâm
để bảo vệ quê hương, đất nước, góp phần làm giàu
truyền thống đấu tranh giữ nước của dân tộc.
Huyện Lệ Thủy - quê hương của Võ Nguyên Giáp
nằm ở phía nam tỉnh Quảng Bình, phía tây huyện Lệ
Thủy giáp với địa giới hành chính tỉnh Khăm Muộn
nước Cộng hịa Dân chủ nhân dân Lào, có đường biên
giới dài 31km cùng dựa lưng vào dãy Trường Sơn
hùng vĩ; phía nam giáp tỉnh Quảng Trị; phía bắc giáp
huyện Quảng Ninh; phía đơng giáp Biển Đơng với
đường bờ biển dài 32km. Vùng đất Lệ Thủy nằm
trong khối kiến tạo chung của Quảng Bình. Đặc điểm
chung của địa hình Quảng Bình là hẹp, nơi hẹp nhất
(tại Đồng Hới) theo chiều đông - tây và cũng là nơi
hẹp nhất ở phần rìa phía nam huyện Lệ Thủy, chỉ xấp
xỉ 50km. Địa hình huyện Lệ Thủy có tổng diện tích


18

VÕ NGUYÊN GIÁP - TIỂU SỬ

141.600ha, được chia làm 4 vùng rõ rệt là các vùng
rừng núi, gò đồi, đồng bằng và dải cát ven biển. Nơi
đây ruộng đất màu mỡ, sơng hói chằng chịt nhưng
thời tiết hết sức khắc nghiệt với mưa bão, nắng hạn
quanh năm.
Dân cư huyện Lệ Thủy phân bố tương đối đồng đều
trên địa bàn các vùng trung du, đồi núi, vùng đồng
bằng, ven sông, ven quốc lộ và ven biển. Trước Cách

mạng Tháng Tám năm 1945, đại bộ phận dân cư trong
huyện là nông dân làm ruộng, làm rẫy, làm bương,
trồng lúa, trồng màu, một bộ phận đánh cá sông, cá
đồng và đánh cá biển (bãi ngang).
Xã Lộc Thủy vốn bao gồm 2 làng cổ, hình thành từ
thế kỷ XV là làng Tuy Lộc và An Xá. Thời chúa
Nguyễn, xã Lộc Thủy thuộc tổng Đại Phúc Lộc, huyện
Lệ Thủy. Lộc Thủy là một xã thuộc vùng trung tâm
của huyện Lệ Thủy, chạy dài dọc theo hữu ngạn sơng
Kiến Giang 7km. Đây cịn là q hương của những
anh hùng hào kiệt, như Dương Văn An1, Võ Trọng
Bình, Vũ Xuân Cẩn, gia tộc Nguyễn Đăng Giai...
Làng An Xá nay là thôn An Xá, xã Lộc Thủy, huyện
Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình. An Xá là một vùng đất có
truyền thống hiếu học, khoa bảng và có lịch sử lâu đời
______________
1. Tiến sĩ Dương Văn An là người biên soạn cuốn sách Ô châu
cận lục từ thế kỷ XVI.


Chương I: QUÊ HƯƠNG - GIA ĐÌNH - TUỔI TRẺ...

19

ở tỉnh Quảng Bình. Dưới chế độ khoa cử phong kiến,
An Xá đã có 3 người đỗ đại khoa.
Lộc Thủy là vùng quê có các làng nghề truyền thống
nổi tiếng từ xa xưa như nghề dệt chiếu ở An Xá, nghề
làm giấy dó, giấy bổi, nấu rượu ở Tuy Lộc. Lộc Thủy có
chùa An Xá tại xã Lộc Thủy là di tích lịch sử văn hóa

cấp quốc gia. Tại ngơi chùa này đã diễn ra Hội nghị
thống nhất các tổ chức Đảng Cộng sản Đơng Dương ở
tồn tỉnh Quảng Bình vào ngày 2-7-1945.
Khi nói đến quê hương của Võ Nguyên Giáp không
thể không đề cập vùng sông nước Lệ Thủy. Nếu non
nước của các huyện miền ngoài của tỉnh quay về núi
Rồng, núi Tiên thì sơng nước Lệ Thủy quay về nghiên
mực khổng lồ mang tên Hạc Hải.
“Nghiên nước dồi dào nguồn biển Lệ
Bút trời nghi ngút tháp non Mâu”.
(Chu Mạnh Trinh)
Người xưa ví núi Đầu Mâu như ngịi bút, phá Hạc
Hải như nghiên mực “Đầu Mâu vi bút, Hạc Hải vi
nghiên”, ý ẩn dụ rằng địa hình, phong thổ Lệ Thủy như
nơi đào tạo nhân tài vật lực, con người ở đây thơng
minh, hiếu học. Trong hệ thống sơng ngịi ở Lệ Thủy
đáng chú ý nhất là sông Kiến Giang, con sông đã trở
thành mạch nguồn cuộc sống và là biểu tượng giá trị
vật chất và văn hóa tinh thần của người dân xứ Lệ.
Dịng sơng Kiến Giang đã gắn liền với tuổi thơ đầy ắp


20

VÕ NGUYÊN GIÁP - TIỂU SỬ

những kỷ niệm của Võ Nguyên Giáp. Sông Kiến Giang
bắt nguồn từ dãy Trường Sơn, qua vùng núi An Mã, trôi
xuôi qua các làng trù phú của các xã Mai Thủy, Xuân
Thủy, Mỹ Thủy, An Thủy, Lộc Thủy rồi nhập vào phá

Hạc Hải đổ ra cửa Nhật Lệ. Có người ví sơng Kiến
Giang như con rắn khổng lồ thả mình nằm dài hướng
vào Nam, đầu kê lên gối An Mã, đi thì duỗi thẳng
xuống Hạc Hải mênh mông. Điều lưu ý là khi sông Kiến
Giang chảy về cuối làng An Xá tiếp nhận thêm dòng
nước của hói Phú Thọ (xã An Thủy) thì dịng chảy của
sơng đổi hướng, vịng quanh một khúc sơng rộng hình
chữ “Chi”, người chèo thuyền qua đây, dù bất kỳ loại gió
hướng nào cũng đều bị ngược. Cho nên dân gian gọi là
Khút Bầu Ngược. Cùng với hói ngang chảy qua làng An
Lạc đã làm cho long mạch Kiến Giang tụ lại và dồn về
khúc trung lưu, nơi phát tích sự giàu có và nhân tài của
vùng quê đất Lệ Thủy. Trên dịng sơng Kiến Giang, hai
bên sơng là đơi bờ tre xanh tỏa bóng, những hàng cau,
vườn chuối trĩu quả xen giữa những mái nhà tranh giản
dị, bình yên; ngày ngày những chuyến đị ngược xi đi
về. Hai bên dịng sơng nhiều đị đỗ san sát, Võ Ngun
Giáp đã nhiều lần được mẹ cho đi chợ huyện bằng đò,
mỗi chuyến đi đều để lại cho Võ Nguyên Giáp những ấn
tượng khó qn.
Dịng họ Võ ở làng An Xá, xã Lộc Thủy, huyện Lệ
Thủy, tỉnh Quảng Bình là một đại gia tộc có danh


Chương I: QUÊ HƯƠNG - GIA ĐÌNH - TUỔI TRẺ...

21

tiếng, có từ đường ở cuối làng, cách chùa An Xá khoảng
200m. Đầu thế kỷ XX, nhiều làng xã, tổng ở huyện Lệ

Thủy đều có dịng họ Võ (Vũ), nhất là các làng, xã dọc
đôi bờ sông Kiến Giang ở vùng giữa huyện mà ngày
nay là các thôn: An Xá, Tuy Lộc (xã Lộc Thủy); Đại
Phong, Thượng Phong (xã Phong Thủy); Lộc Thượng,
Lộc Hạ, Lộc An, Phú Thọ, Thạch Bàn, Tân Lệ (xã An
Thủy); Xuân Lai (xã Xuân Thủy); Quảng Cư (thị trấn
Kiến Giang)... Theo lịch sử dòng họ Vũ (Võ) thì đến thời
Hậu Lê dịng họ Vũ được chia làm 5 chi và 8 phái đến
các vùng miền trong cả nước.
Dưới triều Nguyễn, kể từ năm 1806 - tỉnh Quảng
Bình có 44 người đỗ đại khoa thì Lệ Thủy có 12 người,
trong đó dịng họ Võ huyện Lệ Thủy có 2 tiến sĩ là Võ
Xuân Xán, đỗ tiến sĩ năm 1848 và Võ Khắc Triển đỗ
tiến sĩ năm 1919. Họ Võ trong huyện cịn có nhiều nhà
khoa bảng trung khoa, tiểu khoa dưới triều Nguyễn
như: Võ Trọng Định (An Xá), Võ Trọng Thiều (Lộc An),
Võ Xuân Cơ (Hòa Luật), Võ Trọng Bình, Võ Bá Liên, Võ
Trinh, Võ Văn Tuân... là những vị quan hết mực thương
dân và thanh liêm. Vùng đất Quảng Bình nói chung và
huyện Lệ Thủy nói riêng có tiếng là đất học.
Võ Nguyên Giáp sinh ra trong một gia đình có
truyền thống cách mạng và u nước sâu sắc; thân
phụ là cụ Võ Quang Nghiêm, một nhà Nho, dòng dõi


22

VÕ NGUYÊN GIÁP - TIỂU SỬ

khoa bảng, bất khuất và kiên cường1. Cụ có nhiều lớp

học trị ở huyện Lệ Thủy và một số huyện lân cận
thuộc tỉnh Quảng Bình. Cụ và gia đình sống gần gũi
với xóm làng nên người trong vùng thường gọi thân
mật là cụ Nghiêm.
Thân mẫu Võ Nguyên Giáp là bà Nguyễn Thị Kiên,
sinh tại xã Sơn Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình.
Bà là một người phụ nữ hiền thục, đảm đang mọi việc
trong gia đình và được mọi người q mến.
Ơng nội Võ Ngun Giáp từng tham gia phong
trào Cần Vương. Ông ngoại cũng từng tham gia
phong trào Cần Vương, là đề đốc chỉ huy nghĩa quân
______________
1. Theo tài liệu địa phương, vào khoảng năm 1946 - 1947, ở
Huế, thực dân Pháp bắt được cụ, chúng tra tấn dã man và giam
cầm cụ ở lao Thừa Phủ. Tên mật thám Pháp mắng cụ: “Không biết
dạy con để con chống lại quân đội Pháp hùng mạnh”. Cụ cười ngạo,
vuốt râu trả lời: “Tôi đẻ con ra chưa kịp dạy thì con đã bỏ nhà đi
làm cách mạng - chừ tơi có muốn dạy con thì cịn mơ mà dạy? Vậy
tơi nhờ qn đội Pháp hùng mạnh đi bắt con tôi về đây để tôi dạy
thử, coi con tơi có chịu nghe khơng?”... Biết khơng lung lay được ông
già bản lĩnh, chúng nhốt cụ vào “casô âm phủ”. Sau đó, cụ bị ốm
nặng, thực dân Pháp buộc phải chuyển cụ đến Bệnh viện Huế và cụ
đã mất tại đây. Chúng đưa cụ vào nhà xác nằm chung với những
người chết khơng có thân nhân và chơn chung với nhiều thi hài
khác, để sau này gia đình khơng tìm được hài cốt của cụ nữa. Đến
năm 1977, các cơ quan chức năng của tỉnh Bình Trị Thiên đã tìm
thấy mộ cụ Võ Quang Nghiêm và đưa hài cốt cụ về an nghỉ tại quê
nhà. Cụ đã được Nhà nước truy tặng danh hiệu Liệt sĩ chống Pháp.



Chương I: QUÊ HƯƠNG - GIA ĐÌNH - TUỔI TRẺ...

23

Cần Vương chống thực dân Pháp dưới quyền thủ lĩnh
Hoàng Phúc, sau bị quân Pháp bắt, tra tấn dã man,
nhưng quyết khơng một lời khai báo.
Theo gia phả do gia đình cung cấp, Võ Nguyên Giáp
là hậu duệ đời thứ 7 của Võ Văn Dũng - một vị tướng
nhà Tây Sơn - hiện được thờ tại Bảo tàng Quang Trung,
tỉnh Bình Định. Các thế hệ kế tiếp nhau như: Võ Văn
Dũng, Võ Vĩnh Lộc, Võ Bình Tá, Võ Trọng Cơng, Võ
Văn Cẩn, Võ Quang Nghiêm, Võ Nguyên Giáp. Ông bà
Võ Quang Nghiêm và Nguyễn Thị Kiên (thân phụ, thân
mẫu của Võ Nguyên Giáp) sinh hạ được 7 người con. Võ
Tử Toại là anh trai đầu. Võ Nguyên Giáp người con thứ
năm, qua các cấp học ở trường đều nổi tiếng thông minh
khiến các bậc đàn anh, bạn cùng trang lứa và mọi người
nể trọng. Võ Thuần Nho - em trai Võ Nguyên Giáp luôn
theo anh chăm chỉ học hành ở các trường làng, tổng,
huyện, tỉnh và đến Huế rồi ra Hà Nội, sau này là Thứ
trưởng Bộ Giáo dục.
Võ Nguyên Giáp được cha dạy cho chữ Nho. Cụ Võ
Quang Nghiêm dạy các con rất cẩn trọng, cả trong sinh
hoạt lẫn trong việc học hành, theo nền nếp gia phong
của đạo Khổng. Hằng ngày, cha dạy học, mẹ lo việc
đồng áng, các anh em trong gia đình ngồi lao động
giúp đỡ gia đình đều phải chú tâm học hành. Tuổi thơ
anh ln được nghe mẹ kể mỗi lần thực dân Pháp kéo
tới, bà ngoại đặt các con ở hai đầu quang gánh chạy

khỏi làng. Tuy năm tháng theo học chữ Nho không