SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
HƯỚNG DẪN HỌC SINH TIẾP CẬN
VĂN BẢN “CHIẾC THUYỀN NGOÀI
XA” CỦA NGUYỄN MINH CHÂU QUA
PHƯƠNG THỨC NÊU VẤN ĐỀ
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong nửa cuối của thế kỷ vừa qua, với sự phát triển vượt bậc của cuộc cách
mạng khoa học công nghệ diễn ra mạnh mẽ và sâu rộng, các lĩnh vực của đời sống
kinh tế, xã hội, văn hóa đang đứng trước những thay đổi, phát triển nhanh chóng.
Chính từ cơ sở lịch sử - xã hội đó, nhà trường hiện đại đã hướng tới xây dựng hệ thống
phương pháp giáo dục tích cực (Hệ thống các phương pháp dạy học theo định hướng tích
cực). Dạy học bộ môn Ngữ văn cũng nằm trong xu thế tất yếu đó.
Năm học 2003- 2004, chương trình SGK mơn Ngữ văn THPT được thiết kế điều
chỉnh. Từ đó, phương pháp dạy học cũng đổi mới. Chương trình giáo dục phổ thông
hiện hành đã nêu rõ: “Phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học
sinh phù hợp với đặc trưng môn học, đặc điểm đối tượng HS, điều kiện của từng lớp
học, bồi dưỡng cho học sinh phương pháp tự học, khả năng hợp tác, rèn luyện kĩ năng
vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú và
trách nhiệm học tập cho học sinh ”.
Theo đó, tài liệu “Hướng dẫn thực hiện chương trình, SGK môn Ngữ văn lớp 12”
đã giới thiệu một số phương pháp dạy học theo định hướng tích cực như: thuyết trình,
vấn đáp, đàm thoại, phát hiện và giải quyết vấn đề, lí thuyết tình huống, lí thuyết kiến
tạo…Vậy dạy học tác phẩm văn chương (văn bản văn học) theo phương thức nêu vấn đề
là một kiểu dạy học chuyên biệt thuộc hệ phương pháp dạy học tích cực.
Trong thực tế, việc dạy học theo định hướng tích cực đã được giáo viên quán triệt
về mặt quan điểm và nhận thức về lí luận. Tuy nhiên, khó khăn nhất là cách thức vận
dụng vào thực tế sao cho có hiệu quả. “Bài tốn có vấn đề” - bài tốn ơrixtic trong giờ
dạy học văn bản - tác phẩm văn chương là một vấn đề cần được quan tâm nhiều hơn, nhất
là đối với những tác phẩm mới được đưa vào chương trình. Tác phẩm “Chiếc thuyền
ngồi xa” của Nguyễn Minh Châu cũng là một tác phẩm còn khá mới mẻ so với những
tác phẩm trong chương trình Ngữ văn lớp 12 đối với GV và HS. Bởi thời kì văn học sau
1975 nói chung và Chiếc thuyền ngồi xa nói riêng vừa được đưa vào chương trình và
SGK năm 2008.
Xuất phát từ những lý do trên, với mong muốn góp phần cải tiến PPDH, nâng cao
hiệu quả dạy học văn và rèn luyện một số kỹ năng tiếp nhận văn bản văn học cho học
sinh, tôi mạnh dạn trao đổi, đóng góp và chia sẻ cùng đồng nghiệp kinh nghiệm
“Hướng dẫn học sinh tiếp cận văn bản Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh
Châu qua phương thức nêu vấn đề”.
II. THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU:
1. Cơ sở lý luận:
Bản chất của dạy học nêu vấn đề là một phương thức dạy học, trong đó giáo viên
nêu lên nghi vấn để hướng sự suy nghĩ tích cực, có định hướng của học sinh nhằm tạo
nên tình huống có vấn đề. Nêu vấn đề có tác dụng nêu thắc mắc, gợi suy nghĩ, tập trung
chú ý, đánh giá phản hồi và tổ chức học tập.
Có thể thấy quan điểm dạy học đó được thể hiện gần như thống nhất trong các tài
liệu đã xuất bản khi đề cập tới nội dung của dạy học nêu vấn đề. Vì thế, dạy học nêu
vấn đề chứa đựng trong nó bản chất tích cực tiến bộ của tư tưởng dạy học mới. Đó là
làm sao tìm cách thức thích hợp nhằm giúp học sinh nắm tri thức một cách chủ động,
sáng tạo dựa vào hoạt động của chính bản thân với nỗ lực tìm tịi nghiên cứu cùng sự
trợ giúp, hướng dẫn của giáo viên. Vì thế xuất hiện hai yêu cầu cơ bản khơng tách rời
của q trình dạy học:
- Nêu vấn đề nghiên cứu, tức đặt nhiệm vụ học tập cho học sinh trong giờ học.
Vấn đề nêu ra phải có sức cuốn hút, mới mẻ và phù hợp với trình độ kiến thức của học
sinh.
- Tìm cách thức để hướng dẫn tổ chức cho học sinh tham gia vào việc nắm bắt giải
quyết yêu cầu của vấn đề đặt ra.
Dĩ nhiên, để tiến hành thực hiện hai bước nói đó, giáo viên và học sinh phải
biết hợp tác và nỗ lực phát huy tư duy nội tại của bản thân để hoàn thành nhiệm vụ học
tập được đề ra. Từ đó, có thể thấy, dù cách gọi tên dạy học nêu vấn đề có sự khác nhau
nhưng nội dung của kiểu dạy học này được hiểu nhất quán. Đồng thời, việc dùng khái
niệm “phương thức” khá sát hợp vì thực chất đây là một kiểu dạy học, một phương
hướng dạy học.
2. Nội dung, biện pháp thực hiện các giải pháp của đề tài:
Trước hết, quan niệm về việc xác định tình huống có vấn đề trong tác phẩm được dạy
học cịn những điểm chưa nhất trí. Có ý kiến cho rằng tình huống có vấn đề phải là những
“tình huống đặc biệt”, nó thể hiện những mâu thuẫn, khó khăn trong suy nghĩ tìm tịi, phải
làm nổi bật cái mới, có ý nghĩa sâu sắc giúp học sinh phát hiện, tiếp nhận kiến thức.
Trong thực tế dạy học văn hiện nay, có hiện tượng dễ dãi khi tạo tình huống có vấn
đề. Bởi khi đặt câu hỏi nêu vấn đề, người giáo viên cũng chưa xác định rõ tình huống nêu
vấn đề bộc lộ ở đâu. Đôi khi họ cần học sinh chọn lựa, sàng lọc để rút ra những kiến thức
cần thiết, mới mẻ nhằm tác động suy nghĩ tìm tịi của chính bản thân khi đứng lớp. Đó là
chưa nói tới việc cần phân biệt sự khác nhau giữa câu hỏi nêu vấn đề với một số hình thức
câu hỏi khác.
Những nguyên nhân trên dẫn đến việc sử dụng phương thức nêu vấn đề trong giờ
đọc - hiểu còn nhiều hạn chế và hiệu quả giờ đọc - hiểu văn bản văn học chưa cao là
một thực tế khó tránh khỏi.
Từ việc tìm hiểu thực trạng dạy học Ngữ văn ở trường THPT nói chung và vận
dụng phương thức nêu vấn đề nơi bản thân đang giảng dạy nói riêng, tơi xin trao đổi,
chia sẻ kinh nghiệm giảng dạy tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa - Nguyễn Minh Châu
cùng các đồng nghiệp để chúng ta có thể hướng dẫn học sinh tiếp cận và khai thác tác
phẩm hiệu quả hơn, khiến HS hứng thú với bài học, từ đó nâng cao chất lượng bộ mơn
Ngữ văn trong trường THPT nói chung.
Trong cấu tạo chương trình Ngữ văn 12, Chiếc thuyền ngoài xa được phân bố
trong cụm thể loại truyện ngắn, liền sau các truyện ngắn thuộc giai đoạn văn học 1945 1975 và được phân phối ở tiết 72,73,74 (chương trình cơ bản). Chiếc thuyền ngồi xa
tiêu biểu cho hướng tiếp cận đời sống từ góc độ thế sự của nhà văn ở giai đoạn sáng tác
thứ hai. Cái nhìn hiện thực đa chiều đã giúp ơng nhận ra đời sống con người bao gồm
cả những qui luật tất yếu lẫn những ngẫu nhiên may rủi khó bề lường hết. Ông day dứt
về việc con người phải chấp nhận những nghịch lí khơng đáng có. Gánh nặng mưu sinh
đè trĩu trên đôi vai cặp vợ chồng hàng chài, giam hãm họ trong cảnh tăm tối, đói khổ,
bấp bênh. Người chồng tha hóa trở thành kẻ vũ phu, thơ bạo. Người vợ vì thương con
nên chịu sự ngược đãi của chồng mà không biết rằng đã làm tổn thương tâm hồn đứa
con thơ dại. Đứa bé yêu mẹ, bênh vực mẹ thành ra thù địch với cha và ai biết liệu trong
tương lai cậu có thể sống khác cha mình? Phía sau câu chuyện buồn này, trái tim
nhân hậu của Nguyễn Minh Châu vẫn ấm áp niềm tin yêu, trân trọng trước vẻ đẹp tuổi
thơ, tình mẫu tử, sự can đảm và bao dung của người phụ nữ. Đó khơng phải kiểu vẻ
đẹp chói sáng, hào hùng mà là những hạt ngọc lẩn khuất trong cái lấm láp, lam lũ của
đời thường. Theo ơng, tình u ở người nghệ sĩ “vừa là một niềm hân hoan say mê, vừa
là một nỗi đau đớn, khắc khoải, một mối quan hoài thường trực về số phận, hạnh phúc
của những người xung quanh mình”.
Vì lẽ đó, Chiếc thuyền ngồi xa được tổ chức xung quanh một tình huống nhận
thức mà hai nhân vật Phùng và Đẩu đã trải qua. Từ hai phát hiện của người nghệ sĩ
nhiếp ảnh ở bãi biển đến câu chuyện của người đàn bà ở toà án huyện là cả quá trình
nhận thức của con người về cách nhìn cuộc sống, về mối quan hệ giữa nghệ thuật và
cuộc đời.
Để vận dụng phương thức nêu vấn đề vào việc dạy học tác phẩm Chiếc thuyền
ngoài xa của Nguyễn Minh Châu có hiệu quả, tơi xin trình bày và chia sẻ một số
giải pháp cơ bản sau:
2.1. Vận dụng cấu trúc tình huống có vấn đề hướng dẫn học sinh tìm hiểu các
giá trị nội dung và nghệ thuật của truyện ngắn.
Cấu trúc của tình huống có vấn đề được biểu hiện qua hai hoạt động: tạo lập bối
cảnh vấn đề chính là đưa ra “những thứ mới, chưa được biết” (hoạt động nêu vấn đề
của giáo viên) và quá trình tích cực tư duy để nhận thức, khám phá, sáng tạo cái mới
(hoạt động giải quyết vấn đề của học sinh).
Như vậy mấu chốt của dạy học nêu vấn đề là thiết lập hai hoạt động tương tác của
giáo viên - nêu vấn đề và học sinh - giải quyết vấn đề.
- Hoạt động nêu vấn đề của giáo viên (đôi khi học sinh nêu vấn đề):
+ Giáo viên tổ chức, xây dựng, tạo ra những giả thiết, những dữ kiện và yêu cầu giải
pháp để người đọc đi tìm lời giải. Tức là giáo viên làm xuất hiện bên trong ý thức của
học sinh một mâu thuẫn nhận thức tự giác, một nhu cầu bên trong muốn giải quyết mâu
thuẫn đó.
+ Giáo viên lập kế hoạch các bước giải, lập kế hoạch cho quá trình đi đến lời
giải, làm cho q trình đó trở nên thuận lợi, kích thích học sinh nỗ lực chủ động giải
quyết một phần vấn đề.
+ Nêu vấn đề được cụ thể hóa bằng những câu hỏi gọi là câu hỏi nêu vấn đề. Các
câu hỏi nêu vấn đề được đặt trong một hệ thống và thống nhất với mục tiêu bài học.
Thông thường, giáo viên đưa ra câu hỏi, hỏi dồn hoặc gợi tìm, kết hợp với quan sát tinh
tế và đánh giá chính xác.
+ Câu hỏi nêu vấn đề có nhiều mức độ: yêu cầu học sinh chỉ tái hiện, yêu cầu học
sinh phải tư duy, yêu cầu học sinh cùng một lúc phải vận dụng nhiều năng lực khác
nhau để giải quyết vấn đề…
- Hoạt động giải quyết vấn đề của học sinh:
+ Đây là lúc học sinh thể hiện rõ nhất sự năng động, tích cực của mình.
+ Trước vấn đề giáo viên nêu ra, học sinh chấp nhận mâu thuẫn của cái khách quan
thành mâu thuẫn và nhu cầu bên trong của bản thân mình để trở thành thành chủ thể của
hoạt động nhận thức.
+ Con đường tư duy của người học cũng chính là q trình của sự nỗ lực tìm tịi,
phát hiện kiến thức bằng việc đưa ra các lời giải của bài tốn nhận thức một cách thích
hợp, sáng tạo, tức là biết cách nắm bắt và xử lí trúng các tình huống có vấn đề.
+ Thơng qua việc đối thoại trực tiếp với giáo viên, đối thoại với nhau (khi thảo luận
nhóm; thuyết trình, phản biện,…), đối thoại với nhà văn (qua việc sắm vai, hóa thân),...
mà học sinh có sự nhận thức sâu sắc nội dung bài học.
Cụ thể việc vận dụng cấu trúc tình huống có vấn đề vào việc tìm hiểu các giá
trị của truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa như sau:
NHU CẦU NHẬN THỨC KHÁM PHÁ,
KHẢ NĂNG NHẬN THỨC, KHÁM PHÁ,
SÁNG TẠO CỦA HS
SÁNG TẠO CỦA HS
- Những điểm chính về tác giả?(định
1.Phần mở đầu (Giới thiệu chung):
hướng cho việc đọc-hiểu truyện ngắn
- Về tác giả Nguyễn Minh Châu:
Chiếc thuyền ngoài xa)
+ Nhấn mạnh vai trò của Nguyễn Minh Châu
đối với sự nghiệp đổi mới văn học sau 1975.
+ Giới thiệu ngắn gọn hướng tìm tịi, khám phá
đời sống mang cảm hứng triết học nhân sinh
của tác giả.
- Về tác phẩm: Chiếc thuyền ngoài xa được
- Cảm hứng truyện ngắn Chiếc thuyền
viết theo xu hướng chung của văn học thời kì
ngồi xa?
đổi mới: hướng nội, khai thác sâu sắc số
phận cá nhân và thân phận con người đời
thường.
2. Phần nội dung chính (Đọc-hiểu văn bản):
- Q trình nhận thức của phóng viên Phùng và
- Sự đối lập giữa “cái đẹp tuyệt đỉnh của chánh án
ngoại cảnh”mà phóng viên Phùng vừa
Đẩu:
thu vào ống kính với hiện thực cuộc
+ Phùng - một phóng viên nhiếp ảnh, được cử
sống nhọc nhằn, cay cực của người dân
đi thực tế chụp bổ sung bức ảnh cho bộ lịch
chài nói lên điều gì về mối quan hệ giữa
nghệ thuật. Anh đã phát hiện “một cảnh đắt
nghệ thuật và cuộc đời?
trời cho” đẹp như “chân lí của sự tồn thiện”
và một cảnh tượng phi thẩm mĩ, phi nhân
tính. Cảnh tượng ấy làm cho anh ngỡ ngàng,
ngơ ngác trước một hiện thực “như trong câu
huyện cổ”. Khi tiếp xúc và nghe câu chuyện
của người đàn bà hàng chài, anh cảm thơng,
thấm thía và thấy niềm tin bị lung lay. Anh
ngộ ra nhiều điều về mối quan hệ giữa nghệ
- Sau khi nghe câu chuyện của người đàn
thuật và cuộc đời.
bà ở tòa án, Đẩu đã “vỡ ra” điều gì? Ý
+ Đẩu - bạn chiến đấu của Phùng, nay làm
nghĩa sự “vỡ ra” ấy?
chánh án ở tòa án huyện. Anh hào hứng và
tin tưởng vào thiện chí của mình nên khun
người đàn bà ly hơn. Nhưng câu chuyện và
những lí lẽ của chị đã thức tỉnh Đẩu. Anh ngộ
ra những nghịch lí mà con người buộc phải
chấp nhận: “trên thuyền cần có người đàn