Chương II

NHỮNG PHƯƠNG DIỆN CƠ BẢN VỀ ĐÔ THỊ
TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI

V

ới sự thay đổi về diện mạo cấu trúc và tổ chức xã
hội, đô thị hiện đại đã tạo ra được một “vùng khí

hậu” riêng trùm phủ lên những cá nhân sống trong đó,
lâu dần tạo thành một tâm thế sống. Tâm thế ấy đã
quyết định cái nhìn thế giới của con người trong xã hội
đơ thị hiện đại, cả về không gian, thời gian và con người.
“Cái nhìn thế giới của cá nhân trong nền văn hóa đơ thị

khác với cái nhìn của cá nhân tập đồn trong xã hội nơng
nghiệp cổ truyền. Do vậy, bức tranh thế giới của họ,
không chỉ khác ở chất liệu, vật liệu mà quan trọng hơn, ở
cả cảm giác, ở cái đầu duy lý và bàn tay đo đạc, tính đếm
kiểu phương Tây”1. Bên cạnh đó, cảm quan của tiểu
thuyết Việt Nam đương đại về bức tranh thế giới ấy cũng
có những nét đặc thù riêng của đơ thị Việt.
________________
1. Đỗ Lai Thúy: Con mắt thơ, Sđd, tr.14.

99


I- KHƠNG GIAN VÀ THỜI GIAN ĐƠ THỊ

1. Khơng gian đô thị
a) Không gian thành phố
* Ánh sáng của nền văn minh, hiện đại
Xã hội Việt Nam, đặc biệt kể từ sau năm 1986, phát
triển với tốc độ nhanh chóng, đất nước ngày một thay
da đổi thịt, hiện đại hơn, văn minh hơn. Chính sự đổi
mới một cách sâu sắc và toàn diện đã đem đến một
luồng văn minh mới cho đời sống đô thị. Không gian đô
thị, trong cảm quan của các nhà văn đương đại trước
hết là một không gian ngập tràn ánh sáng của đời sống
văn minh, hiện đại.
Tính hiện đại, văn minh của xã hội trong q trình
đơ thị hóa được thể hiện trước hết ở sự thay đổi kiến
trúc không gian. Ở các đô thị, trong những năm đầu
của thời kỳ mở cửa, đó là sự xuất hiện của những dãy
phố sầm uất, những ngôi nhà được thiết kế theo kiểu
hiện đại. Nhà văn Chu Lai nhìn dãy phố nhà binh
“khơng ngừng đánh những trận phục kích bất ngờ” mà
khơng tránh khỏi những hoang mang, nhức nhối:
“Song thực chất mọi việc nó lại đi vào chiều sâu nội
thất và chiều sâu không gian. Các biển đề tên Tây, tên
Nhật, tên Tàu... và các tòa nhà hai tầng, ba tầng thậm
chí bốn năm tầng theo kiểu gơ tích, kiểu hiện đại, kiểu

100


bán hiện đại... tiếp tục ra đời”1. Trong các đô thị hiện
đại, khơng thể thiếu hình ảnh của các nhà cao tầng.
Khi q trình đơ thị hóa đã diễn ra mạnh mẽ, ở các đơ

thị ấy, những tịa nhà cao tầng mọc lên như nấm.
Nhân vật Đức trong Rụng xuống ngày hư ảo đã nhận
thấy sự thay đổi chóng mặt ấy: “Thành phố vài năm
nay đã khơng cịn khái niệm năm cửa ơ như trước nữa.
Nó như một căn nhà mở tung tất cả các cửa. Như một
thiếu nữ thanh tân vừa độ căng tràn muốn khoe ra lần
lượt những gì mình có. Những thứ khơng phải bao giờ
cũng cùng lúc lên ngôi. Những building chọc trời thẳng
tắp như vài cặp chân dài bất ngờ sải bước nghễu nghện
đầy thách thức. Cánh tay là những con đường mảnh dẻ
quấn quýt bám theo sau. Những vòng xuyến khổng lồ
ở chỗ giao cắt những con đường như cặp mơng viền lên
chốn chỗ làm cho con mắt chẳng thể bao quát”2. Đâu
đâu cũng thấy những tịa nhà chọc trời, nào thì khu đơ
thị Đồng Xanh, nào thì khu đơ thị Kiến Vàng... Những
tịa nhà chọc trời ấy đã mọc lan về cả nông thôn, mở rộng
phạm vi đô thị và đem ánh sáng “văn minh” về thôn
quê yên tĩnh. Nhân vật Nguyễn (Nhắm mắt nhìn trời)
đã quan sát rất kỹ từ khi chuyển về ngôi làng này và
________________
1. Chu Lai: Phố, Nxb. Văn học, Hà Nội, 2013, tr.72.
2. Đỗ Phấn: Rụng xuống ngày hư ảo, Nxb. Trẻ, Thành phố
Hồ Chí Minh, 2014, tr.8.

101


nhận thấy: “Ngay rìa làng, khu vực có ngơi chùa nghe
nói trước đây là cả cánh đồng bờ xơi ruộng mật thẳng
cánh cò bay nay là một khu biệt thự cao cấp kèm theo

các tòa nhà của khu chung cư cao cấp Green Paradise
đứng lừng lững chắn một góc trời. Đối diện đó là một khu
chung cư mới đang được xây dựng...”1. Như vậy, từ không
gian tầm thấp của những cánh đồng thẳng cánh cị bay
trong cảm quan nơng thơn, giờ đây, không gian đã dịch
chuyển sang tầm cao với những tịa nhà chọc trời. Điều
đáng nói là sự xuất hiện của những khu nhà cao tầng ấy
dường như không theo chuẩn quy hoạch nên dẫn đến hệ
quả tất yếu là sự mất cân đối về không gian đô thị, sự
thu hẹp khơng gian sống của con người. Những tịa nhà
cao ngất ấy ban đầu xuất hiện ở trung tâm thành phố,
sau đó cứ mở rộng dần về phía ngoại ô. Thiếu tầm nhìn
trong quy hoạch và tốc độ đô thị hóa q nhanh khiến
những tịa nhà đó đua nhau mọc như nấm sau mưa.
Thành ra, như một nghịch lý, con người đô thị sống giữa
lưng chừng trời nhưng lại khó có thể nhìn thấy bầu trời.
Đường viền khơng gian sống cứ thế bị thu hẹp lại khiến
con người cảm thấy ngột ngạt giữa chốn văn minh.
Theo quan điểm kiến trúc, trước thế kỷ XX, lý do
tồn tại chính của các tịa nhà cao tầng chính là thể hiện
________________
1. Nguyễn Xuân Thủy: Nhắm mắt nhìn trời, Nxb. Trẻ, Thành
phố Hồ Chí Minh, 2014, tr.143-144.

102


sức mạnh kinh tế và quyền lực. Sang thế kỷ XX, cùng
với sự phát triển của các lý thuyết đô thị, nhà cao tầng
được cho là công cụ để tái tổ chức sử dụng đất đơ thị, có

thể là thành tố quan trọng để tạo nên những đô thị lý
tưởng. Bởi lẽ cảnh quan đơ thị với các tịa nhà cao tầng
sẽ giải phóng con người khỏi những con đường đầy tiếng
ồn và ô nhiễm của những đô thị truyền thống, góp phần
tạo ra những điều kiện sống tốt hơn cho con người và
xây dựng một xã hội tiến bộ hơn. Sang thế kỷ XXI, nhà
cao tầng không chỉ dừng lại ở sự phơ trương mà cịn có
vai trị quan trọng trong việc định hình diện mạo đơ thị
và xu hướng phát triển bền vững cho đơ thị đó. Như
vậy, trước sự phát triển nhanh chóng của kiến trúc đơ
thị, con người hiện đại có thể hoang mang nhưng khơng
thể phủ nhận những nỗ lực mà kiến trúc đô thị hiện đại
mang đến để nâng cao chất lượng cuộc sống cho người
hiện đại.
Ánh sáng của văn minh, hiện đại trong xã hội đơ
thị cịn thể hiện ở sự xuất hiện tràn lan của các sản
phẩm tiêu dùng mang nhãn mác nước ngoài. Những
tên gọi của rượu tây: Martell, Johnnie Walker, Chilvas,
Remy Martin, Gordon’s,...; những chiếc xe hàng hiệu
BMV, Lexus, Mercedes,... khơng cịn xa lạ trong cuộc
sống. Ở những tiểu thuyết đầu thế kỷ XXI (Mười lẻ
một đêm, SBC là săn bắt chuột, Nhắm mắt nhìn trời,
Rụng xuống ngày hư ảo, Kín...), các nhà văn cũng đã
phản ánh đúng cuộc sống văn minh, hiện đại của thời

103


đại công nghệ thông tin với xe ô tô, điện thoại hàng
hiệu, laptop... Thậm chí, trong cuốn tiểu thuyết SBC là

săn bắt chuột, Hồ Anh Thái đã biến một thiết bị ngồi
của máy tính là “Chuột quang” trở thành một nhân
vật, nhân vật ấy là dấu gạch nối giữa thế giới loài
chuột với thế giới loài người.
Bên cạnh sự phát triển của hàng tiêu dùng là sự ra
đời và bùng nổ của các loại dịch vụ. Các loại hàng quán
mọc lên như nấm, đáp ứng nhu cầu vật chất và tinh
thần của con người đô thị. Từ những dịch vụ cao cấp,
sang trọng dành cho những người lắm tiền nhiều của
như khách sạn, quán bar, vũ trường, quán đặc sản...
đến những qn nước chè, cháo lịng tiết canh, thịt
chó... phục vụ những người bình dân. Những dịch vụ đó
là ranh giới giữa thành thị với cái gọi là “nhà quê”. Đặc
biệt, khi nơng thơn được “phố hóa”, những dịch vụ này
phát triển đầu tiên. Dường như ánh sáng văn minh,
hiện đại lia tới đâu, những quán cà phê lãng mạn,
những hiệu tẩm quất mát xa “từ chân đến đỉnh”, đến
những hiệu cầm đồ, quán lô đề... mọc lên nhan nhản tới
đó. Sự phát triển của các dịch vụ trong đời sống làm
thay đổi lối sống của con người đô thị. Cơ hội của Chúa
(Nguyễn Việt Hà) viết về những năm đầu của đất nước
sau khi xóa bỏ chế độ bao cấp, bước vào cơng cuộc đổi
mới, cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa. Ở đó, cuộc sống thật
khẩn trương, sơi động; con người cần hịa nhịp nhanh
chóng với tốc độ phát triển đến chóng mặt ấy. Họ quen

104


dần với những thói quen giao tiếp đến từ phương Tây

và xem đó như biểu hiện của “văn minh”, đã đến lúc
“đàn ông đã biết bật nắp Heineken và đàn bà cũng quen
với vị Coca”1. Cách giao tiếp, chuyện trò cũng đã khác.
Con người trong thời buổi đơ thị hóa gặp nhau khơng
chỉ ngồi trị chuyện cùng ấm nước trà dân dã, mà ở thời
buổi này, phải dùng đến rượu tây để dẫn dắt câu
chuyện. Nhu cầu giải trí ngày càng được quan tâm,
những môn thể thao quý tộc như tennis lên ngơi. Một
luồng gió mới Âu hóa thổi vào đời sống xã hội, đưa con
người dần tiến đến sự xa hoa: “Hội trường Bộ Ngoại
giao sáng rực đèn. Buổi dạ hội do chi đoàn thanh niên
tổ chức nhân ngày thành lập ngành. Lộng lẫy và sang
trọng. Gần 80 phần trăm người giàu của Hà Nội. Bãi xe
ngập đầy những ô tô và mô tô đời mới với những mác
đọc run rẩy lưỡi”2. Lớp thanh niên cũng đang làm mới
mình, bắt đầu từ dáng vẻ bề ngồi để thích nghi với
cuộc sống hiện đại, tân tiến: “Mùa xuân năm nay thanh
niên Hà Nội trông đẹp hẳn ra. Những cậu con trai dong
dỏng trong bộ đồ thời thượng khoác vai bạn gái, những
cô bé xinh như mơ quần thụng áo lửng mác Nhật hoặc
Thái nhún nhảy đi cạnh người yêu”3.
Như vậy, đô thị Việt Nam đã dần dần mang diện
mạo của những đô thị văn minh, hiện đại theo kiểu
________________
1, 2, 3. Nguyễn Việt Hà: Cơ hội của Chúa, Nxb. Văn học, Hà
Nội, 1999, tr.99, 372, 205.

105



phương Tây. Nhưng đó mới chỉ là cái nhìn bề ngồi,
thực chất khơng gian đơ thị và cách tổ chức khơng gian
đơ thị Việt Nam vẫn mang tính đặc thù của những đô
thị phát triển không theo con đường tự nhiên.
Thứ nhất, các đơ thị ở Việt Nam vẫn đóng vai trị
trung tâm hành chính là chủ yếu chứ khơng phải trung
tâm kinh tế như ở nhiều nước phương Tây. Bởi các đô
thị Việt Nam đều do Nhà nước khai sinh ra. Các đô thị
của ta khi mới ra đời chủ yếu thực hiện chức năng hành
chính. Kinh tế ở đơ thị, nếu có cũng chỉ là sự xen ghép
(khơng phải thay thế) của các thành phần kinh tế công
nghiệp và tiền công nghiệp. Một cách tự nhiên, diện
mạo này của đô thị biểu hiện về mặt xã hội là sự thu
hút những người ham thích chính trị và những người có
năng lực, trí tuệ có thể tham gia hệ thống lãnh đạo,
quản lý đất nước ở các cấp như: lãnh đạo, quản lý, luật
sư, nhà báo, và những nhà nghiên cứu chính sách
cơng... Khảo sát các tiểu thuyết Việt Nam đương đại, dễ
nhận thấy sự xuất hiện đông đúc của tầng lớp quan
chức, trí thức, cơng chức, văn nghệ sĩ.
Lửa đắng là cuốn tiểu thuyết về ngày hôm nay, ở
ngay dịng chính của hiện thực. Cuốn tiểu thuyết khắc
họa cuộc sống ở một thành phố vùng đồng bằng trong
những năm đầu của thời kỳ đổi mới, khi cơ chế thị
trường mới ở “dạng phác thảo”. Nhân vật trong Lửa
đắng là một hệ thống nhân sự quản lý ở cấp thành
phố: Kiên - Bí thư quận ủy, Chủ tịch quận, Phó chủ tịch

106



thành phố, Hùng - Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân
quận, Thanh Diệu - Hội Liên hiệp Phụ nữ thành phố,
Sán - Phó Giám đốc sở, Vĩnh Bảo - Trưởng phịng văn
hóa quận,...; và ở cấp thành phố: ơng Trần - Bí thư
thành ủy, ơng Thụ - Trưởng ban tư tưởng - văn hóa và
“Cụ”. Qua hệ thống quan chức, Nguyễn Bắc Sơn, đã
phanh phui những hạn chế, những bảo thủ trong thể
chế hành chính hiện nay như tình trạng trốn tránh
trách nhiệm, quy lỗi cho tập thể, cho cơ chế, cho người
tiền nhiệm; tình trạng “ngậm miệng giữ ghế”; lối sống
dối trên chèn dưới... Đồng thời, tiểu thuyết không làm
người đọc thất vọng bởi bên cạnh những quan chức
đang tạo ra sự trì trệ, cản trở thì vẫn cịn những quan
chức rất tâm huyết và nhiệt tình với cơng cuộc cải cách,
đổi mới như Tổng Bí thư, Kiên, Đồn Hùng, Vĩnh Bảo,
Thanh Diệu... Đặc biệt, nhân vật cao cấp nhất của
Đảng trong Lửa đắng hiện ra cụ thể qua những lời lẽ,
hành động, suy tư với những băn khoăn, trăn trở trước
con đường phát triển của đất nước đòi hỏi Đảng lãnh
đạo và người lãnh đạo phải dũng cảm và tự tin từ bỏ
những lối mịn tư duy, tìm kiếm những con người mới,
cách thức làm mới.
Trong tiểu thuyết của Hồ Anh Thái xuất hiện cả
một nhân vật cấp cao bí ẩn được gọi bằng một danh từ
“ơng Cốp” (SBC là săn bắt chuột), Thế - Vụ trưởng
(Cõi người rung chuông tận thế). Nguyễn Việt Hà cũng
đưa vào tiểu thuyết Khải huyền muộn nhân vật Vũ -

107



một cán bộ cấp cao trong ngành thể dục, thể thao.
Nhưng ở những tiểu thuyết này, điều các nhà văn
muốn nói là ở cách tiến thân của các cán bộ cấp cao
ấy: Ơng Cốp (SBC là săn bắt chuột) thì tiến thân từ
một kiểm lâm lợi dụng vị trí, phá rừng lấy tiền làm
giàu và chạy chọt; Vũ (Khải huyền muộn) có được ghế
bộ trưởng ở tuổi năm mươi nhờ được cụ Đặng - một
cán bộ quan trọng âm thầm cưu mang để trả nợ mạng
sống cho bố Vũ; Thế (Cõi người rung chuông tận thế)
lên chức vụ trưởng khi mới ngoại tứ tuần nhờ việc
“ăn ở có trước có sau”, nhờ việc “đến nhà riêng thăm
chú thăm cô”, nhờ việc “tỏ ra kiên nhẫn tuyệt vời hầu
chuyện cô”, “dành thời gian đưa cô đi mua sắm, phiên
dịch được cả tên những mặt hàng tế nhị”... Như vậy,
bên cạnh cái nhìn lạc quan về quan chức trong thời kỳ
đổi mới của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn, các nhà văn
như Nguyễn Việt Hà, Hồ Anh Thái thể hiện cái nhìn
đầy nghi ngờ, châm biếm về các chính trị gia. Đó là
những góc nhìn đa chiều về giới quan chức trong xã
hội hiện đại.
Trí thức, cơng chức, văn nghệ sĩ là tầng lớp xuất
hiện đông đảo hơn cả trong các tiểu thuyết Việt Nam
đương đại viết về đề tài đô thị. Xã hội hiện đại ấy đã tạo
ra môi trường làm việc thuận lợi và một trường lực hấp
dẫn đặc biệt đối với tầng lớp này. Họ là những nhà văn
(Khải huyền muộn), nhà thơ (SBC là săn bắt chuột),
nhà biên kịch phim - Bình (Phố)... Họ là những nhà báo:


108


Triển, Phong (Lửa đắng), Đức, Khánh (Rụng xuống
ngày hư ảo), Nguyễn, Thành (Nhắm mắt nhìn trời)...
Họ là những nhà khoa học: giáo sư (SBC là săn bắt
chuột), tiến sĩ (bố Cẩm My - Khải huyền muộn)... Trong
số họ cũng phân chia hai tuyến rõ ràng: Một là những
người nhiệt tình với công cuộc đổi mới, dũng cảm trước
cái xấu, cái ác (Triển - Tổng biên tập tờ Thời luận,
Phong trong Lửa đắng); trăn trở với nghề, với nghệ
thuật đích thực (như Bình - Phố); nhất quyết khơng
thỏa hiệp với cái xấu (Nguyễn - Nhắm mắt nhìn trời).
Hai là những kẻ dễ bị mua chuộc bởi đồng tiền (Khánh Rụng xuống ngày hư ảo, Thành - Nhắm mắt nhìn trời);
khơng có thực tài (nhà thơ - SBC là săn bắt chuột, bố
Cẩm My - Khải huyền muộn); dâm dật (giáo sư - SBC
là săn bắt chuột)... Như vậy, trước sự biến thiên của
lịch sử, xã hội, tầng lớp trí thức, cơng chức, văn nghệ sĩ
phải đối diện với một thực tế chật hẹp, tù túng. Có điều,
họ có đủ dũng cảm để đối diện với nó (như Triển - Lửa
đắng) hay bất lực trước nó (Bình, Nam - Phố), thỏa hiệp
và bị mua chuộc bởi nó (Khánh - Rụng xuống ngày hư
ảo, Thành - Nhắm mắt nhìn trời)?
Tầng lớp thương nhân chỉ xuất hiện đông đảo ở
những tiểu thuyết giai đoạn đầu công cuộc đổi mới. Phố
(Chu Lai) khắc họa chân dung những thương nhân như
Lãm - ông chủ nhà máy mía đường, Hùng - doanh nhân
Sài Gịn. Nhưng nhà văn Chu Lai dường như quan tâm
đến nhân cách và đời sống tâm hồn của những nhân vật


109


này hơn là công việc làm ăn của họ. Cơ hội của Chúa
(Nguyễn Việt Hà) đã dựng lên chân dung của những
thương nhân thời mở cửa. Đó là Tâm với khát vọng trở
thành triệu phú đôla của người Việt, là mẫu hình của
người trẻ dám nghĩ, dám làm nhưng “chưa đủ độc ác” để
có thể thành cơng. Đó là Nhã - người phụ nữ sẵn sàng
lao vào làm giàu bằng mọi giá, ở Nhã có thừa khơn
ngoan, sắc sảo và thậm chí cả tàn ác - tất cả những yếu
tố đủ để đưa Nhã đến tầm cỡ thương nhân lũng đoạn
trong hoạt động kinh tế. Đó là Trần Bình - một kẻ
“khốn nạn có gien”, dựa vào quyền thế của cha mà tổ
chức buôn bán phi pháp xuyên quốc gia. Như vậy, các
nhà văn mới viết về những thương nhân, hướng sự
quan tâm đến tác động của cơ chế thị trường đối với tư
duy kinh tế nhạy bén của những người trẻ. Khi viết về
họ, cả Chu Lai và Nguyễn Việt Hà đều dành một cái
nhìn tin tưởng và cổ vũ sự tự tin, dám nghĩ, dám làm
của các doanh nhân trẻ. Và ở Nguyễn Việt Hà, niềm tin
ấy vẫn chưa trọn vẹn bởi nhà văn đã thấy được cái “ảnh
hưởng từ một thế giới quyền lực ngầm” đối với nền kinh
tế. Ta vẫn thấy vắng bóng trong tiểu thuyết Việt Nam
đương đại những ngân hàng, những siêu thị, những tập
đồn kinh tế, những cơng ty kinh doanh,... - yếu tố tiêu
biểu làm nên diện mạo kinh tế đô thị.
Dân nghèo thành thị xuất hiện không nhiều trong
các tiểu thuyết Việt Nam đương đại nhưng luôn để lại
nỗi nhức nhối bởi thân phận hèn mọn và nỗi cơ cực


110


trong gánh nặng mưu sinh. Gia đình Lãm (Phố) phải
trải qua bao năm vất vưởng vỉa hè. Ban đầu là manh
chiếu con trải tạm bờ đường mỗi khi đêm xuống rồi
khá hơn một chút là có một chỗ che nắng che mưa trú
thân ở góc đường. Hai vợ chồng Lãm phải bươn chải
với gánh nặng mưu sinh, khơng có việc gì là Lãm chưa
từng làm: bn thuốc lào, bn mía, thậm chí vất
vưởng ở những bãi đào vàng như một thây ma...
Những đứa trẻ ở phố ga Hải Thành (Kín), Kiên, Hồn,
Lộc mũ bơng... bơ vơ, nương dựa vào nhau trong những
“căn nhà” toa tàu. Bọn chúng không chỉ phải đối diện
với nỗi cơ cực của miếng cơm manh áo mà cịn ln
ln bị đe dọa, bắt nạt bởi những băng nhóm khác.
Trong số những kiếp phù du ấy, có người vượt được lên
trên số phận để thành đạt, để có một cuộc sống cho ra
sống như Lãm (Phố), Kiên (Kín), nhưng có nhiều người
bị xơ dạt, méo mó như Hồn (Kín) - một thành viên
của băng Bãi Sậy lừng danh một thời mà Quỳnh gọi là
“Bụi đời chúa”.
Thứ hai, đơ thị Việt Nam về cơ bản chưa thốt
khỏi mơ hình khơng gian mang đặc tính nơng thơn.
Trước hết, tổ chức hành chính đơ thị trong các tác
phẩm hầu hết là hình ảnh sao phỏng theo tổ chức
nơng thơn. Đơn vị hành chính cơ sở của đơ thị là
phường - một đơn vị hành chính bắt nguồn từ nơng
thơn. Phường vốn là cộng đồng của những người làm

cùng một nghề của một làng quê, vì những lý do khác

111


nhau đã tách ra một bộ phận vào thành phố làm ăn,
dựng nhà trên một dãy phố, phía trong sản xuất, phía
ngồi bán hàng. “Hà Nội băm sáu phố phường” vẫn
còn in dấu ấn trong tiểu thuyết của Nguyễn Việt Hà,
Đỗ Phấn,...
Thêm nữa, chất nông thôn trong đô thị Việt Nam
cịn bộc lộ ở tính cộng đồng (tập thể) của nó. Cho đến
những năm 80 của thế kỷ XX, ở các đô thị Việt Nam
vẫn rất phổ biến lối kiến trúc khu tập thể. Các hộ trong
tập thể (ít nhất là trong cùng một hành lang, cùng một
cầu thang) đều quen biết nhau, sống cộng đồng với
nhau. Đặc điểm này thể hiện rất rõ qua những tiểu
thuyết viết về thời mở cửa như: Phố (Chu Lai), Cơ hội
của Chúa (Nguyễn Việt Hà)... Kinh tế thị trường đã đến
đánh thức cái phố nhà binh (Phố - Chu Lai), một số gia
đình đã chuyển sang kinh doanh như bố mẹ Thảo.
Nhưng cái chất đô thị ấy vẫn không thể phai lạt mối
quan hệ láng giềng, hàng xóm của những người dân phố
lính. Phải đến những tiểu thuyết gần đây (Rụng xuống
ngày hư ảo - Đỗ Phấn, Kín - Nguyễn Đình Tú...) thì
tính cộng đồng mới mờ nhạt. Con người đô thị trong
những tiểu thuyết gần đây đã ứng xử với nhau theo
đúng kiểu thành phố họ chỉ sống bên cạnh nhau mà
không cần biết, khơng cần quan tâm đến nhau.
Như vậy, nhìn từ phía ánh sáng, đơ thị là thiên

đường của văn minh nhưng một phía khác, đơ thị lại là
nơi hồi thai và trú ngụ của tội ác, của những tệ nạn xã

112


hội. Sự bng thả trong đời sống tình dục khiến nạn
mại dâm ở chốn thị thành ngày càng gia tăng. Mở đầu
tiểu thuyết Bóng đêm (Ma Văn Kháng) là cảnh một ổ
mại dâm trá hình đội lốt quán karaoke. Đâu đâu cũng
thấy những nhà nghỉ, khách sạn, khiến Hà Nội cũng
“trở nên một con đĩ thập thành” (Nguyễn Việt Hà). Vấn
đề này cũng được Hồ Anh Thái nhắc tới với những lời lẽ
chua cay: “Chuyện ấy ngày nay dễ lắm (...) Hà Nội có
thành ngữ chỉ những nơi hứng lên là vào thuê phòng được
ngay: Ngủ Gia Lâm đâm Thái Hà, thậm chí vừa văn hóa
ngủ nghê vừa văn hóa ẩm thực: đất Tràng An chó Nhật
Tân vần Hồ Tây... nhà nghỉ mỗi ngày đổ vào xe rác cả sọt
bao cao su”1. Tại sao nạn mại dâm lại phát triển ngang
nhiên như vậy? Nhà văn cũng có sự lý giải: “Tiếng tăm
những khu ăn chơi xả hơi bình dân phải đợi đến khi khét
đến tận mũi lực lượng an ninh lành mạnh xã hội thì các
tụ điểm mới bị rà qt. Tìm và diệt. Tìm được rất ít và
diệt ít hơn”2. Thiên thần sám hối (Tạ Duy Anh) đã tập
hợp được một đội qn ơ hợp, trong đó khơng thể thiếu
những nhân vật bn hương bán phấn. Đó là ả ca ve vì
muốn cố gắng bấu víu với tên đại ca tổ trưởng tổ bốc vác
mà bị giết chết, hồn ma ả vẫn lẩn trong chiếc khăn đẫm
máu của tên sát nhân, nhắm sự trả thù những đứa con
chưa chào đời của hắn.

________________
1, 2. Hồ Anh Thái: Cõi người rung chuông tận thế, Nxb. Đà
Nẵng, 2004, tr.8, 9.

113


Tệ nạn này kéo theo rất nhiều hậu quả gây bi kịch
nhức nhối cho xã hội. Đó là những đứa trẻ không được
chào đời hay bị vứt bỏ ngay sau khi sinh ra. Cách trả
thù của ả gái điếm trong Đi tìm nhân vật khiến người
đọc bàng hồng. Ả từng là một cơ gái có chút nhan sắc,
bị một gã đàn ơng lừa tình, phải trốn đến một nơi xa xôi
để sinh con. Ả kể lại, “đẻ xong định vứt ngay đi cho lợn
ăn nhưng lương tâm tao không cho tao làm. Thế là tao
theo ma cô, ma cậu để kiếm tiền ni cái nghiệp
chướng. Bây giờ thì tim-la đến tận tim gan, lá lách rồi”1.
Mơi trường sống cùng lịng thù hận đã khiến ả mất hết
cả nhân tính, cả tình mẫu tử. Bà ta thuê đàn em dắt
đứa con gái, tức cũng là con gái của gã đàn ông kia,
hiện đang giữ chức vụ to, đến cho gã. Thế là “thằng dê
cụ ấy vồ lấy, xơi ngay mà không biết hắn đang loạn
luân”. Những câu chuyện loạn luân được tính tốn, sắp
xếp từ trước, đấy có lẽ là điểm tận cùng của tội ác cũng
như sự suy thoái đạo đức.
Ông giáo sư (SBC là săn bắt chuột) nhắc người đọc
nỗi lo sợ căn bệnh thế kỷ. Vị giáo sư này ham hố nhục
dục đến nỗi bà vợ không chịu được phải bỏ đi. Thế là
ơng khơng có vợ mà bằng trăm người có vợ. Ơng quan
hệ với đủ mọi loại đàn bà, từ cô sinh viên đến người

________________
1. Tạ Duy Anh: Đi tìm nhân vật, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà
Nội, 2002, tr.73..

114


giúp việc, từ thạc sĩ, tiến sĩ đến cả mụ đàn bà góa ở cái
làng mà đến một nửa dân số chết vì “ết”. Cầm tờ xét
nghiệm có “hát” trong tay ơng khơng biết mình bị lây
nhiễm từ ai. Từ người đàn bà ở cái làng kia hay một cô
trong bảy mươi phần trăm số trị nữ mà ơng hướng dẫn.
Ơng khơng rõ mình lây “híp” từ cơ nào và đã truyền con
“híp” cho những cơ nào. Ơng chọn cách im lặng, vì tin
này lộ ra thì ơ danh ơng mà hoảng hồn các cơ, “Sẽ có
nhiều nữ tiến sĩ, nữ thạc sĩ, nữ sinh viên phải đi xét
nghiệm ết. Lừng lẫy quốc gia chấn động địa cầu”1. Hậu
quả của sự im lặng ấy là sẽ có thêm bao nhiêu nạn
nhân nữa của căn bệnh thế kỷ? Tất cả bắt nguồn từ một
giáo sư suy đồi về đạo đức và sự suy thoái đạo đức
chung của một bộ phận người trong xã hội.
Cùng với sự suy thoái về đạo đức là sự băng hoại
nhân cách con người, sự hoành hành của cái xấu, cái ác.
Thậm chí cái ác, cái bất nhân nhiều khi được che đậy
hết sức tinh vi dưới nhiều bộ mặt. Không ngần ngại
phơi bày những cái xấu của con người trong xã hội đô
thị hiện đại, Hồ Anh Thái cịn riết róng bày tỏ nỗi bất an
trước cái ác, trước sự băng hoại của nhân tính con
người. Những ham muốn bản năng, lối sống thực dụng
của xã hội đơ thị khiến con người bị tha hóa và có nguy

________________
1. Hồ Anh Thái: SBC là săn bắt chuột, Nxb. Trẻ, Thành phố
Hồ Chí Minh, 2012, tr.283.

115


cơ trở thành “loài thú lớn nhất”. Ba thanh niên (Cốc,
Phũ, Bóp) trong Cõi người rung chng tận thế là ba
biến tướng khác nhau của một cái ác hiện đại và tinh
vi. Chúng mang lối sống thực dụng, buông thả, ích kỷ
với những ham muốn điên loạn, trụy lạc, tàn bạo, ngập
ngụa trong dục vọng. Chúng cậy thế đồng tiền dám làm
mọi chuyện để thỏa mãn trò chơi của kẻ mạnh, Cốc
được miêu tả với cái ác nằm sâu trong khn mặt “ánh
mắt đanh ác đã có sẵn”. Tham gia một cuộc thi người
đẹp, Cốc địi đi với thí sinh số 12 vì thấy cơ có thân hình
hấp dẫn và ngay lập tức đã muốn chiếm đoạt cô gái:
“Đêm nay em đừng về khách sạn, về nhà anh mà ngủ
(...) Có hay khơng nói ngay? Có muốn thành hoa hậu, á
hậu hay muốn thành thương binh? Cốc giẫm một cú
phủ đầu lên chân số 12. Mấy ngón chân như sắp nứt
tốc ra trong chiếc giầy cao gót. Nói ngay, có muốn
thành con què lê bước qua sân khấu hay không, nói?”1.
Nhà văn viết liền một mạch từ lời dụ dỗ đến đe dọa của
thằng Cốc, khơng có dấu ngoặc kép hay xuống dòng như
muốn khắc họa hết sự bặm trợn đáng kinh ngạc của gã
trai. Đêm ấy, cơ gái thốt được nhưng đêm hơm sau cơ
khơng thốt được những thủ đoạn của Cốc: “Đột ngột,
cô ta thấy bàn tay Cốc đang nắm tay mình nhẹ nhàng

luồn vào đó một lưỡi dao cạo lành lạnh. Mày có muốn
________________
1. Hồ Anh Thái: Cõi người rung chuông tận thế, Sđd, tr.12.

116


tao rạch bộ đồ tắm này, một đường sau lưng, một đường
đằng trước, ở ngay chỗ mày đệm băng vệ sinh hành
kinh hay khơng? Giọng nói của một kẻ dám giết người
chứ không phải chỉ rạch áo tắm. 12 hơi rối chân và trật
guốc”1. Hắn còn ngang nhiên định chiếm đoạt một cô
gái ở ngay trên bãi biển. Và Cốc chính là kẻ đầu tiên
trong ba gã trai bị trừng phạt bằng cái chết.
Cả năm cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú là
một khối hỗn mang đầy bấn loạn của kiếp giang hồ.
Nhà văn nói về tiểu thuyết Phiên bản: “Cuốn tiểu
thuyết q dài rộng vì tơi có tham vọng “điểm mặt”
hầu hết các kiểu tội phạm hiện nay” (trả lời phỏng vấn
báo Thể thao - Văn hóa). Theo lời của nhân vật Tân
(Phiên bản) thì thế giới giang hồ gió bụi cũng có nhiều
loại bậc. Hạ đẳng nhất là loại đao búa côn đồ, gặp người
là đánh, thấy của là cướp. Kế đó là lớp bất tri lý, coi
thường cơng an, chính quyền, cả gan chống lại cả người
thi hành công vụ, được đồng loại mệnh danh là những
kẻ thích tự sát. Loại thứ ba là loại ma xui quỷ khiến,
chuyên dùng thuốc kích thích để gia cường “bản lĩnh”
chém giết, hiếp đáp, cướp giật. Rồi chi li ra thì có thể
phân thành nhiều loại nữa; chẳng hạn, loại chỉ chuyên
kiếm tiền, loại chỉ thích ra oai, loại trộm cắp vặt, loại

đi ăn cướp chỉ vì phẫn chí, loại bần cùng mà sinh đạo tặc,
________________
1. Hồ Anh Thái: Cõi người rung chuông tận thế, Sđd, tr.12-13.

117


loại làm ẩu vì chứng rối loạn tâm thần, loại vì tình ái
mà gây thù chuốc ốn, loại manh động vì ăn phải bùa
mê thuốc lú... Nhân vật chính của tiểu thuyết là Diệu
(biệt danh Hương Ga), từ một học sinh chăm ngoan,
nhưng những đẩy đưa của dòng đời, chứng kiến nhiều
chuyện thương tâm, trở nên chai lì và hung ác. Cuộc
sống với những đua ganh, những tráo trở đã biến một
cô gái ngây thơ lần hồi trở thành tay anh chị khét
tiếng trong làng giang hồ xứ Cảng. Những cơ hội phục
thiện cũng le lói nhưng cơ khơng kịp nắm bắt đã vơ
tình đẩy đưa một số phận oan khiên trở thành một kẻ
thủ ác. Nguyễn Đình Tú đã sử dụng một số kỹ thuật
viết của văn học hậu hiện đại để khám phá về một tiểu
tự sự độc đáo: thân phận người phụ nữ trong hành
trình sống đã mất đi tính nữ. Nếu như văn học hiện
đại đi tìm câu trả lời cho câu hỏi: “Con người là gì” thì
văn học hậu hiện đại lại trăn trở: “Con người có thể là
gì”. Mỹ học hậu hiện đại quan niệm, con người vốn có
nhiều bản ngã, tùy vào điều kiện sống cụ thể ta phải
chọn một bản ngã phù hợp. Mặc dù khi sáng tác,
Nguyễn Đình Tú khơng ý thức mình viết theo kiểu gì
nhưng bằng cảm thức của một người sống trong thời
đại các giá trị đang thay đổi, thậm chí đã đổ vỡ, trong

cuốn tiểu thuyết của mình, tác giả đã lặn ngụp cùng
nhân vật để trăn trở cùng Diệu: Liệu chị đã sống đúng
bản ngã của mình hay đó chỉ là phiên bản? Xây dựng
những nhân vật này, Nguyễn Đình Tú đã đưa người

118


đọc tới mặt trái của cuộc sống, đối mặt với cuộc sống
lầm lụi đầy mầm ác, một cuộc sống không có sự sáng
rõ của con đường đi tới hạnh phúc. Hơn nữa, độc giả sẽ
thấm thía một bài học nhân sinh sâu sắc đó là: Con
người cần quan tâm đến nhau hơn để hạn chế cái ác
nảy sinh. Có những người vì khơng được sẻ chia, khơng
cịn chốn dung thân trong cuộc sống bình thường mà
phải tồn tại trong thế giới giang hồ. Tình người khơ
cạn thì tính người cũng rất dễ bị xói mịn.
Trong xã hội đơ thị, cùng với sự lên ngôi của đồng
tiền là sự xuống cấp của đạo đức và sự băng hoại của
nhân cách con người. Sự suy thoái, băng hoại ấy xuất
hiện ở mọi tầng lớp, mọi mối quan hệ. Mọi giá trị đạo
đức, luân lý bị đảo lộn, con người quay cuồng trong dục
vọng và bản năng. Chính vì thế, cái ác, cái xấu và tệ
nạn ngày càng gia tăng. Những tiểu thuyết của Ma Văn
Kháng, Hồ Anh Thái, Tạ Duy Anh, Nguyễn Đình Tú...
tạo một ấn tượng mạnh, đánh thẳng vào suy nghĩ của
người đọc, khiến người đọc phải nhức nhối, không yên,
phải không thôi trăn trở và tự đau đáu với câu hỏi “Làm
thế nào để con người không trở nên ác độc, tàn nhẫn và
phi nhân tính như thế?”.

* Sự biến đổi sinh thái
Sự chi phối mạnh mẽ của nông thôn khiến các đô
thị Việt Nam luôn phải đối diện với tình trạng “nơng
thơn hóa thành thị”. Hiện nay, một bộ phận lớn cư dân
thành thị là từ nông thôn dịch chuyển đến, đây là kết

119


quả của q trình di dân từ khu vực nơng thôn sang
khu vực thành thị đang diễn ra mạnh mẽ trong những
năm gần đây. Do đó, tự trong huyết quản, họ vẫn mang
bản chất và tính cách của người nơng thơn, hễ có điều
kiện là bản chất và tính cách ấy sẽ được bộc lộ đầy đủ.
Một trong những nguyên nhân quan trọng khiến đơ thị
hóa trở thành nguy cơ đối với mơi trường sinh thái là do
những thói quen, nếp sống, lối tư duy nông nghiệp nhỏ
hẹp, thiếu ngăn nắp, gọn gàng. Đối với phương Tây, tư
duy phân tích được đề cao nên khi phát triển các đơ thị,
tính chất quy hoạch thể hiện rất khoa học, họ luôn
hướng tới sự phát triển bền vững. Nhưng ở Việt Nam,
do tư duy đại khái của nông thôn nên sự phát triển
không gắn với những hoạch định cho sự phát triển lâu
dài, bền vững. Đơ thị phát triển, theo lơgíc phải là sự
kéo theo văn minh, tiến bộ nhưng ở Việt Nam, đơ thị
càng phát triển thì khơng gian sinh tồn càng bị thu hẹp,
môi trường càng bị tàn phá.
Chân dung phố phường hiện lên trong các tác phẩm
của Đỗ Phấn vơ cùng chi tiết, tỉ mỉ, từ góc phố cà phê,
cây bàng cụt, cửa ơ đầy khói đến những cơng viên xanh

li ti lá phượng. Một Hà Nội xưa cũ hiện về qua những
hàng cây và mặt hồ, qua mùi cà phê thơm nồng ngõ
phố, qua làn khói thuốc của những nghệ sĩ trầm ngâm.
Đó là hình ảnh một đơ thị đẹp, một đô thị dung chứa
nhiều đường nét của làng quê thanh bình. Tuy nhiên,
nét đẹp dịu dàng, lãng mạn đó nhanh chóng trơi theo

120


thời gian: “Tháng Sáu. Nắng như đổ lửa. Cây xanh
trong thành phố ngày một hiếm hoi. Những cây già đã
chết. Những cây non chưa kịp lớn”1. Làng hoa Ngọc Hà
xưa kia với đủ loại cẩm chướng, hoa bướm, susi vàng
hay violet biến thành “một khu phố khơng có đường
phố”. Và khơng gian đơ thị thiếu vắng những bóng cây
xanh bởi lẽ: “Cây cối trong thành phố nhiều năm nay bị
tàn phá không thương tiếc. Nhà mặt phố bán buôn âm
thầm hủy hoại cây bằng nhiều cách. Điện lực và điện
thoại, truyền hình cơng khai chặt cành phát ngọn giữa
ban ngày. Cơng trình nhà cửa mới xây nhổ tận gốc
những cây già nua chiếm chỗ”2.
Kiến trúc phố phường bắt đầu thay đổi. Thành phố
mọc lên một loạt những khu nhà tập thể “năm tầng
vng vức như một cục xà phịng kht những lỗ vuông
xinh xắn”3, chật chội, đông đúc. Nguyên nhân khơng
mấy xa lạ: “Về nghĩa cơ học thì Hà Nội bây giờ khơng
cịn một chỗ trống nếu đem chia bình quân diện tích đất
đai cho đầu người”4. Chu Lai đau đớn mà dự cảm rằng:
“Sự phá hoại kiến trúc của một dãy phố hôm nay là

phản ánh cái trở dạ đau đớn của lề thói suy nghĩ cũ,
________________
1, 4. Đỗ Phấn: Vắng mặt, Nxb. Hội Nhà văn, Công ty Sách
Bách Việt, Hà Nội, 2010, tr.62, 92.
2. Đỗ Phấn: Ruồi là ruồi, Nxb. Trẻ, Thành phố Hồ Chí
Minh, 2014, tr.55.
3. Đỗ Phấn: Chảy qua bóng tối, Nxb. Trẻ, Thành phố Hồ
Chí Minh, 2011, tr.30.

121


đồng thời sẽ dẫn đến phá vỡ sự ổn định trong từng gia
đình, từng số phận, có thể tốt lên nhưng cũng có thể sẽ
xấu đi”1.
Những con đường đơ thị bây giờ oằn mình gánh
chịu lượng xe cộ đơng đảo và dịng người ùn ùn từ mọi
nơi tràn về. Món “đặc sản” không thể thiếu của một
đô thị quá đông người là cảnh tắc nghẽn quen thuộc,
rác, tiếng ồn và những mùa nước ngập: “Đường phố
ngập. Rác rưởi lềnh bềnh. Dòng nước đen ngòm. Những
chiếc xe máy rú ga rẽ nước mà đi như tên bắn”2, “Những
vỏ chai cọc cạch va vào mặt tường. Đám túi ni lông
rách rào rào cuốn. Những chiếc lốp xe cũ ngắc ngứ
giữa hai bờ rãnh nước dội vào sục soặc kêu như người
chết sặc. Dịng sơng nghìn năm khơng bị lấp mới là
điều kỳ diệu”3.
Sự thay đổi của thành phố khiến chính các nhân vật
khơng khỏi bàng hồng, hoảng hốt: “Tiên kinh ngạc về
sự thay đổi q nhanh khiến cơ khơng cịn nhận ra một

nét thân thuộc nào của thành phố cũ nơi cô đã từng
sinh sống và cũng từ đó ra đi” 4. “Đi trên con phố dài vơ
tận ấy, mi kinh hồng chợt nghĩ, con người có lẽ sắp sửa
sống hồn tồn bằng mặt đường? Mọi người đều thi
nhau đổ hết ra đường. Đó là nơi canh tác. Thu hoạch.
Và hưởng thụ”5.
________________
1, 5. Chu Lai: Phố, Sđd, tr.330, 157.
2, 3, 4. Đỗ Phấn: Vắng mặt, Sđd, tr.60, 60, 202.

122


Kiến trúc của đô thị mới là những ngôi nhà trên
tầng cao chót vót và những con đường tham lam chạy
xun qua nhiều làng q, nóng bức, ngột ngạt, bí
bách, bị bủa vây bởi các tòa nhà cao tầng, điều hịa, bê
tơng. Đơ thị mới sặc lên mùi của những cơng trình mới,
và dung chứa những nền văn hóa mới. Bắt đầu là
những “phịng nghỉ rộng rãi có cửa sổ lớn phía sau
nhìn ra cánh đồng. Tuy nhiên mùi nước hoa nhà nghỉ
nồng gắt thì vẫn khơng thể lẫn vào đâu được”... “mùi
của những nhà nghỉ rẻ tiền bên kia sơng... Khơng thể
nhầm lẫn với bất cứ mùi gì. Vừa hấp dẫn vừa kinh
sợ”1. Đó là mùi của “Con kênh nước thải ngay đầu khu
nhà bốc lên thứ mùi kinh tởm. Mùi phế thải của mấy
quận nội thành trộn lẫn với mùi của ba trường đại học
liền kề”2, “Mùi người, mùi cống rãnh trộn lẫn mùi thức
ăn trong quán nồng nặc”3. Đơ thị cịn là khói, bụi và
tiếng ồn: “Cửa ô ngày nào cũng tắc đường. Khói. Bụi.

Bẳn gắt. Và bấm còi”4. Những âm thanh của xe chạy,
của còi, của công trường xây dựng, của loa phường
“chĩa thẳng” vào nhà người dân một cách “miễn phí”.
Những ồn ào phố thị cắt vụn cuộc sống n bình của
con người.
Mơi trường sống ở đô thị ngày càng ngột ngạt sẽ dẫn
đến nhu cầu nới rộng không gian. Đô thị bắt đầu nở ra
________________
1. Nguyễn Xuân Thủy: Nhắm mắt nhìn trời, Sđd, tr.188.
2, 3, 4. Đỗ Phấn: Vắng mặt, Sđd, tr.77, 167, 34.

123