TRAN GIANG SON (Bien soan)

DAI BACH KHOA

IHL'
BI£N MUC TR£N XUA'T BAN PHXM COA THJ VI$N QUO'C GIA VI$T NAM

TrSn Giang Son
Dai b^ch khoa ky tfch vSn minh nhSn logi / Tr3n Giang
son b.s. - H. : Lao dSng Xa hOi, 2013. - 820tr. : hlnh ve ; 24cm
1. Lich SLf 2. van minh 3. Mgidi
909 - dc14
m

Vi^N' TlfW BJNH T H U I N ]

-0vL '^m^'

'

XH0014P-CIP

NhOng thu vi^n mua sdch cua Nhit sdch Thdng Long duac biSn muc chudn
Marc 21 miin phi.
Da li?u duifc Nhd sdch Thdng Long chip vdo dia mSm, hoifc giU email defn
thu vi$n, hodc download tin trang web:thanglong.com.vn

NHA XUAT BAN LAO DONG - XA HOI


He to hhi xudt hi$n tren troi dot nay, nhon logi d6 tgo di/ng nen nhOng

Uy tich tren cdc llnh vyc khoc nhau nhu khoa hgc ky thugt, thong quo loo dgng
vCn hgc ngh$ thugt, kien true xoy dyng, vdn hoa tU tudng...

Chinh con ngudi

da coi tgo ty nhien, cai tgo xo hgi vd cal tgo chinh ban thdn minh, md ra con
dudng rgng Ion cho sy tdn tgi vd phot then cua xQ h^i lodi

ngddi.

Trong tien trinh phot trien cua lich sO - xd hgi tO xd hgi nguyen

thuy den

xd hgi hi$n dgi, con ngudi dd khong ngOng nS lyc vd phan dau de xdy

dyng

mgt xd hgi tot dgp dya vdo nhOng ky tich khoa hgc ky thugt ma minh

phot

minh. Xet tren goc dg nay, do la mgt trong nhOng ky tich vi dgi nhat trong lich
sO vdn minh nhdn logi.
Ngodi

nhOng ky tich khoa hgc ky thugt, thi nhOng nSn vdn minh tC/ng

mgt thai too sang sou dd bat ngd bien mat cung Id mgt trong nhOng ky tich vi
dgi. Mgt so nSn vdn minh de Igi rot nhieu di tich va hi$n vgt lich sd, trong khi

dd mgt sdchi

de Igi nhOng truyen thuyet

dan gian.

Gidng nhu ky tich cdc nen vdn minh, ky tich vdn hdo tU tuang

cung Id

mgt trong nhOng ky tich Idn trong lich sO vdn minh nhdn logi. Trong vai trd Id
sy tSn tgi hi$n thyc cua xd hgi ladi ngudi
M a so:

12-166
21-06

ddi. Qua trinh nhdn logi phdt

vdn hoa tu tudng cung cd lich sO Idu

trien tU con ngudi

nguyen

thuy den con ngUdi

hi$n dgi vdn minh, chinh Id ket quo cua qua trinh song tgo trong vdn hoa tU



tuang. Xud'c phot diSm cua van hda tU tuang chi'nh la cai tgo ti^ nhien, cai tgo
xd hgi, vd sou do col tgo chfnh ban thdn con ngudi. Con ngudi song tgo
nhOng

tich van hoa tU tudng, ngugc Igi. nhOng kQ tich vOn hoo tU tuang

cung sang tgo nen con ngUdi.
So vol ki^j tich khoa hgc iiQ thu^t. iii^ tich cdc nSn van minh vd

tich van

hda tu tudng, thi nhdn log! biet nhleu han ve nhUng kQ tich vdn hgc ngh$
thudt vd ki^ tich kien true xdi/ di^ng. Trong lich sO. cd vd vdn nhUng tdc phdm
thugc linh vdc diSu khSc, hdi hga, dm nhgc

vdn hgc dupe cai Id kQ tich. Con

cdc kQ tich kien true xdy dt/ng thi hl^n di$n khSp mgi nai tren trdi dot

ndy.

Di son vdn minh chinh Id tdi son vd gid cua nhdn logi, Id ket tinh tri tu$,
cong sOc cua lodi ngudi. Tim hiSu ve kQ tich van minh. khdng chi Id si/ ton
trgng dd'i vol lich sO, md cdn Id st/ quan tdm ddi vol chinh nhdn logi. De giup
cho bgn dgc hiSu sdu han vi nhOng ki^ tich trong lich sd vdn minh nhdn logi,
chung tdi biSn sogn cud'n sdch

"Dgi bach khoa ki^ tich vdn minh nhdn logi".

Cuon sdch gSm 5 phdn: FfiSn I gidi thigu vS k(/ tich trong khoa hgc kQ thugt,

Phdn II gidi thigu vS ky tich trong kien true xdi^ dt/ng, Phdn III gidi thigu ve k(f
tich trong vdn hgc nghg thugt, Phdn IV gidi thigu ve kQ tich trong vdn hda tU
tudng, phon cudi cung gidi thigu vS cdc nen vdn minh. Do thdi gian vd khd
ndng ngudi bien sogn cd hgn, nSn khd trdnh khdi nhUng thieu sot

Chung tdi

kinh mong bgn dgc rgng Idng lugng thO vd gdp Q kien phe binh de cuon sdch
hodn thi$n han trong nhUng Idn xud't ban sou.

6

MUC LUC

nen

Citng ban dgc
P H A N I:
KY TICH K H O A H O C KY T H U A T

1. Hanh trinh tir cua go lay lua den sir ra dai ciia diem
2. Su phat minh va cai tien ky thuat det vai
3. La ban
4. Thuoc sung va hoa khi thai c6 dai
5. Ky thuat in chii rai
6. Than toan Archimedes
7. Truong Hanh phat minh may do dia chan
8. Copernicus va Thuyet nhat tarn
9. Galileo Galilei - nguai phat hien ra vu tru mai
10. Newton va lire van vat hap dan

11. Darwin va hoc Thuyet tien hoa
12. Mendel va di truyen hoc
13. Einstein va Thuyet tuang doi
14. Su ra dai cua cot thu loi
15. Faraday va su ra dai cua dien hoc
16. Edison phat minh ra bong dien
17. Morse va dien bao
18. Bell phat minh ra dien thoai
19. Marconi va v6 tuyen dien
20. Ca cugc va sir ra dofi cua dien anh
21. Baird phat minh tivi


22. Sir ra dai cua may tinh dien t i i

97

3. Abu Simbel - Ddn tha dugc tac tren vach da

23. "Cha de cua y hoc" - Hippocrates

102

4. D^n Parthenon

24. Cong dung than ky cua thuoc gay me.

106

5. Dau trircrng La Ma


25. Jenner chinh phuc benh dau mua

110

26. Pasteur - Nguai dat nen mong cho vi sinh vat hoc

116

27. Pavlov - ong vua khong ngai cua sinh ly hoc

120

28. Sir ra dai cua Penicillin

124

29. Sir phat trien ciia ky thuat nhan ban v6 tinh

129

30. Galileo va nhiet k^

133

31. The giai ben dual kinh hien v i

136

11. Nha tha Chartres


32. "Thien ly nhan" cua nhan loai

141

12. Cung dien Versailles

33. Kinh vien vong khong gian Hubble

145

13. Lau dai Fontainebleau

34. Con dai va radar

151

14. Cung dien Lourve

35. Khai thac va sir dung khi ga

155

15. Nha hat Opera Paris

36. Watt cai tien dong ca hai nuac

158

16. Khai hoan mon Paris


37. Karl Benz phat minh ra xe hai

166

38. Fulton phat minh ra tau thuy

169

39. Stephenson che tao tau hoa

172

40. Chap them doi canh cho nhan loai

175

41. Ve tinh nhan tao ra dai

179

42. Nobel phat minh ra thuoc no

182

43. Rontgen phat hien ra tia X-quang

185

22. Thap nghieng Pisa


44. Phu nhan Curie - nguai hai Ian nhan giai Nobel

188

23. Nha tha Cordoba

45. Nguai ven len buc man bi mat cua nguyen tu

193

24. DicMi Krcmli va quang truong Do

46. Chadwick phat hien ra neutron

196

25. Nha hat opera Sydney

6. Den Pantheon
7. Nha tdm Caracal la
8. Nha tha llagia Sophia
9. Lau dai Carcassonne
10. Nha tha Due ba Paris

17. ThapLiffel
18. Nha nguyen Notre Dame du Haut
19. Lau dai Neuschwanstein
20. Cung dien Pha le
21. Dai thanh duang St Peter


26. Lang Taj Mahal
PHAN II:
K Y T I C H K I E N T R U C X A Y DV"NG

27. Van Ly Truong Thanh
201

28. Co Cung Bkc Kinh
29. Chua Huyen Khong

1. K i m tuthap Giza

202

2. Den tha than Amun a Karnak

209

30. Toa cao 6c laipei 101
8

(^t)

; ^

'


5"


31. Thap Sears

346

23. Truyen ngu ngon Aesop

438

32. Khach san Burj al-Arab

353

24. Dante va "ThAn khiic"

440

25. Don Quixote

444

26. Shakespeare - nha soan kich vT dai nhat trong lich sir

451

27. Goethe va nhung tac pham bdt hu cua ong

455

28. Truyen c6 tich Andersen


462

PHAN I I I :
K Y T I C H VAN H O C NGHE THUAT

359

1. Tugng lire sy nem dTa (Discobolus)

360

29. Balzac - "Napoleon trong lich sir van hoc"

2. Tugng nguai vac giao

363

30. Victor Hugo - Lanh tu cua chu nghia lang man

468

3. T'uong than chien thang Samothrace

366

31. Lev Nikolayevich Tolstoy

475


4. T ugng thAn Ve N u

369

32. Ernest Hemingway

481

5. Laocoon

371

33. Bach - cha de cua am nhac c6 dien chau A u

488

6. Bi'rc tugng Soi me

374

34. ThAn d6ng am nhac Mozart

494

7. David

376

35. Nha soan nhac vi dai - Beetho\'en


498

8. Tugng NiJ than tir do

379

36. Ban giao huang so 5

502

9. Tugng chua Jesus a Rio de Janeiro

383

10. Tranh ve a hang dgng Altamira

386

PHAN I V :

11. Sir ra dai cua than Ve nu

389

K Y T I C H VAN HOA T U T U O N G

12. BiJa an loi cuoi cung

392


13. Mona Lisa

396

1. "Kinh dich" - tinh hoa van hoa phuang Dong

14. Nhijng nguai du muc a Arcadia

399

2. Thuy^t am duang ngu hanh - hoc thuyet du&ng sinh cua Trung

15. Lai the cua anh em Horaces

402

16. N i l than tu do dan dat nhan dan

405

17. Monet va truang phai dn tugng

408

18. Van Gogh va hoi hga

413

19. Picasso - cha de ciia chim b6 cau hoa binh


419

20. Ramayana

425

21. Nghin le mot dem

428

22. Su thi Homer

433

10

•

465

505

506

Quoc CO dai.

^1^

3. Lich thai duang va Hch Gregory


520

4. The van hoi Olympic

523

5. Bo luat Hammurabi

527

6. Cuon sach dau tien ciia nhan loai

530

7. Con duang ta lua
8. T u tU(Vng giao due cua Khong 1 ir
9. Phat t6 Thich Ca Mau N i

,j

539
^44
11


10. Nuac la ban nguyen cua van vat

54,S

38. Hegel la ai?


11. Kliong ai c6 th^ tdm hai Ian tren ciing mot dong song

55 i

39. Toi tao ra Thugng de hay Thugng de tao ra toi.

12. Sue hap dan ciia nhirng con so

554

40. Napoleon va "Bg luat dan su Phap"

13. Con ngiroi la thuac do ci'ia \n vat

557

41. Chi CO mot Karl Marx

14. Achilles khong duoi kip con rua

560

42. Mot nira la thien tai, mot nua la ke dien

15. V i thanh triet ciia Hy Lap

562

43. Thugng de chet roi


16. Hoc \ien Plato

564

44. Con nguai luon ap li nhung ao tuang \ tinh due

17. Dinh cao cua triel hoc 1 ly Lap c6 dai

570

18. Danh mat vucm Eden

575

PHAN V:

19. Muai dicu ran cua Moses

577

K Y T I C H C A C NE!S V A N M I N H

20. "Chua ciiu the" Jesus

^

581

21. "Ciru uac" va "Tan uac"


584

1. Thanh Thebes

22. Muhammad va dao Lloi

587

2. Thung lung cac vi vua

23. Sir phat minh va truyen ba chir so A rap

591

3. Me cung ngam tren dao Kriti

24. Nguai lang tu quay dau hucmg thicn - Augustine

594

4. Den Artemis

25. Thugng de ton tai nhu the nao?

598

5. Dkn tha than Zeus

26. Triel hoc la ty nii cua than hoc


601

6. Vuan treo Babylon

27. Phong trao cai each ton giao

606

7. Pompeii - thanh pho c6 bi chon viii duai chan nui 1

28. VannghePhuc Hung

609

8. Tugng than Mat trai a Rhodes

29. Colombo phat hien ra lue dia moi

612

9. Bai da Carnac bi an

30. Utopia

617

10. Stonehenge - cu thach thai tien sir

31. Nguai thong minh nhat. nguai iri tue nhat va nguai de tien nhat.


620

11. Hai dang Alexandria

32. 1 lobbes va hoc thuyet luat cua tu nhien

623

12. D i tich thanh c6 Carthage

33. Nha triet hoc deo mat na

628

13. Di tich Kilwa va di tich Songo Mnara

34. Leibniz - nha bach khoa loan thu vT dai

632

14. Bia da vT dai a Aksum

35. Voltaire va phong trao Khai sang

635

15. Nha tha da Lalibela

36. Montesquieu va lucit hoc giai cap tu san


640

16. D i tich Dai Zimbabwe

37. Nguai con cua Konigsberg

646

17. Kham pha kim tu thap Th6 NhT K y

12

0^3


18. Thanh c6 Petra
19. Di tich Angkor
20. Den lhap Borobudur
21. Di tich Mohenjo-Dara
22. Lumbini - nai Phat to chao dai
23. Khu chua hang Ajanta
24. Hang Mac Cao Don Hoang
2 5 . NCMI van minh Chavin huy hoang
26. Nen van minh Olmec lau dai
27. Van minh Maya bi an
28. Di tich Copan - Honduras
29. Bi an thanh pho c6 Teotihuacan
30. Nen van minh Aztec huy hoang
3 1. Van minh Inca

32. Di tich Machu Picchu

14

KY TICH KHOA HOC KY THUAT

tii^ ttffdy to tien cua [odi ngt/di xud? hi^n tren trai ddt nay, van minh
nhdn loai cung ra ddi. Q^Ung con ngiidi lao dgng da dung bdn tay vd khoi 6c
cua minh di sang tgo nen nhOng ky tich khoa hoc ky thudt huy hodng, thuc day
tien trinh phdt trien cua tich sJ nhdn togi.
Q(a hoi [odi ngi/di tit cugc s6ng nguyen thuy, dn [ong d 16 den cugc song
vdn minh hi?n dgi nhi/ ngdy h6m nay, [d nhd kei tinh tri tu? tap the cua to tien
chung ta. cfrong nhUng nam thdng man tritdng vd day gian iho ndy, nhOng thdnh
qud Utoa hgc ky thudt mang tarn dnh hudng [6n dd [an [i/gft ra ddi. ChUng Id
nhUng vien nggc sang trong dong chdy [jch sJ cua nhdn [ogi. 'J)6 kh6ng chi Id
niem tfi" hdo cua ngdy hom qua, md con [d dgng [\tc thiic day \d hgi ngdy h6m
nay phdt trien.

15


giij lua, khong dS cho no bi lat. Nhung vao mot ngay, nguai canh giu liia
ngu quen, khi canh cay chay het, nggn lua da bj tat. Con nguai lai phai chiu
dung cai ret va bong toi.
Ci tren trai, Phuc Hy nhin thay tat ca. Ong bao mgng cho chang trai tre
- nguai dau tien phat hien ra tac dung cua lua: "O phuang Tay xa xoi c6 mgi
qu6c gia ten la Toai Minh, a do c6 lira. Nguai c6 the den do de lay lira v5".
Sau khi tinh day. chang trai nha lai lai noi cua than linh trong giac mgng.
Chang quySt tam den nuac Toai Minh de tim lira.
Chang trai vugt qua nui cao. bai qua song sau, bang qua rung rani.

V A O thai vien c6, con nguai khong biet c6 lira ncn cung khong biel

Trai qua bicn bao gian kho, cuoi cung chang cung den dugc nuac Toai

dimg lira. M o i buoi toi. khi bong dem bao trum khap nai, tieng kcu cua da

Minh, Nhung a do khong c6 anh sang, khong c6 ban ngay, dau dau cung la

thu lai thi nhau \'gng dC-n. Con nguai ngoi co ro gan nhau. vira lanh vua sg.

bong toi, chdng \\h thay lira. Chang trai v6 cung that vgng ben ngoi canh mot

Vi khong c6 lua, ncn con nguai chi c6 th^ an thirc an sing. Do vay, hg

goc cay C O ten la "toai" de nghi ngai. Bong nhien, truac mat c6 anh sang loe

tlurang xuyen mac benh va tuoi thg cCing rat thap.

len, sau do tSt d i , roi lai loe len, chang trai lap tuc dung day, tim nai phat ra

Phuc lly
Luc ay trcn trai c6 mot vi than ten ggi Phuc Hy, nhin thSy con nguai a
chon nhan gian sinh song kho sa nhu the, ong da dgng long tr^c an. 6ng
niuon de cho loai nguai biet tac dung cua lira, Phuc Hy diing phcp than
thong, giang mot tran mua ion xuong khu rirng. Sau t i l n g no Ian, sdm set
danh vao mot than cay c6 thu. Cay boc chay va nhanh chong Ian sang nhirng
cay khac tao thanh mot dam chay ngun ngut. Nghe thdy ti(}ng set danh, nhin
thay lua chay, loai nguai sg hai bo chay tan loan. Khong lau sau, mua tanh.
man dem buong xuong. Mat dat sau can mua tra ncn am uot han. Con


anh sang do. Luc nay, chang trai phat hien tren cay "toai", c6 vai con chim
Ian dang dung chiec mo

ng4n va cirng mo vao nhung con sau tren cay. M o i

khi chiing m6 vao cay, thi nh&ng tia lira lai phat ra. Nhin thay canh tugng
nay. trong dSu chang trai chgt nay ra y tuang. Chang be mot vai canh cay
"toai", dung canh cay nho eg vao canh cay Ian, qua nhien tia liia dugc phat
ra. Chi c6 diSu no khong chay thanh lira. Chang trai khong nan long. Chang
tim cac loai canh cay khac nhau, sau do kien tri dung chung eg sat vai canh
cay "toai". Cuoi cung, thi khoi cung boc len tu canh cay, roi lua chay

ICMI.

Chang trai vui mung khon xiet.

nguai lai tu hgp lai vai nhau. Hg sg hai nhin nhung cay go dang bj chay.

Sau do, chang quay trcj \t que huang, mang theo phuang phap cua go

Luc do, C O mot chang trai tre phal hien ra dem nay a xung quanh khong thay

idy lira. T u do. con nguai khong con song trong sir sg hai va gia lanh nua.

tieng keu cua da thii. Chang trai nghT bung: "Le nao da thu sg vat phat sang

Cam phuc tri tue va long diing cam cua chang trai, hg ton chang lam thu

nay?". Chang diing cam den gan lua, va cam Ihdy ca thS i m len. Chang vui


ITnh, ddng thai ggi chang la "toai nhan", c6 nghia la "nguai tao ra lua".

mung keu: "Hay mau den day, cai vat phat sang nay khong c6 gi dang sg ca.
No mang den anh sang va sir am ap cho chung ta".

Tuy nhien, cau chuyen tren kliong phai la mot cau chuyen c6 that.
Nhung no phan anh qua trinh tu phat hien ra lira den sir dung lira ciia to tien

Luc do. mgi nguai mai phat hien ra xac cua nhung con thu chdt canh

con nguai chung ta. Su dung lira la mot sir kien Ion trong Hch sir van minh

dam chay, toa mui tham. M g i nguai den gan, cung chia nhau thjt nhung con

nhan loai. No c6 tac dung thuc ddy rdt Ian doi voi tien trinh van minh nhan

thu da bi lira thui va hg cam thay minh chua bao gia dugc an thuc an nao

loai. Co th6 noi. do la mot ky tich trong Hch sir van minh nhan loai. T u sau

ngon nhu the. Luc nay, mgi nguai moi cam thay sir quy gia ciia lira va lien

khi phat minh ra phuang phap cua go ISy lira, con nguai lai tien hanh nhij-ng

nhat mot canh cay, cham lira. Hang ngay, mgi nguai thay phi en nhau canh

kham pha khac doi vai lira. Va diem da ra dai.

16


(^3

TH'J Vi^.S' TfiVH BI.VH T M U A w )

17


Theo su sach ghi chep, nhilng que
diem dau tien dugc phat minh vao nam 577
a Trung Quoc. Liic bay gia. dang a vao thofi
ky Nam Bdc TriSu, chi^n su no ra a khap
nai. Bac Te bi quan dich tan cong, vat t u
thieu tlion, dac biet la thieu lura, viec nau
com cung tra thanh mot van de Ion. Liic do,
mot cung n i l da phat minh ra diem. Song,
diem thai bay gia chi la mot loai vat lieu
gay chay. Sau do. vao thai Marco Polo, loai

K H I noi den su phat minh va cai tien ky thuat det vai. chung toi c6 hai

diem nay dugc truyen sang chau A u . Nguai

cau chuyen muon ke vai cac ban nhu sau.

chau A u Iren ca sa do da phat minh ra loai
diem hien dai. No tao ra lua nha vao ma sat.
Phat minh ra loai diem nay la nha hoa hgc

Cdu chuyen tlm nhdt


c6n^]rmh~i,iJn true c6 hhib

Cach day 5000 nam, sau khi chien lhang X i Vuu. vua lioang De cua

dan^ que diem

nguai A n h John Walker. Trong mot Ian tinh ca, ong phat hien ra viec dung
giay rap eg sat vai hgp chat ciia potassium chloride va antimony sulphide se

Trung Qu6c da xay dung lien minh cac bg lac va dugc suy ton lam thii ITnh cua
lien minh. Ong lanh dao nguai dan phat Iriin san xuat. trong ngu coc, thuaii

sinh ra lua. Nam 1827. Walker ban hop diem dau lien lam bang hgp chat

duong dgng vat. lu>en dong sSt, che tao cong cu san xuat. Rieng viec may ao

ciia potassium chloride va antimony sulphide. M o i khi mua mot hop diem,

quan, ong giao cho chinli phi ciia minh la Luy To. Trong qua trinh may, ba

khach hang dugc tang mot mieng giay rap.

thugc

ha

dual

truang


Hoang De va Luy To
Nhung loai diem nay c6 hai nhugc diem Ian:
Mot la luu huynh rSt hiem, han niia khi gap nhiet se tu boc chay, v6
ciing nguy hiem
Hai la luu huynh rat doc, cong nhan lam diem chi can bat can mot
chut la bi trung dgc, tu vong.
Nam 1852, sau khi cai tien, mot nguai Thuy Dien da phat minh ra loai
diem an loan han.

dugc

phan

cong

lam

nhimg cong viec cu the:
Ho Sao phu trach lam mij,
Ba Du phu irach may
quan

ao,

Vu

Tac phu

trach dong gia>. Ba Luy


|

To thuang dan theo cung
nu len niii boc v6 cay,

Su xuat hien cua diem lam cho cugc song con nguai tra nen tien Igi

ben thanh day thung. Hg

han. Den thai can dai, bat lira da dan dan thay the v i tri ciia dicMii. Nhung

con lot da nhung loai thii

diem van c6 nhung diem dgc dao ma khong gi c6 the thay the dugc. Do

ma dan ong san bat dugc, sau do tien hanh gia cong. Khong lau sau, thu ITnh

chinh la mau sac nggn lua ma no tao ra rat dep.

cac bg lac deu mac quan ao, di giay, dau dgi mii. Ba Luy To vi lao luc qua do

Tuang ba Luy To trong mot den tha a Trung Quoc

ma mac benh. Ba khong thidt an uong. moi ngay mot gay yeu di. Ke hau nguai
ha vo cung lo lang. dung ngoi khong yen. Nhung cung niJ llian can cua ba deu
nghT ra dii moi each, lam xk nhieu mon an ma binh thuang ba thich an. Vay ma
nhin nhung mon an do, ba chi lac dau, chang buon an.
18

19



Mot ngay kia, cac cung nu bi mat ban bac vai nhau, quydt dinh len niii
dk hai lugm qua dai mang

cho ba an. Tir sang sam, ho da len niii, di khap

K I Cling la. tir khi nhin thay nhung sgi ta mau trang ay, ngay nao ba

Luy T6

nhac den no, benh tlnh ciing ngay cang bien chuyen tot va bit

Cling

cac hang dong, hai dugc rat nhieu loai qua, nhung khi nem thu, thi chang c6

dku them an. Khong lau sau, ba khoi benh. Mac cho Hoang De khuyen can,

loai qua nao ngon mieng ca. hoac la dang hoac la chua. Cho den luc trcri gan

ba van dich than dan dam cung nir len niii de xem xet. Sau vai ngay quan

toi. ho bong phat hien tren nhu'ng cay dau mgc day nhijrig qua nJio mau trang.

sat, ba mai biet loai qua nho mau trang ay la nhiing sgi ta do ken con tarn

Ho nghi rang da tim dugc loai qua ngon, nen vgi vang but xuong, khong ai

nha ra. Tra v^. ba bam bao su viec vai Hoang De. dong thai de nghi Hoang


kip nem thu. Sau khi moi nguai but day mot gio. thi trai da toi. Hg sg tren niii

Dk ra lenh bao ve ik ca nhiing cay dau tren niii.

CO da thii, nen vgi vang xuong niii. Khi tra ve cung, nliung cung nij nay nem

Ciiu chuyen tint hai

thu loai qua nho mau trang ay. thi khong thay mui vj gi, diing rang can thir,
cung khong can dugc. Mgi nguai nhin nhau, khong ai biet qua nay la loai qua
gi. Diing luc do. mot vien quan ten la Cong Co - nguai phu trach cong viec
dong thuyen di den. Ong thay nhung cung nCr nay dang diing than nguai a do,
vgi vang hoi da xay ra chuyen gi. Dam cung nCr k^ cho Cong C6 nghe chuyen
ICMI

luii hai qua mau trang cho ba Luy To.

Ba Hoang Dao sinh ra a tran 6 Ne Kinh - Tung Giang, nay thugc
quan Tu H6i thanh pho Thugng Hai. Trong suot cugc dai cua minh, ba da
qua biCn bao ixic tra va thang tram. Liic con nho. gia dinh rat ngheo tiing,
nen cha me danh phai cho ba di giiip viec nguai khac de kiem mieng an qua
ngay. Nguai chii nha tan ac bat c6 be Hoang Dao lam nhiing cong viec nang
nhgc, chi c^n c6 chiit gi khong vua y la hg thugng cang chan ha cang tay vai

Nghc xong, Cong Co cuai Ian, noi: "Chung ta c6 lua va c6 noi. neu
can khong dugc, thi thu cho vao luge xem sao!". Cau noi nay ciia ong hoa

CO be. Khang


chiu dung n6i nhung dau dan ve ca tinh than Ian the xac.

CO da bo trdn vao mot dem toi trai.

giai noi ban khoan cua dam cung nu. Hg vgi vang do nhung qua nho mau

Hoang Dao khong biet phai di dau, sau nhieu ngay phien bat cuoi

trang ay vao trong noi, do nuac va cho len bep luge. Sau khi dun tren bep

Cling

kha lau, hg vat ra va can thir, thay van khong can dugc. Diing vao luc mgi

Qu6c). C) do CO rat nhieu

nguai boi roi khong biet phai lam gi, thi mot cung nCr tien lay cam mot

nguai

thanh go. cho vao trong noi quay. VCra quay eo ta vira noi: "Xem nguai c6

song. Hg trong bong rat

mem hay khong, xem nguai c6 chin hay khong?". Quay dugc mot lat. c6

gioi, va biet det vai tir rat

nhac thanh go len, thi thay c6 rat nhieu sgi ta trang nho nhu sgi toe bac bam


sam, han nua ky thuat det

lay thanh go. Tai sao vay nhi? Cac cung nCr lai tiep tuc vua quay vua ban

vai rat dieu luyen. Nguai

tan. Mot lat sau. toan bg nhiJng qua mau trang trong noi deu bien thanh

dan dia phuong rat dong

nhung sgi ta trang nhu tuyet. nhin lap lanh va rat mem mai. Hg lap tuc bam

cam

bao su \c ky la nay vai ba Luy To.

Hoang Dao. Thay Hoang

Ba Luy To la nguai hay lo lang. Khong nghe thi thoi, nghe thay thi lap
tuc phai di xem. Khong muon de cho ba phai di lai, dam cung niJ ben mang
thanh go c6 bam day nhung sgi to trang den cho ba xem. Von la mot nguai
thong minh. sau khi quan sat ky nhirng sgi ta trang ay, ba hoi diim cung nu
loai qua trang a)' a niii nao. dugc hai lugm a loai cay nao. Sau do, ba \i
mung noi \'ai dam cung nCr: "Day khong phai la qua. khong the an dugc.
nhung no lai rat huu ich. Cac nguai da lap dugc cong km".

den Nhai Chau, bay gia la thanh ph6 Tarn A ciia tinh Hai Nam (Trung
dan

tgc


vai canh

Le sinh

n g g ciia

Dao thong minh

nhanh

nhen n e n ai rat yeu quy
CO. Hoang Dao khiem ton

M6 kinh khung cm Jo ba Hoang Dao phut minh

hoc lap each trong bong va det vai ciia nhirng nguai dan tgc Le tot bung. Co
con chii y quan sat, suy nghi each cai tien phuong phap del vai, lien tuc thu
nghiem nhijng each phoi mau va tao nhirng hga tiet khac nhau.
Thoi gian th^m ihoat thoi dua. Chiing may choc Hoang Dao da chung
song 30 nam vai nhirng nguai dan tgc Le, d6ng thai c6 mot tinh cam rat sau

20


nang vai iio. Nam thang troi di, c6 gai Hoang Dao truac kia gia day da tra
thanh mot ba cu han 50 tuoi. Tuc ngCr c6 cau: La rung ve coi. Vao doi vua
Nguyen Thanh Tong, ba ngoi thuyen tra ve c6 huang trong no! nha cha me
va nguai than da diet.
Sau khi quay tra lai que huang, ba nhan lhay su lac hau ciia ky thuat

det a day. Ba quyet tarn cai tien ky thuat det dua tren ca sa nhij-ng cong cu
det ciia dan toe Le. Chiec khung cui sau khi dugc ba cai tien khong nhung
CO the dung chan de dap. ma con c6 the dong thai det dugc ba sgi vai, nha
vay hieu suat dugc nang len dang ke. Ngoai ra, ba con tim toi ky thuat phoi
mau. theu hoa de tao nen nhung san pham del c6 du cac dang hoa tiet. boa
van dep, bat mat nhu phugng hoang, cong, hoa co. chim nuong...
Cong hicn Ian nhat cua ba la da day cho nhu'ng nguai phu nCr a que
huang minh phuang phap del chan Nhai Chau - mot san pham dac trung ciia
dan tgc Le. Sau nay, nguai ta ggi loai san pham nay la "chan bong 6 Ne
Kinh". San pham nay dugc tieu thu d phuang Bac, sau do trof thanh san
pham pho bien tren khhp dat nuac Trung Qu6c.
Vi nhiing mat hang det ciia ba dugc mgi nguai ua chugng. nen chi
trong vong vai nam, ky thuat det vai do ba sang tao dugc Ian truy^n tir Tung
Giang den To Chau. Hang Chau. Nganh det thu cong ciia Trung Quoc bong
choc CO sir phat trien vugt bac.
Theo thong ke, nhiing nam cuoi dai nha Nguyen, khu vuc Tung Giang
da CO han 1000 gia dinh lam nghe det vai. Nhijng nguai nong dan ngheo
kho truac day chi biet muu sinh dua vao dong rugng, bay gia lai c6 them
mot nghe phu kiem song, nha vay cugc song ngay cang dugc cai thien.
De to long biet an ba Hoang Dao ve nhQ-ng gi tot dep ma ba da mang
lai, dan chiing khap nai nggi ca cong due cua ba. Liic bay gia a tran 6 Ne
Kinh CO luu truyen mot bai dan ca nhu sau: "Ba Hoang Dao, ba Hoang Dao!
Day toi theu, day toi det. Hai chile ong, hai cugc vai". Sau khi ba qua dai,
nguai dan lap mieu tha ba, de to long biet on va su nguang mg doi vai tinh
than sang tao va su dong gop kiet xuat trong viec thuc day su phat trien ciia
nghe det thii cong.

22

VIEC di lai tren bign ca menh mong la dieu khong he de dang chiit nao.

Truac tien phai xac dinh dung phutmg huang, chi can lech 1 do, thi ciang
khong bao gia d(3n dugc dich. Co le ban se cho rang: muon di diing huang thi
de thoi, CO the dung mat troi, cilng c6 the dung cac vi sao de dinh vi. Khong sai,
day qua thuc la each lam hay. Nguai vien c6 da su dung phuang phap nay.
Nhung nlu trai mua thi phai lam the nao'.^ NIU gap phai thai tiet xau thi phai
lam sao? Ma thai tiet xSu tren biln la dieu thuofng thay. Liic do. mat trai va cac
vi sao deu biln mSt. chi con lai con thuyen lenh denh U-en mat bien. Song.
nhiJng diSu nay khong lam cho nhixng nguai c6 dai chiu bo tay.
DSn thai Tuy Duong, Trung Qu6c khong nhung giao thuang vai
Triau Tien, Nhat Ban bang duang biSn, ma con c6 boat dong hang hai vai
cac qu6c gia Arap. D(in thai T6ng, nhung dgi thuang thuyen hung hau cua
Trung Qu6c thuang qua lai nam Thai Binh Duang va An Do Duong.
Nguyen nhan nao khiSn cho cac nha hang hai khong con sg nhung
ngay thai tifit xdu khong c6 mat trai va cac vi sao, ma tiep tuc dieu khien
thuyfin di dung phuang huang? Do la nha vao mot thiet bi xac dinh phuang
huang huu hieu nhat - La ban.
Trong cu6n sach "Binh Chau kha dam", hgc gia dai Tong la Chu Uc
viet ve tac dung cua la ban trong hang hai nhu sau: "Cac nha hang hai xac
dinh phuang huang bang each, ban dem thi quan sat sao tren trai, ban ngay
thi quan sat mat trai, nhiing ngay u am thi dung la ban". Ciing vai viec ling
dung khong ngirng ciia la ban trong hang hai, su phu ihugc cua con nguoi
vao thilt bi nay cijng ngay cang cao. Trong cuon "Mgng Luang luc" dai
Nam TSng viSl: "Vao nhirng ngay trai mua bao am u, chi c6 the nha vao la


ban dS di lai tren biSn. la ban quygt djnh van menh ciia thuySn va ngux^i".

ra p h W n g phap tir hoa nhan tao. tir do ca chi nam va kim chi nam ra dai. Ca

Diing nhu vay, di tren bien phai nha vao tai nang ciia thiiy thii, thuy ;hu lai


chi n a n i diing m o t mieng sat mong dugc lam thanh hinh con ca, sau do sir

phai dya \ao la ban. Ndu lai tau chi dua tren kinh nghiem va cam giac. thi

dung phuang phap tir hoa lam cho no c6 tir tinh. Khi can xac djnh phuang

doi liic se gay nen nhiing hau qua khon luang. Den dai nha Nguyen, la ban

hirang, dat mieng sat hinh con ca nay len mat nuac, dau con ca se chi theo

da tra thanh thiet bi quan trong nhat trong nganh hang hai. Bat cu liic nao,

hudng nam. V a i k i m chi nam, kim ciia no la mot thanh sat dugc tir hoa bang

thiiy thti

Cling

sii dung la ban de xac djnh phuang huang. Thai ky nay, cac

nha hang hai con che tao ra loai la ban dac biet, tren do ghi ro thuyen di den
vi iri nao, thi vi tri ciia k i m la ban d dau. La ban la yeu to mang tinh quyet
djnh giiip cac nha hang hai Trung Quoc ma ra con duang tren bien sang
Dong Phi. Sau nay, Colombo den dugc luc dia chau M y va Magellan di
vong quanh the giai cung deu phai nha den la ban.

each eg sat vai da c6 tir tinh. Diing day treo kim len, de no dat den trang thai
can bang, khi do hai dau ciia no chi theo huang bac nam. Dirang nhien,
muon sir dung thi can phai diing den dTa dinh v i . Loai thiet bj ket hgp dia

dinh vi va kim chi nam dugc ggi la la ban. La ban van c6 24 huang. nhung
dTa djnh vi c6 dang hinh tron.

La ban cung nhu cac thiet bi dugc phat trien tir la ban c6 cong hien Ian
doi vai su phat trien ciia nhan loai. Ban quyen phai minh ra la ban thugc ve
nguai Trung Quoc.

Hai vong iron scil giiip cho la ban ludn nam ngang
La ban ciia Trung Quoc dirge du nhap vao A rap vao khoang cuoi the
ky X I I dau the ky X I I I . Sau do, tir A rap. la ban dugc du nhap vao chau A u .
Tu nam

Thofi bay gia nhirng nguai A rap sang Trung Quoc deu thich ngoi thuyen
Trung Quoc, vi thuyen Trung Quoc Ian, vung chac, di nhanh. Dieu nay tao

La ban xuat hien vao khoang thai Chien Quoc. Chiec la ban dau tien

dieu kien thuan Igi cho la ban Trung Quoc du nhap sang phucmg Tay. Sau

dugc lam bang da c6 tir tinh, hinh dang giong nhu mot chiec muong, c6 the

khi biet each sir dung la ban. nguai phuang Tay dua tren nhu cau thuc te de

quay tu do tren chiec dia tran hinh vuong. Khi dung lai. can cua chiec

cai tien. K h i thuyen idc l u manh, la ban cung lac l u theo, khien cho kim ciia

muong chi theo huang nam. Nguai Trung Quoc c6 dai ggi no la " t u nam".

no bi ep sat vao dTa dinh vi va khong quay dugc. Nguai chau A u da thiet ke


O tren chiec dia hinh vuong c6 khac vach, c6 tat ca 24 huang, cac huang

ra chiec gia da de cho la ban luon nam ngang. Chile gia da nay dugc lam

nay dugc phoi hgp vai " t u nam" de xac dinh phuang huang. K h i di xa,

bang hai vong tron bang s5t, duang kinh gan bang nhau. Hai vong tron nay

nguai CO dai thuang mang theo " t u nam" de khoi lac duofng. Ngay nay, mo

dugc gan vdi nhau bang 6c vit, la ban dugc gin vao vong tron trong. N h u

hinh

the, cho dii thuyen c6 lac l u chao dao the nao, thi la ban luon nam ngang.

CLia

chiec " t u nam" dugc trung bay a bao tang lich sii Bac Kinh.

Sau do. cung vai su phat trien ciia luc lugng san xuat, dac biet la sir
phat triC'n \'a ma rgng khong ngung ciia nganh hang hai. nguai ta phat minh
24

25


/


""Tieng phdu lien dua nam cu, don chao nam im'ri
Gid xuan mang hai am chu ruau do to"
Day la hai cau tha dau trong bai tha •'Ngu>cn Dan" ciia nha tha
Vuong An Thach dai nha Tong (Trung Quoc). Bai tha dien ta canh tugng
han hoan va khong khi vui ve cua ngay mung mot Tet. Xem ra, viec dot
phao vao ngay Tet da c6 tir thai c6 dai, chu khong phai la phong tuc ma gan
day mai c6. Thai vien c6 khong c6 phao nhu bay gia. Thai bay gia, de xua
duoi ta ma. con nguai dot len mot dong lua, sau do cho true vao dong lira.
Nghe tieng keu "lep bep" ciia true khi chay. nguai ta cho rang c6 the xua
duoi ma quy. Phao dugc lam bang each dung giay boc lay thuoc sung, ben
ngoai cam them ngoi no, duang nhien sau nay mai c6.
Vay con nguai luc nao mai bat dau su dung thuoc sung? Rat kho tra
lai chinh xac cau hoi nay. Song c6 mot diem c6 the khang dinh: thuoc siing
duac nguai Trung Quoc phat minh va su dung dau tien. No la mpt irong bon
phat minh Ian ciia Trung Quoc c6 dai.
Thuoc Sling rat de ben lua, han niJa chay het chi trong nhay mat, vi thS
no CO sue cong pha Ion, hinh thanh nen hicn tugng no. Luc dau. thuoc sung
chi dot de phat hoa. sau do nguai ta mai Igi dung sue cong pha cua no. Thai
Bac long. Trung Quoc da bat dau che tao ra vu khi thuoc sung, danh dau su
qua do cua vu khi tu thai dai vu khi lanh sang thai dai hoa khi. Thai Biic
Tong CO mot bo sach ten goi -'Vu Kinh tong yeu". ghi chep chi tict xk nhilu
vu khi mai dugc phat minh. Trong do c6 mot loai vu khi dugc ggi la "cau
lua". Sau khi dugc cham lua, no c6 thS phat ra tilng keu nhu sam.
26

Thai ky nay, vao dem nguyen lieu, lu thanh thj den nong thon deu v6
cung nao nhiet, ngoai cac loai den long, thi khong the thieu dugc anh lua do
cac loai phao hoa phat ra. Nha tha dai Tong la Tan Khi Tat da vi von canh
tugng ban phao hoa tung bung nhu sau: "Gio dong thoi rung ngan sao tren
trai"'. Luc do. thuoc siing da xuat hien duai nhijng hinh thiic khac nhau. vai

nhicu each ling dung khac nhau. Den khi trieu dinh Bac Tong suy tan (ddu
the ky Xll). tuang tran giu thanh cua Bac Tong la Ly Cuang ra lenh phong
"c5u lua" de ngan chan binh linh Kim xam luge. Day la Ian su dung vu khi
no kha sam trong chien tranh.
Thai Nam Tong. 60 van dai quan nuac Kim tan cong thang den ha luu
song Truang Giang. vai y do tieu diet hoan toan Nam Tong. Dai than nha
TSng la Ngu Sung Van tiic toe dugc phai den Thai Thach (nay a gan thanh
ph6 Ma Yen San), chi huy quan linh chuan bj nghenh chien. Quan Kim cuai
thuyt^n vugt Truang Giang. vien chu soai Moan Nhan Lugng dich than diing
tren ba song phat ca chi huy. Ngu Sung Van ra lenh chien ihuytMi quan
Tdng nghenh chiln. d6ng thai ban "cau lira" ve phia quan dich. Sau khi
cham lira, "cSu lua" bay len trai, sau do rai xuong nuac, nay len, boc chay
va n6 ngay truac mat quan djch. Tieng no nhu sam. "Cau lua" con phun ra
nhieu voi bgt, lam cho quan dich ma mat. Quan Tong tranh thii ca hoi phan
cong. Quan Kim bi danh tai ta. rai xuong song chet duoi nhan nhan. Cuoi
cung, quan Tong gianh dugc thang Igi.
Theo ghi chep ciia nha tha Ian dai nha Tong la Duang Van Ly. loai
"cau lua" ma quan Tong sii dung liic bay gia dugc lam bang each diing giay
de goi voi bgt va luu huynh. Mot khoang dung thuoc siing, mot khoang
dung voi bgt, chinh vi the no mai c6 uy lire nhu the.
Nam 1207, quan Kim danh Tuang Duang. Vien tuang tran giir Tuang
Duang la Trieu Thuan ra lenh phong "cau lua". quan Kim voi viing lhao
chay. Vao mot buoi t6i, Trieu Thuan sai mot nghin tinh binii mang theo hoa
khi nhu "cau liia", "hoa tien", cheo thuyen din gan doanh trai cua quan
Kim, phong "hoa tien" va "cau lua". Trong nhay mat, quan Kim ihuang
vong hang may nghin ten.
D I chiin dSu vai quan Kim. nhiing nha chk tao binh khi nha Tong lien
tuc nghT each cai tiln vu khi. Dai Nam Tong c6 mot nguai ten la Tran Quy
phat minh ra mot loai hoa khi hinh ong - "siing lua". Day chinh la khau siing
27



dhu lien tren th^ gicM. Loai "sung lira" nay dugc lam bang mol doan true dai,
ben trong chua day thu6c siing. Khi giao chien. hai nguai se cam "sung
lira", cham ngoi phun ra lira de thieu chay doi phuang. Cuoi thoi Nam long,
"sung lua" dugc lien tuc cai lien. Co nguai da phat minh ra siing ban dan.
Loai Sling nay cung c6 nong dugc lam bang true, ben trong chi'ra thuoc siing,
va CO them "dan". Sau khi cham lira dot thuoc siing. siing se phat ra lira, tiep
den "dan" dugc ban ra. dong thai phat ra tieng no.
Den the ky X I U , nha Tong bat dau dung kim loai de che tao hoa khi.
Hoa khi dugc che tao thai bay gia c6 chiit giong nhu min bay gia. nhung lai

T U l ' ' v i e n Bac Kinh la mot trong nhung Ihu \n c6 so lugng dau sach

dugc nem ra de sat thuang quan djch. F)cn dai nha Nguyen, loai siing ban

nhiCu nhat Trung Quoc. 0 day. ban c6 the tim tha> nhirng cuon sach chi c6

dan CO nong lam bang true dugc phat trien thanh loai phao ca Ion c6 nong

mot ban duy nhat. hoac nhung cuon sach quy hiem. Vai nam truac nguai ta

lam bang kim loai.

phat hien mot so cuon sach c6 trong thu vien khong dugc in bang ky thuat in

Trong bao tang lich sir Trung Quoc hien luu giir mot khau phao bang
gang dugc che tao nam 1332 vac thai nJia Nguyen. Day la khau dai bac dau
tien cua the giai. Loai hoa khi c6 nong lam bang k i m loai nay, c6 tam ban
xa, sue cong pha Ion, c6 su nhay vgt ve chat so vai hoa khi truac do. Hoa

tien dugc phat minh dau tien, dugc phong di bang each dung cung. Sau do.
nguai ta lai phat minh ra loai hoa tien Igi dung chinh nang lugng ciia thuoc
Sling. Sau khi cham lira, mot lugng Ion chat khi dugc tao ra do thuoc siing
chay dugc phong ra tir phia duoi thong qua mot 16 nho, Igi dung luc day ciia
luong khi de day "hoa tien" bay ve phia truac. Dung nen danh gia thap loai

kh6i (hay in van khac. tiic la ca trang dugc in tir mot ban bang kim loai hoac
go), mil dung phuang phap in chu rai. Ket qua giam djnh cho thay cac con
chu rai dugc sir dung in sach khong phai lam bang chi ma bang dat nung.
Phat hien nay khien cho cac chuyC-n gia lien tuang den cau chuyen phat minh
ra phuang phap in chij rai dugc ghi chep trong cuon "Mgng ke but dam" cua
iigc gia Tham Quat dai nlia Tong. Cac chuyen gia ket luan: nhung cuon sach
dugc in bang phuang phap in chir rcri nay chimg minh tinh chan thuc trong
nhung ghi chep ciia Tham Quat. Va nJiu the. ky thuat in chij rai dugc nguai
Trung Quoc phat minli each day gan 1000 nam. khong chi dugc ghi chep
trong cac l u lieu lich sir ma con dugc chimg minh bang hien vat cu the.

hoa tien t u hanh nay, no sir dung cung mot nguyen ly v a i ten lira hien dai.
Phuang phap che tao thuoc siing tir Trung Quoc dugc du nhap vao
A rap, roi tir do Ian truyen sang cac quoc gia chau A u . Thai trung c6, trinh
do khoa hoc ky thuat cua nguai A rap vugt xa chau A u . Rat nhieu sach va
tieng A rap dugc phien dich thanh nhung thii tieng a chau A u , nha vay
nguai chau A u mai nam bat dugc nhung tri thirc ve thuoc no.

Trong cuon sach ciia minh. Tham Quat ghi chep lai kha chi tiet su ra
dai cua ky thuat in chu rai. Vao nhirng nam Khanh Lich dai \ua
Nhan Tong (giira the ky X I ) , c6 mot nguai dan thuang

tcMi


long

ggi Tat Thang

da phat minh ra ky thuat in chu rai. So vai in khoi. phuang phap nay kinh
te. tien Igi. lai nit ngan thai gian in. No ma ra thai dai in sap chu dugc su
dung den tan nhung nam 90 ciia the ky X X . Tat Thang nhan tha>' rang. \ a i

Vao the ky X I V . nhieu quoc gia a chau A u da xay ra chien tranh va ho
da sir dung mot loai hoa khi giong nhu than cong ciia nguai Trung Quoc. c6
tam sat thuang rat Ian. Sau khi hoc dugc each lam thuoc no. nguai chau A u
lai tiep tuc nghien ciiu, che tao cac loai hoa khi. K h i khoa hoc can dai phat
trien manh a chau A u , cac loai vQ khi do hg che tao nhanh chong dan dau
the giai. nhieu loai vu khi Igi hai Ian lugt ra dai nhu siing tieu lien, dai bac.
ten lira. Co the noi, sir phat minh ra thuoc siing la mot ky tich vT dai trong
lich sir van minh nhan loai.
28

phuang phap in khoi. khi in mot cuon sach can khdc hang tram hang nghin
ban khac go, thuang phai mat nhieu nam mai khac xong. Hern nua. khi
sach dugc in xong thi nhirng ban khac nay cung bo d i . Ong nghi. neu cat
nhung ban khac nay thanh nhieu mieng nho. moi mieng chi c6 mot chCr.
Khi muon sap xep thanh mot trang in, chi can ghep nhiing con chu rai nay
vai nhau. nhu vay chang phai vira tien Igi vira dan gian han sao? 1 Ian niJa.
in xong mot cuon sach. thi nhung con chu riri c6 the dugc sir dung lai. Roi


ong thu lam rat nhi^u nhung chu roi bang go. Nhung ong nhan ihdy con
ciiCr lam bdng go. vi van go thua day igo sC' C O gian, va chu se c6 do cao khong dong dcu. Ngoai ra chiing con de

dinh ban. kho rira sach, v i the sir dung loai chij roi bang go mang lai hieu
qua khong cao.

lam bang dong. Thai bay gia, chiJ rai bang dong dugc su dufig rgng khdp khu >
vuc Giang To, V6 Tich. I lang Chau va Nam Kinh.
K y thuat an loat ciia Trung Quoc dugc du nhap sang chau A u . tra
thanh dong lire to Ian thiic day nen van minh chau A u phat trien. Bai vi
iruac day. sach a chau A u deu dugc viet tay, chinh vi the vice pho cap tri

Ong bat dau lim kiem cac loai vat Heu khac. Ong thu dung dat set. Dat

thuc bi han chL Chi c6 tang lir, quy tgc mai dugc doc sach va tiep nhan tri

set mC-m. min. rat de khac. Khac xong. cho vao nung, nhung con chiJ se

thirc. Vice du nhap ky thuat in an tir Trung Quoc sang da thay doi cue dien

cung. i)ay qua la mot phuong phap hay. Tat Thang khac rat nhieu con chu

nay. Cho du thai bay gia, chau A u ciing da su dung ky thuat in khoi. Vao

roi. Sau do. ong la\t tarn bang sat, do sap len do. roi xep nhung con chu

the ky X V . chau A u ciang xuat hien mot nhan vat giong nhu Tat Thang cua

roi len tren. .Xep xong. ha nong de sap chay ra. tiep den dung mot tam van

thai Bac T6ng Trung Quoc. Ong la Koster.

cp cho bang mat. roi de nguoi. Nhu vay. sap giii chat lay ch\x va c6 the dem

Koster la ong chu mot khach san nho ciia thanh pho 1 lalkuii nam a phia

in. De nang cao nang suat. ong su dung hai tam sat. mot tarn diing de in. con

bac Ha Lan. Ong la nguoi chiu kho tim toi, suy ngam va \ g i nguiri khac rat

tarn kia diing de sap chu. Khi dung tam sat thu nhat in xong. thi tam sat thu

khoan dung, do lugng. Tre nho rat yeu quy ong. Mot lan, Koster dan mot dam

hai da dugc chuan bj san sang. V o i moi chu. Tat Thang khac nhieu con chir

tre con vao rirng chai. De cho lu tre vui, ong mang theo nhimg manh go nho

roi. nhung chii su dung nhieu thi khac nhieu han. de phong truang hgp

tren do c6 khac chu. Sau do, ong moc tir trong tiii ra mot tap giay. in cho moi

trong mot trang in mot chu c6 the su dung nhieu Ian. Doi vai nhCrng chir it

dira tre mot ta. Khi ve nlia, ong bong nay sinli y tucmg dung chir rofi de in.

dung ma khong c6 san con chtJ dat set. khi can dung den, ong se khac ngay
tai cho. sau do cho vao nung luon. Neu chi in mot vai cuon. thi phuang phap
na\g nhicn khong tien Igi. nhung khi so lugng in cang nhieu thi
phuang phap nay cang the hien ro tinh uu viet cua no. Neu in hang nghin
hang \n cuon thi phuang phap in khcM khong the nao so sanh dugc.

Mgt quan diem khac lai cho rang Johannes

Gutenberg mai la nguoi chau A u dau tien phat
minh ra ky thuat in chir rai. Johannes Gutenberg
sinh truang tai Mainz - mot trong nhij'ng thj tran
lan nhat a Dire. Co cha la mot thuong gia giau c6.

Den doi nha Nguyen (Trung Quoc, 1-1295), nha nong hgc Vuang Trinh

nen ngay tu nho Gutenberg da dugc hgc hanh chu

da che tao thanh cong con chii roi bang go khong nhimg the ong con phat minh

dao. Ong hgc tieng La tinh tu thgi nicn thieu va

ra gia quay sap chiJ. dung nguyen ly ca klii dan gian de tang hieu suat sap chii.

nhijng kien thuc hgc dugc da ho trg ong rat nhieu

Trong cuon sach "Nong thu". ong da mo ta chi liet phucmg phap va kinh

trong viec phat minh ra mav in sau nay. Cha ong

nghiem in cua minh. Vutmg Trinh khac tong cong han 30 nghin chu rai biuig

con la mot nghe nhan kim hoan \'a da nhiet tam

go. Nam Dai Due thu hai dai vua Ngu\en Thanh Tong (nam 1298). ong dung

truyen nghe cho ong. Johannes Gutenberg con c6 eg hgi dC-n song cr

bg chu vai nay de in cuon sach "Dai Due Tinh Dire huyen chi" do ong bien

Strasbourg de nang cao tay nghe trong nganh khac chu tren do trang sue. Y

soan. Cuon sach c6 tong cong 60 nghin chu. trong vong chua day mot thang

tuong che tao ra may in cung ap u tu day.

•^^^jsgaa^g^
, ,

,

trai. ong in dugc 100 cuon. Den dai Minh Thanh, ky thuiit in chir rai da kha

Thoi do hau het nhirng quyen sach deu dugc viet bang tay nen rat kho

tlijnh himh. Vao dai vua Can Long, trieu dinh nha Thanh da sai nguoi khac

dgc. Tuy cijng c6 nhiing loai sach dugc in bang phuang phap khac chir

dugc tong cong 253.500 con chir rai bang go vai kich tliuac khac nhau. in dugc

(tuong tu nhu chir Braille danh cho nguoi khiem thj) nhung thuang rat dat,

tap sach "Anh Vu dien tung thu" vai tong cong 2300 cuon sach. Day la Ian in

chi CO nhiing nguoi giau c6 mai c6 kha nang mua dugc. Gutenberg rat thich

sach bang ky thuat in chir rai vai quy mo Ion nhat trong Hch su Trung Quoc.

dgc sach va cam thay tiec cho nhung nguoi ngheo kho khong du tien de mua

Dai nha Thanh con c6 bg sach "Co Kim do thu tap thanJi" dugc in bang chir roi
30

QU:^)

31


sach. V a i suy nghi do, ong tu nhii se quyct tam che tao ra mot loai may in
giiip cho viec in an tra nen de dang va nlianh chong hcn\i chi phi thap.
NghT la lam, ong bat dAu thuc hien du dinh cua miiili. Tuy nhien, moi viec
khong suon se nhu ong tuong. Ong thu nghiem hk phirong phap in nay den
phuoiig phap in khac nhung deu that bai. Va cuoi cung. ong da khong con t i l n dt^

6*

tlieo duoi uoc ma cua minh. Khong dau hang, ong keu goi su giup da l u nhung

todi^ j4ftc&£mQd€A

nguai ban. Roi ong gap dugc mot ngutri ban ten la Fust v6n la mot thg ren rdt
giau CO. Fust dong y trg gnip tien cho ong. Song Ian nay van khong thanh cong
va nguai ban da khofj to ong ra toa vi tgi lira dao. Toa x u Fust thdng. Toan bg nlia
xuong cung nhung trang thiet bi. may moc cua ong dku roi vao tay Fust.
Nhung Gutenberg khong nan long. Ong tiep tuc vay tifin tir nhung
nguai ban ihiim giao khac de sam dung cu. thuc hien nhung thu ngiucm
mai.

Va Ian nay, troi

A R C H I M E D E S sinh nam 287 T C N a Syracuse, phia nam dao Sicily.
Cha ong la mot nha toan hgc kiem thien van hgc, c6 quan he hg hang vai
vua Hiero I I cua Syracuse.

da

khong phu cong ong. Cuoi
cung till Gutenberg cQng tim
ra dugc ky thuat in mai. Luc
dau ong tao chir in bang loai
go cung. M o i chil in la mot
ban khac nho vai duy nhat
mot chu tren do. Tuy nhien.
loai chu in bang go khong
tao ra net chu sk

net nen

Cmm Kinh Thcuih duuc in hoi diiec may m

ong chuyC'n qua

su dung

do Gutenbergphdt minh

Chan dung Archimedes

kieu chu in bang kim loai. V a i phuang phap in nay, Gutenberg la nguai di

Nam 11 tu6i, Archimedes dSn trung tam van hoa cua Hy Lap la thanh

tien phong trong viec in sach Kinh Thanh bdng tieng La tinh. Bg Thanh

ph6 Alexandria, theo hgc a hoc vien toan do Euclid sang lap. Thay giao cua

Kinh gom hai tap, moi tap day 300 trang vai 42 dong moi trang dugc xem la

ong la hgc tro cua Euclid. C) day, Archimedes hgc cac mon toan hgc, thien van

bg sach dau tien dugc in bang kieu chu kim loai vai nhung net chu rAt dep

hgc, vat ly va thuang a ly trong thu vien hoac bao tang trong suot may ngay.

va sac net.

Trong thai gian a A i Cap, Archimedes sang lap ra mon ea hgc, pha*

Tin ve nhung quyen sach do Gutenberg in dugc a Mainz da Ian rgng

hien quy luat boat dong cua don bay, banh rang va dinh 6c, Igi dung nhung

khap chau A u va trong su6t thC^ ky X V . loai may in do Gutenberg sang che

cong cu nay eo the nang keo dugc vat nang, thay doi each su dung lire, va

dugc dung pho bien a khap nhung thanh ph6 Ian thugc chau luc nay. De

tang t6c do chuyen dong cua vat the. Ngoai ra, ong eon phat minh ra dinh 6c

tuang nha ong. nguai la da tac tugng ong lai hai thanh ph6 Ian cua Due la

bam nuae. Mgt chi§e dinh 6c r4t dai dugc dat trong chiee 6ng hinh tru, phia

Dresden va Mainz.

dual cua dinh 6c dugc dat dual nuae, phia tren dat tren ba, quay tay cam a
phia tren c6 th6 bam nuae len dugc. T h i l t bi bom nuae c6 ten ggi la "dinh
6c Archimedes", ngay nay van dugc su dyng a A i Cap va Ha Lan.

32

33


tinh thdn khi Archimedes phat hien ra chan ly. L6i reo mimg niy cung chinh la
tilng chuong bao hieu su ra dod cua ca hoc chdt luu.

Dinh 6c Archimedes

Co mot Ian nha vua Hiero va Archimedes tro chuyen voi nhau.
Archimedes noi: "Cho toi mot diem tua, toi c6 t h i nang bong trai dSt". Vua
Hiero cuoi va noi: "Khong bao gia ai tin vao lai tuyen bo cua ong. Bai vi ong
khong ihk dung thirc xh de chung minh". Archimedes khong phuc, yeu cku nha
vua tim mot vat rat nang de ong tir nang len. Nha vua chon ra mot chile thuyen
go Ion ba tang, cho Archimedes ba ngay dS chudn bi. Ba ngay sau, nguoi ta no
nuc keo nhau di xem Archimedes bilu dien tai nghe. Archimedes iSp mot chile
dmli 6c a tren boong thuyin, ngoai ra con c6 mot chile dinh 6c rk dai c6 chn.

gat, mot he thing day dac banh rang va day thimg dugc n l i tir thuyin din dinh
6c. Archimedes binh tmh keo nh? cin gat, ky tich da xuAt hien. Chile thuyin
Ion da di chuyen. Archimedes con dl cho nha vua dich than keo chile c4n gat,
chiec thuyen ngoan ngoan di chuyin vl phia truac. Nha vua lap tuc tuyen b6
voi moi nguoi: "ThSn dan nghe day, ta ha lenh, tu nay v l sau, cho du
Archimedes noi gi, thi cung khong dugc nghi nga".
Mot Ian, vua Hiero sai nguoi lam mot chile vuong mien bSng vang.
Nhung nha vua nghi nga thg kim hoan trgn Ian bac vao vang. Nha vua yeu chx
Archimedes phai xac minh xem chile vuong mien do c6 phai dugc lam toan
bang vang hay kh6ng, nhung kh6ng dugc lam hu hai din chile vuong mien.
Ong 6m chile vuong mien, \k 6c suy nghi trong suit mky ngay liln. Mot h6m,
Archimedes di tdm. Khi 6ng buac chan vao b6n tim, thi c6 mot lugng nuac bi
trao ra ngoai. Nhin thay hien tugng nay, trong diu Archimedes bong loe len tia
sang. Ong vui mimg reo len: "Tim ra r6i!". Quen rSng minh khong mSc qu4n
ao, 6ng chay ra ngoai ph6, vua chay vua mung ra keu len: "Tim ra r6i! Tim ra
r6i!". Neu la nguoi binh thuang thi khong the tuomg tugng n l i nilm vui vl mat

34

0^5)

Archimedes \iy mot thoi vang va mot thoi bac c6 kh6i lugng bang
nhau, Ian lugt bo vao trong chile binh chua day nuac, dl xem c6 bao nhieu
nuac bi trao ra ngoai. Ong phat hien, tuy thoi vang va thoi bac cung khoi
lugng, nhung lugng nuac ma thoi bac lam trao ra ngoai lai nhieu hon nhilu.
Archimedes l i y mot thoi vang cung kh6i lugng vai chile mu cua nha vua,
cho vao trong chile binh dung day nuac, r6i tiln hanh do lugng nuac trao ra
ngoai. Sau do, ong cho chile vuong mien cua nha vua vao trong chiec binh
day nuac, dl xem lugng nuac trao ra c6 giong nhau kh6ng. Nhu vay, mot
bai toan hoc bua da dugc giai quylt. Tren ca so, Archimedes da dua ra khai

niem ty trong va che tao ty trgng kl. Trong cu6n sach "Thuylt vat n6i", 6ng
vilt: "Khi mot vat dugc dat trong nuac, no se bi nuac day thang dung tu
dual len vai lire c6 do Ian bang trgng lugng cua phin nuac ma vat do chilm
cho". Day chinh la dinh luat Archimedes noi tieng.
Mac dii Archimedes chi mu6n tap trung nghien cuu toan hoc, kh6ng
muon "la thuang nhan ham lai va ke tao vu khi bi nguoi khac coi thuomg",
nhung dl ching lai su tdn c6ng cua nguoi La Ma, 6ng phai nghe theo menh
lenh cua vua Hiero, chl tao rat nhieu vG khi.
Nam 215 TCN, tuong Marcellus cua La Ma chi huy dai quan, cuoi
chiln thuyin danh thanh Syracuse. Marcellus cho rang thanh Syracuse nho
be ay, kh6ng ckn danh cung dau hang. Song, tra lai quan dgi La Ma la
nhirng tran mua mui ten va mua da day dac dang sg. NhCmg chiec khien nho
cua nguai La Ma kh6ng t h i che chan noi v6 s6 nhiJng vien da kich thuoc
khac nhau ban vao. Quan La Ma b6 chay tan loan. Bong nhien, tu tren buc
tuong thanh c6 v6 so nhung canh tay don to va dai tho ra, tom lay chien
thuyin cua nguoi La Ma, n h k b6ng len kh6ng trung, lac di lac lai, sau do
nem len tren bai da canh ba biln, hoac la nem manh xu6ng bien. Marcellus
may man kh6ng bi thuang, nhung v6 cung sg hai, hoan toan mat di su kieu
ngao va ng6ng cuong khi moi din, va kh6ng bilt phai lam gi. Cu6i cung,
ong ta danh phai ha lenh rut lui, dua nhirng chiln thuyin con lai ra khu vuc
an toan. Quan La Ma bi chit va bi thuang nhilu kh6ng d i m xue. Nhung ke
dich 6 dau? Nguai La Ma kh6ng h i nhin thly bong cua ke thu. Marcellus
tha dai, noi vai binh linh: Doi mat voi "nguai khong 16 tram tay", chiing ta
danh phai tu bo y dinh giao chiln. Ong iy nem chiln thuyin ciia chung ta

(fee)

35

nhir mon do chai vay. Chi trong vong mpt thai gian rit ngSn, vay ma ong ta
b i n bao nhieu mui ten va da v6 phia chung ta, chang phai ong ky con dang
sqt hon "nguai khong 16 tram tay" trong truyen than thoai sao?
Tuong truyen, Archimedes con Igi dung tinh chat hoi tu anh sang ciia
guofng 16m, chieu nhimg tia nang mat trai vao chien thuyen La Ma, khien

7.

^ftiMti^

^^tit&

p&n^

uiUit&

cho chiing t u boc chay. Rat nhieu chien thuyen cua La Ma da bi dot chay,
nhung nguai La M a khong tim ra nguyen nhan. Han 900 nam sau, mot nha
khoa hoc da dua tren phuang phap cua Archimedes dugc mo ta trong su
sach, che tao mot chiec guang cau 16m, va da dot chay mot thanh go dat
each xa chiec guang 45 met, d6ng tha lam cho nong chay mot mieng nhom
each xa chiec guang 42 met. V i thg, rat nhiSu nha khoa hoc da coi
Archimedes nguai dau tien biet Igi dung nang lugng mat trai.
Nam 212 T C N , Igi dung luc nguai Syracuse an mimg le hoi, nguai La
Ma da danh up thanh Syracuse. Marcellus rat kham phuc sir thong minh va
tai tri ciia Archimedes nen da ha lenh khong dugc giet hai nha toan hoc nay.
Ong con sai mot ten linh d i mofi Archimedes den. K h i do Archimedes van
khong biet cong thanh da bi choc thung, dang tram ngam nhin tam bang go
CO nhung hinh ve. K h i ten linh gia k i ^ m chi vao ong, Archimedes dung than
che tam bang, het Ian: "Khong dugc dgng vao nhung hinh ve cua ta". Ong

yeu cau truac khi d i n gSp Marcellus, hay de ong chung minh xong dinh ly.
Nhung ten linh lo mang va ngu dot ay da dung kiem dam chet nha khoa hoc
75 tuoi. Marcellus da v6 cimg tuc gian, ra lenh x u chem ten linh do, dong
thai an l i i nguai than cua Archimedes, cho to chiic tang le va xay lang mg
cho ong.
Sau khi Archimedes qua dod, nguai ta lam theo di chiic ciia ong, khac
tren bia mg ong hinh mot hinh tru ben trong c6 mot hinh cau ngi tiep. Tai sao
ong lai chgn hinh ve nay? Boi le luc sinh thoi, Archimedes da tim ra quan h?
giiia dung tich cua hinh tru va the tich cua hinh cau. Ong tung che tao mot
chiec ly hinh try c6 duang kinh day va chieu cao bSng nhau, va mgt hinh cau
dat vira van trong chiec ly hinh try nay. Ong do day nuac vao chiec ly hinh
try, roi bo hinh cau vao chile ly, nuac trong ly trao ra ngoai. So sanh lugng
nuac trao ra va lugng nuac ban dau trong chiec ly, ong phat hien the tich cua
hinh cau dung bSng 2/3 dung tich cua chiec ly. Archimedes t u hao ve phat
hi?n nay cua minh, va mong mu6n nguai dai sau khic n6 tren bia mg.

36

T R l / O N G Hanh la nha khoa hgc kiet xuk thai Dong Han (Trung
Qu6c). T u nho ong da rk thich suy n g l m , tim toi va kham pha doi vai cac
su vat, hien tugng xung quanh.
Vao mgt bu6i t6i mua he, cau be Truang Hanh cung ong ba ngi ngoi
hong mat a san. Cau ng6i tren chile ch6ng tre, ngang dau, nhin cham chii
len bau trai, thinh thoang con idy tay chi tro, d i m cac v i sao.
Truang Hanh noi v a i ong ngi: "Quan sat mgt luc lau, chau nhan thay
CO mgt s6 v i sao chuyin dgng. Co mgt s6 v i sao truac day khong t h l y , bay
gia lai xuat hien, mgt s6 v i sao thi b i l n m4t. Co phai nhung v i sao nay cung
chuyin dgng khong ha ong?"
- Ong ngi dap: "Dung la cac v i sao c6 dich chuyen. Neu muon nhan
b i l t cac v i sao, thi truac tien chau phai nhin vao sao BSc Dau. Chau nhin

bay v i sao rdt sang a phia d i n g kia. N 6 i chung lai se dugc hinh giong nhu
chiec gau song. Rat de nhan biet chom sao n a y . . . "
- " A , chau tim t h i y r 6 i " , cau be Truang Hanh p h i n khich hoi t i l p :
"Vay chung di chuyin nhu t h i nao, ha ong?"
Ong ngi tram ngam mgt lat r6i n o i : " D i n khoang nua dem, no di
chuyen den duong chan trai. D i n luc trai gan sang, chom sao nay lat ngugc
lai, treo l a lung tren hau t r a i . . . "
Bu6i toi h6m do, Truang Hanh irkn trgc khong ngii, n h i l u \an tinh day
de quan sat chom sao BSc Dau. D i n luc dem khuya thanh vdng, nhin len v i
sao Bac dau lap lanh va sang choi, Truang Hanh thay no bi treo ngugc. Cau
be v6 cung vui suong! Nhung ngay sau do, mgt cau hoi xudt hien trong dau
cau: Tai sao chom sao Bac Dau lai djch chuyin, nguyen nhan nao khien n6
dich chuyen? T h i la trai vua sang, cau be vgi di hoi ong ngi. Nhung ong ngi
cung khong t h i tra lori dugc.

(fee)

37


Sau nay, khi trucmg thanh, hoang thugng biet dugc tai nang xuat
chiing cua ong, nen da mai ong den kinh thanh Lac Duong, giao cho
Truong Hanh chuc Thai sir lenh - mot chuc quan vd thien van va lich phap.
De kliam pha bi mat cua giai tir nhien, Truong Hanh thuong nh6t
minh trong thu phong dgc sach va nghien cuu. Ong thuong xuyen dung d
dai thien van, quan sat mat troi, mat trang va cac ngoi sao. Ong nghl, niu c6
the che tao ra mot loai khi cu, tren thi dung de quan sat bau troi, duoi thi
diing de khao sat mat dat nham du bao nhiing hien tugng thien nhien sdp
xay ra, giup con ngudi phong tranh dugc thien tai, lot trSn dugc nhung tro
lira dao mang tinh me tin di doan, thi hay bidt may.

The roi, tir nhOng kien thuc trong sach vd va nhilng so lieu quan sat
dugc, ong tiln hanh phan tich, nghien cuu, che tao ra "Quan thien trie dia".
Nha khoa hoc ay da tong ket nhilng ket qua nghien cuu ma minh rk tarn dhc
trong mot cuon sach c6 ten "Linh hiln". Trong cuon sach nay, ong vik: trai
giong nhu mot cai v6 trung ga, dk nhu long do trung ga, troi thi Ion, dk thi
be. Troi va dat Igi dung khi ma dimg lap, tai day nuac ma no ra. Mac du cho
rang trai c6 mot cai v6 cung, nhung ong lai khong he cho rang cai v6 cung ky
la bien giai cua vu tru, ma cho rang khong gian va thai gian cua vii tru ben
ngoai v6 cung deu la v6 han. Theo ong, ban dku twi dk chua phan chia ma a
trong trang thai hon mang.
Sau khi phan chia, nhung thu
nhe noi len cao lam troi,
nhiing thu nang ngung tu lai
thanh dat. Troi la khi duang,
dat la khi am, hai khi nay tac
dung Ian nhau, tao ra van vat,
khi tu dk tran ra tao thanh
tinh tu. Khong nhiJng the, ong
con dung sir thay d6i ve
khoang each de giai thich su
van chuyen nhanh hay cham
Mo hinh cua "Hdn thien nghi"

Sau do, dira tren "Thuydt hon thien", ong bat dku thilt kd, che tao ra
may dinh vi thien t h i . Trai qua bao nhieu gian nan v4t va voi nhirng dem
thuc tring, cu6i cung ong ciing cho ra doi "Hon thien nghi" - mot dung cu
thien van tien ti8n nhdt thS giai thai hky gia. May dinh vi thien t h i "Hon
\n nghi" tuong duang voi may trie dinh thien the (mo hinh qua cau thien
thS) ngay nay, nguyen la phat minh cua Canh Thg Xuomg thai Tay Han
(Trung Qu6c). Truong Hanh da cai tiln no, dk thuylt minh cho ThuySt hon

thien. Ong dung he thdng banh rang dh lien kk thien cku va dong h6 nuac,
dong ho nude tich nuoc dky thien ciu xoay tron deu d k , mot ngay chay vua
dung mot vong. Nhu vay, a trong phong xem thien cku, nguai ta c6 the h\k
mot vi sao nao do dang a vi tri nao. Truong Hanh noi: "Tren trai c6 t6ng
cgng 2500 ngoi sao ma chiing ta c6 t h i nhin thiy, trong do chi c6 120 ngoi
sao chiing ta thuong xuyen nhin thSy".
Thoi biy gia, Trung Qu6c thucmg xay ra dong dk. Nhilu khi, mot
nam mot \kn, cung c6 khi mot nam hai \kn. Mot tran dong dat Ion c6 t h i anh
huang din vai quan, huyen, lam cho tucmg thanh, nha cua sap d6 va nhieu
nguai thuong vong.
Khi do, cac bac de vuong phong kiln cung nhu thuong dan diu coi
dong dk la dilm bao khong tot lanh. Bon quan lai con nhan ca hoi nay
tuyen truyin me tin di doan, lira doi nguai dan.
Nhung Truong Hanh la nguai khong tin vao quy than. Sau khi tien
hanh khao sat va nghien cuu v l hien tugng dong dat, ong da phat minh ra
may du bao dong ddt ggi la "Dia dgng nghi".

cua cac hanh tinh, nghia la theo ong "gin trofi thi cham, xa trai thi nhanh".
Day chinh la "Thuyet hon thien" cua nha khoa hoc nay.
Mo hinh cua "Dia dong nghi
38


"Dia dong nghi" dugc lam bang elcHig thau, hinh dang giong nhu mot
hu rugoi. Ben ngoai c6 gan tam con rong, chi theo tam huong khac nhau.
Mieng moi con rong ngam mot qua cau nho bang dong. Phia dual dku moi
con r6ng c6 mot con coc ngoi ha mieng. 6 huong nao c6 dong dk thi mieng
con r6ng a huong do tu dong mo ra, dk nha qua cau d6ng. Qua cau d6ng roi
vao mieng con coc, phat ra tigng keu, bao dong c6 dong dk.

\
1

Mot ngay thang 2 nSm 138, mieng cua con r6ng chi vS huong tay
bong mo ra, nha ra qua cki d6ng. Theo thiSt ke cua Truong Hanh, di8u nay
du bao 6 phia tay c6 dong dk.
vien c6, to tien loai nguoi dung tren hoang mac menh mong
rong Ion, nguoc mk len nhin mat trang, mat troi va cac vi sao tren hhu troi,
trong dku xuk hien v6 so gia tuong. Co nguoi noi, bau troi la do mot vi th4n
dung tren mat d4t vac tren vai. Tir do Thuygt cai thien da ra doi. Hoc thuyet
nay cho rSng mat dk bang phing. Bhu troi hinh tron, o giua nho len, b6n
phia ni xu6ng, giSng nhu mot chi8c 6 Ion hinh chu up len mat dk.
THOfI

Nhung ngay hom do, o Lac Duong ching c6 dau hieu nao cho thky c6
dong dk, cung khong nghe thdy noi nao xung quanh c6 dong dit. Moi nguoi
ban tan xon xao r k g , "Dia dpng nghi" ciia Truong Hanh la thu do choi da
lira gat nguoi khac.
Vai ngay sau, c6 linh cuoi ngua hoa t6c v6 hkn bao voi triSu dinh, d
khu vuc Kim Thanh va Lung Tay each Lac Duong v6 phia tay hon 1000
dam xay ra mot tran dong dat Ion, ngay ca nui doi ciing bi sup do. Liic do,
moi nguoi moi tin phuc Truong Hanh.
Nhung thoi hiy gio, nhung ke nSm quyen trong tneu dinh dku la hoan
quan hoac ngoai thich. Nguoi tai nang nhu Truong Hanli khong nhung
khong dugc trong dung, ma con bi dem pha, chi trich. Luc con giii chuc
quan thi trung, ong dugc 6 ghn hoang thugng. Bon hoan quan sg Truong
Hanh vach trhn ho mat ciia chiing, nen da noi xau ong truoc mat hoang
thugng. Vi vay, ong bi diku khoi kinh thanh, dkn Ha Gian lam quan.
Nam 61 tuoi, Truong Hanh mSc benh nang r6i qua doi. Luc mk, ong
da de lai mot trang su huy hoang trong lich su khoa hoc cua Trung Qu6c.

40

Nhung sau do, con nguoi lai phat hien Thuylt cai thien khong giai
thich dugc hien tugng mat trang, mat troi va cac vi sao moc o phuong dong,
Ian o phuong tay. Luc do, d phia duoi nua hinh cau cua Thuylt cai thien,
phai them mot nua hinh cau nila. Tu do, Thuyet hon thien da ra doi.
Dan thi ky thu VI TCN, hoc gia Pythagoras nguod Hy Lap c6 dai da dua
tren y tuong hinh cau la hinh dang hoan my nhat Ian, dkx tien khing dinh ring
trai dat la hinh chu. Tikp do, vao thk ky IV TCN nha triet hoc Plato cho rang,
hinh tron la hinh ve hoan my nhat, cac thien the dku rk ihk\, vi the chiing
se chuyen dong deu tren quy dao hinh tron. Sau do, hoc tro cua Plato la
Aristotle da dua ra su thuc khong the bac bo dugc de chung minh rSng trai dat
la hinh ciu, d6ng thoi sang lap ra Thuylt dia tam. Ong noi, vu tru la mot hinh
cm huu han, chia lam hai ting la troi va dk, trai dk nkn a trung tam ciia vQ
tru, vi tha mat troi va mat trang chuyen dong xung quanh trai dk, vat tha luon
roi xuong mat dk. Ben ngoai, trai dat c6 chin ting troi each dau nhau, theo thii
tu tu trong ra ngoai la: mat trang, sao thiiy, sao kim, mat troi, sao hoa, sao mgc,
sao th6, cac ngoi sao va nguyen dong luc. Ban ngoai, chin ting troi nay khong
CO vat nao ca. Ban than cac ting troi khong tu van dong, chinh Thugng da da
diy cho cac ting ngoi sao chuyen dong. Ting troi nay chuyan dong keo theo
cac ting troi khac chuyln dong theo. Chi c6 trai dit - noi sinh song cua con
nguoi - dung im bat dong, nam o trung tam vu tru.


Nha thien van hpc cuoi cung cua thai Hy Lap c6 dai la Ptolemy da ke
thira hoan toan Thuy8t dia tarn cua Aristotle. 6ng ma rong chin tang trai cua
Aristotle thanh muai mot tang trai. Ptolemy dua ra gia thuyet, moi hanh tinh
chuyen dong tren hai hay nhieu mat cau: mpt mat cau chinh vai tam la trai
dat, va cac mat cau khac dugc goi la ngoai luan nam tren m^t cau chinh. Hanh

tinh chuyen dong tren cac mat cau va ngoai luan do. Mat cau chinh quay
quanh trai dat trong khi ngoai luan quay ben trong mat cau chinh, khien hanh
tinh CO the tien gan hay rai xa trai dat hon tiiy theo cac diSm khac nhau tren
quy dao ciia no, va tham chi c6 ihk di chuyin cham, dung lai, di giat lui (trong
chuyen dong lui). Ngoai ra, ong con dua ra gia thilt, trai dk khong nam chinh
giiia ciia mat cau chinh ma hai lech mot chut. Nhihig ket qua tinh toan dua
tren mo hinh cua Ptolemy phu hop vai ket qua do dac thuc te, chinh vi the mo
hinh cua Ptolemy da mang lai gia tri thuc te trong nganh hang hai.
Sau do, vi Thuyet dia tam cua Ptolemy lai trung khap vai giao ly cua
dao Kito, nen dugc dao Kito dung de bao ve cho giao ly ciia minh. Hp noi
rang: vG try va trai dat deu do thugng de Jenovah sang tao ra. Trai dat nam a
trung tam vu tru va dung im bat dong. Thanh dia Jerusalem nam a trung tam
ciia trai dat. Con nguai la dua con yeu cua thugng dS. Van vat trong vu try
nay deu do thugng de sang tao ra nham thoa man nhu cau ciia con nguai...
Va nhu the, Thuyet dia tam ciia Ptolemy tra thanh "Kinh Thanh", thien van
hoc tra thanh ti nu cua ton giao. Tinh hinh nay tiep tuc keo dai den thai dai
ciia Copernicus.
Copernicus sinh nam 1473 a Ba Lan, la
con trai ciia mot thucng nhan giau c6. Nam
Copernicus len 10 tuoi, benh dich hach da cuap
di mang song cua cha ong. Tir do, cau be
Copernicus chung song vai nguai em ruot ciia
ba ngoai, von la mot vi linh muc c6 hoc thiic
uyen bac, ten la Lucas. Copernicus chiu su anh
huong cua Lucas, tra nen yeu thich toan hoc va
thien van hoc. Ngay khi mai di hoc, cau da bi
cuon hiit bai nhung vi sao va mat trang. Bu6i
toi, c$u thuang ngoi gan cua so, cham chii
ngam nhin nhimg vi sao lap lanh tren bau trai.
42

Copernicus

Mot horn, anh trai Copernicus thac mSc: Nay em trai, tai sao luc nao •
em cung nhin cham chii len bau trai vay? Co phai em mu6n cki xin thugng
de di6u gi khong?
- Khong phai dau anh. Em quan sat bau trai la mu6n kham pha bi mat
tren hau trai. Copernicus giai thich.
- Cai gi? Em muon lo den su viec ciia trai dat a? Nhting viec tren trai
da CO nhiing nha than hoc lo roi, chiing ta lam sao c6 the can thiep dugc?
- Dk cho nguai khac khong cam thay sg hai khi nhin len bau trai, em
se ca dai nghien ciiu ve! Em con muon ket ban vai cac vi sao, dk chiing dan
duang cho cac thiiy thii.
- NSu em khong nghe theo lai khuyen ciia anh, thi ca dai nay em se
chiu kho. Anh trai dung giong gay gat giao huan Copernicus.
- Em da quylt dinh roi, em khong sg gi ca. Copernicus noi nhu dinh
dong cot.
Nam 18 tuoi, Copernicus dugc ngai Lucas dua den truang Dai hoc
Jagiel Ionia a Krakow. Cac truang dai hoc a Krakow la nai truyen ba tu
tuong van hoa cua giai cap tu san Dong Au thai bay gia. 0 day, cac giao su
thugc phai chu nghia nhan van giai cap tu san, cam thay bat man vai su
cung nhac giao diku ciia trilt hoc kinh vien, han nira hp lai c6 nhieu y tuong
mai la tren ITnh vuc khoa hpc. Trong b6i canh nay, vai tu tuong nhay ben,
Copernicus cam thay rat hung thii vai thien van hpc va toan hpc. Ong tien
hanh nghien cuu sau vk toan hpc, dpc rat nhieu sach va ve thien van hpc c6
dai, nghien cuu ThuySt dia tam (trai dat a trung tam) va Thuyet nhat tam
(mat trai a trung tam). Copernicus da tiln hanh nhieu ghi chep va tinh toan,
dong thai dung thilt bi quan sat bki trai. Trong dau ong, hien len hinh anh
mai ve he mat trai.
Dang hpc dai hpc nam thu ba, Copernicus nhan dugc thu ciia ngai

Lucas, muon ong sang Y hoc tap d^ tra thanh giam myc. Vai mot nguai
dam me thien van hpc, chan ghet giao hoi nhu Copernicus, ro rang day la
mot quyet dinh kho khan d6i vai ong. Nhung khi hikt dugc tra thanh giam
myc, se gop phan ch6ng lai su xam lang ciia bgn hiep sy thap tu, ong da
khong chiit luang lu len duang sang Y.
Mua thu nam 1496, Copernicus sang du hpc a Y va keo dai trong nuac
nam trai. Ong tung theo hpc a truang Dai hpc Padova vai khong khi hpc thuat


vd sir dung dSn cua Thuygt dia tarn va cho ring, cau tnic v u tru c6 the dugc ve

"Chuyen dgng ciia cac thien thS" cung chao dai. Nhung khi cu6n sach dugc
chuyen den cho Copernicus, thi cung diing vao liic ong sSp t u gia coi dai.

soi d6ng. Gido su thien van hpc Novara cua truang dai hoc nay timg hoai nghi
ra don gian hen. Nha Novara, Copernicus hieu biet sau sac hon ve Thuyet dia

Trong cuon sach, ong da mo ta mot each chinh xac r i n g , trai dit quay

tarn va Thuyet nhat tarn, trong ong nay sinh suy nglil trai dat tir quay xung

xung quanh true cua no, mat trSng quay xung quanh trai dat, trai dat va cac

quanh true cua no va cac hanh tinh quay xung quanh mat trod. Ngoai ra, ong

hanh tinh khac quay xung quanh mat trai. Nhung cung gi6ng nhu cac bac

con hoc y hoc va giai phau hoc, nhan dugc hoc vi tien sy luat giao sy.

tikn nhan, Copemicus da danh gia thap quy mo cua he mSt trai. Ong cho

Nam 1506, Copernicus quay tra wh Ba Lan. Ngai Lucas da giu ong a

r i n g quy dao chuyen dgng cua cac hanh tinh la cac vong tron d6ng tam. Ro

lai lam trg ly, de cung minh chong lai bgn hiep sy thap tir. Sau nam sau,

rang, ket luan nay ciia ong la sai. Cac phep tinh toan trong hgc t h u y l t ciia

Lucas qua dai, Copernicus chuyen den Fromborlc nam 6f phia dong bac Ba

ong rat phiic tap, va khong chinh xac.

Lan. Ong da mua mot vong gac trong so bay vong gac cua lau dai Fromborlc
de quan sat bau trai.

Cu6n sach ciia ong sau khi dugc xuat ban da gay dugc sir chii y lan,
thiic day cac nha thien van hgc thirc hien nhimg quan sat chinh xac han d6i

Luc con a Y, Copemicus da cho r i n g mat trai quay xung quanh trai dat
(mot hanh tinh nho) la dieu khong the. Chi c6 the la hanh tinh nho quay xung
quanh hanh tinh Ion, v i the mat trai mai la trung tam cua vu tru. Sau khi tra
ve Ba Lan, dira tren nhung quan sat doi voi sao Mgc va sao Tho, cung vai

vai sir chuyen dgng ciia cac hanh tinh. Trong do, noi tieng nhat la nha thien
van hgc vT dai nguai Dan Mach - Tycho Brahe. Tir nhirng so lieu quan sat
ma Brahe do dac dugc, Joharmes Keple - mot nguai hg ly ciia ong da dua ra
quy luat van dgng chinh xac ciia cac hanh tinh trong he mat trai.

viec nghien cuu chuyen dgng thuan va nghich cua cac hanh tinh, Copemicus

Hgc thuyet ciia Copemicus la mot cugc each mang doi vai nhan thiic

khang djnh rang mat trai la trung tam ciia via tru. Hien tugng chuyen dgng

ciia con nguai v6 vu tru. No lam cho thi giai quan ciia con nguai c6 nhung

thuan nghich cua cac hanh tinh la do chung quay xung quanh mat trofi vai chu

thay doi Ion. Nhung khi danh gia tam anh huong ciia Copemicus, chiing ta

ky khac nhau. Nhin be ngoai c6 ve nhu mat trai quay xung quanh trai dat,

can phai chii y mot dieu, pham v i ling dung cua thien van hgc khong rgng

nhung thirc ra trai dat va cac hanh tinh khac cung quay xung quanh mat trai.

rai nhu ciia vat ly hgc, hoa hgc va sinh hgc. Ve mat ly thuyet, cho du con

Cung giong nhu khi chung ta ngoi tren thuyen, ro rang la thuyen di chuyen,

nguofi khong hk h i l u hik gi ve hgc thuyet ciia Copemicus, thi van c6 the che

nhung chiing ta lai thay hinh nhu ba song di chuyen. Luc con a canh Lucas,

tao dugc t i v i , xe hai, hay van xay dung nen nhiing nha may hoa hgc hien

Copemicus timg viet tom tat "Thuyet nhat tam" cua minh roi giri cho mot so

dai. Nhung n l u khong ung dung ly thuyet ciia Faraday, Maxwell, Lavoisier

nguai ban. Quan diem ciia ong lap tuc da gay nen sir chii y cua cac quoc gia

va Newton, thi khong thS tuang tugng n6i cugc song ciia con nguai ngay

chau A u . Nhung ong khong dam viet toan bg va chi tiet hgc thuyet cua minh

hom nay se nhu t h i nao.
Tuy nhien, n l u chi xet anh huong cua hgc thuyet Copemicus doi voi

de xuat ban, vi sg viec lam nay se gap phai sir buc hai ciia giao hoi.
Copernicus da timg noi: "Thien chuc cua con nguai la kham pha chan
l y " . V a i khat vong kham pha chan ly manh liet, ong hhl tay vao vik cu6n
sach "Chuyen dgng ciia thien thg".
M a i den nam 1543, Copemicus mai du dung cam, quyet dinh cong
kich Thuyet dia tam. Ong noi vai thai do kien dinh: " T o i se khong chun
buac truac sir chi tn'ch cua b i t ky ai". "Neu ai do chi trich gia thuyet cua toi,
toi se khong them ban tam. Toi cho rSng sir chi trich ciia hg tho bao va v6
doan, v i the toi se coi thuong hg". Ong mang tap ban thao dugc mgi nguai
cha dgi den Nuremberg de i n an. Sau nhieu tra ngai, cu6i ciing cu6n sach
44

(feS)

ky thuat, cong ngh? thi se bo qua y nghia dich thirc cua no. Hgc thuyet ciia
Copemicus la man ma d i u cho cong viec ciia Galileo va Kepler ma hai nha
bac hgc nay lai la thay giao gian tiep cua Newton. Nhung phat hien ciia hg
mai giiip cho Newton c6 kha nang dua ra nhung djnh luat chuySn dgng va
dinh luat van vat hap dan.
Xet ve goc dg lich sir, " C h u y i n dgng ciia cac thien the" la khoi d i u

ciia thien van hgc duong dai va duong nhien cung la khoi d i u ciia khoa hgc
hien dai. " T h u y l t nhat tam" xiing dang la mot ky tich trong lich sii khoa hgc
ciia nhan loai.
45


16n, con lac kia dao dong vai bien do nho.
K^t qua cho thay, thai gian dao dpng cua
hai con lie qua nhien bang nhau.

G A L I L E O G A L I L E I sinh nam 1564 a Y. Thai dai ma ong sinh s6ng
dugc goi la thai ky den toi. Than quyen ciia giao hoi thong tri chau Au. Sir
phat trien ciia khoa hoc ky thuat bj kim ham. Tat ca nhung tu tuong trai vai
y ciia giao hoi deu bi goi la "ta giao", va chiu sir buc hai tan nhan. Nhung de
bao ve chan ly, cac nha khoa hoc da diang cam dau tranh vai cac the lire den
toi. Galilei la mot trong nhung nha khoa hoc kiet xuat nhat thai bay gia.
Galilei sinh a Pisa trong mot gia dinh quy toe sa ca la van. Cha ong la
mot nguai chai dan luyt va nha ly luan am nhac noi tieng. Tir nho, Galilei
da CO thoi quen suy ngam. Nguai cha muon ong tra thanh mot thay thuoc,
nhung so phan lai c6 sir an bai rieng.
Khi con di hoc, c6 mot Ian sau khi nghe bai giang tren lop ve mon
hinh hoc, Galilei da ve nha nghien cuu them, va nhan thay ket qua minh nit
ra trung hop vai ket qua cua Archimedes. The la, ong lap tuc xin cha thoi
khong hoc nganh y nua. Nguai cha mien cuang dong y, de cho ong hoc toan
va khoa hoc tir nhien.
Tu do, Galilei khong chi lam thi nghiem, ma con tim each dung thi
nghiem de chung minh ly thuyet. Ngoai ra, ong con c6 kha nang thien bam
ve van hoc, vi the c6 the mo ta mot each ro rang, khuc triet ve nhung thi
nghiem va ly thuyet cua minh.
Phat hien -gay sung sot dau tien cua Galilei la vao nam 1581. Liic do,

ong chua day 20 tuoi. Khi den cau nguyen a nha tha Pisa, ong de y thSy
chiec den treo dual tran nha dang dung dua. V i chiu anh huong ciia gio, nen
CO liic chiec den dung dua manh, c6 liic dung dua nhe. Ong bit mach tay
minh de tien hanh do dac thai gian tu liic chiec den bat dau dung dua cho
den khi no dimg lai va nhan thay, bat luan bien do dao dong the nao, thi thai
gian dao dong cua chiec den ciing deu bang nhau. Sau khi ve nha, ong lam
hai con lac c6 chieu dai bang nhau, cho mot con idc dao dong vai bien do
46

Sau nay, trong thuc tien, Galilei gSp
phai mot kho khan Ian la do dac thod gian.
Ong phai dung nhip dap cua mach hoac su
dung dong h6 nuac de tinh toan thai gian.
Khi Galilei qua dai, Huygens da ling dung
nguyen ly con lac ciia Galilei de che tao ra
d6ng h6 qua lie, tu do giai quyet dugc van
dS ma ban than Galilei chua the tim ra.
Vat t h i rai tu do la mot bai toan ma
Galilei tap trung sue lire de nghien cuu.
Trong qua trinh nghien cuu, Galilei da tung lam mot thi nghiem noi tieng:
ong cho hai qua dan phao c6 khoi lugng han kem nhau 10 Ian, dong thai rai
tu dinh thap Pisa xu6ng. Nguai ta nhln thiy va nghe thay hai qua dan nay
rai xu6ng ddt va phat no ciing mgt liic. Thi nghiem nay chung minli quan
diSm sau ciia ong: n8u hai vat thS nang va c6 mat do Ion den noi khien cho
sue can khong khi nho den muc c6 the bo qua, thi toe do rai cua chiing
gi6ng nhau. Tu do, ong phii dinh quan diSm cho ring, t6c do rod cua vat the
ty le thuan vai khoi lugng ciia no.
Galilei dat dugc rat nhieu thanh qua quan trgng trong linh v\rc vat ly.
Ong rat coi trgng thi nghiem, vi the nguai ta goi ong la nguai dat nen mong
cho khoa hgc thuc nghiem can dai.

Trong ITnh virc thien van, Galilei ciing dat dugc nhung thanh cong vT dai
khong thua kem trong ITnh virc vat ly. Nguod ta da nhan xet ve ong nhu sau:
"Colombo phat hien ra luc dia mod, con Galilei phat hien ra \\x tru mod".
Nam 1609, mgt xuong mai kinh a Ha Lan che tao thanh cong chiec
kinh vien vgng diu tien ciia th^ giai. Sau khi biet dugc tin nay, Galilei lap
tuc tap trung sue lire nghien cuu v6 quang hgc va thau kinh, dong thai thiet
kg va chl tao chile kinh vien vgng thien van diu tien. Sau nhieu ISn nghien
cuu, tu chiec kinh eo th8 phong dai len ba Idn, ong thiet ke dugc chiec kinh
CO the phong dai len muai l4n, cu6i cung, ong che tao thanh cong chiec kinh
CO the phong dai len tai 32 l i n va dung no d6 quan sat thien the.
T6i ngay 06 thang 1 nam 1610, l i n dau tien, Galilei dung kinh vien
47


vong cua minh ngam nhin bau trai. Do la ngay bat dau ky nguyen mai cua
thien van hoc.
Khi su dung kinh vien vong, Galilei phat hien ra tren he mat cua mat
trang c6 nui, tren mat trai c6 nhirng dikm den. 6ng con dung kinh vien vong
phat hien ra rat nhieu cac vi sao ma mdt thuong khong nhin thiy.
Ngay 07 thang 1 nam 1610, Galileo quan sat bang kinh vien vong cua
minh cai ma ong mieu ta a thai gian do la "ba dinh tinh, hoan toan khong nhin
thay dugc bod chung qua nho", tat ca nam g4n Sao Moc va thSng hang qua no.
Nhijng quan sat vao cac dem sau do cho thdy cac vi tri cua cac "ngoi sao" do
lien quan tai Sao Moc, va thay doi theo mot each khien nguai ta khong giai
thich noi neu coi chiing la cac dinh tinh. Ngay 10 thang 1, Galileo chu y thky
mot trong so chiing da bien mk. Ong cho ring no da bi Sao Moc che khuSt. Tir
do, ong da ket luan rang chiing quay quanh Sao Moc. Galileo da kham pha ra
cac ve tinh (mat trang) Ian nhit ciia Sao Moc la: lo, Europa, va Callisto d6ng
thai phat hien ra ve tinh thij tu, Ganymede, ngay 13 thang 1. Galileo dat ten cho
bon ve tinh ong da phat hien ra la nhirng ngoi sao Medici, de vinh danh nguai

tai trg cua ong, Cosimo II de' Medici, Dai Cong tuac Tuscany, va ba nguai anh
em ciia Cosimo. Tuy nhien, cac nha thien van hoc sau nay d6i ten chiing thanh
cac ve tinh Galileo dk vinh danh ong. Phat hien nay chiing minh, khong phai tat
ca thien the deu quay xung quanh trai dat.
Cugc dai cua Galileo la mot cugc dofi day nhirng gian nan thu thach va
chong gai. De bao ve chan ly ciia minh, ong da ngoan cuong diu tranh
chong lai cac th6 lire den t6i.
Nam 1632, Galileo da xuk ban kiet tac ciia minh - "Doi thoai vh Hai
He thong ThI giai Chinh". Ong diing tilng Y de trinh bay mot each sinh
dong, de hieu "Thuyet nhat tarn" ciia Copernicus, giiip cho nguai binh
thuang ciing c6 thg hieu dugc.
Ngay 22 thang 6 nam 1633, tac pham ciia ong bi giao hoi ket an c6 tu
tuong di giao. Galileo bi dua ra toa an ton giao xet xu. Giao hoi ep ong phai
tir bo quan diem Thuyet nhat tarn, dong thai xu ong tu chung than. Galileo
danh phai nit lai tuyen bo ciia minh. Toa an da phat ong moi tuSn phai doc
thuoc long mot bai tha ca nggi thien chiia, han niia khong dugc c6 hk ky
hanh dong di giao nao. Liic do, ong da la mot cu gia 70 tu6i.
Nhung sau khi lam le, ong diing day va noi: "Nhung du sao trai dk
van quay".
Ngay 8 thang 1 nam 1642, nha khoa hoc vi dai nay da tir gia coi dai.
48

NGAY 4 thang 1 nam 1643, Nevvton chao dai trong mot gia dinh
nong dan a Woolsthorpe thugc thi trin Lincolnshire nuac Anh. Newlon la
dira tre de thieu thang, khi ra dai chi nang 3 pounds. Ba da va nhung nguai
than trong gia dinh lo ling khong bi8t diia tre nay c6 thI s6ng n6i khong.
Khong ai nga dugc ring, sinh linh nho be 4y khong nhirng sau nay lai tra
thanh mot bac thiy khoa hgc tiSng tarn lay limg, ma con thg 85 tuoi.
Cha de cua Newton qua dai ba thang
truac khi Newton ra dai. Khi Newton 2 tuoi,

me ong tai gia idy mot muc su. Newton dugc
ba ngoai nuoi duang va cham soc. Nam
Newton 11 tu6i, sau khi nguai chong thii hai
qua dai, me mang theo mot nguai con trai va
hai nguai con gai ciia nguai chong sau den
chung s6ng vai Newton. Tir nho, Newton da
it noi, nhung tinh each ran roi. Co the hoan
canh gia dinh da tao cho ong tinh each nay.
Khi len 5 tu6i, Newton di hgc a mgt
hsacNev^ton
truong cong lap. Thai nien thilu, Newton khong phai la thin d6ng. Ket qua
hgc tap xSp loai trung binh. Nhung Newton thich dgc sach, dac bi?t la cac
loai sach day phuang phap lam nhiing mo hinh ca khi don gian. Tir nhijmg
kien thuc dgc dugc tir sach va, Newton da tu tay lam mgt s6 do chai ngg
nghinh nhu c6i xay gio, dong h6 go, den dang gip...
TruySn ring, sau khi tim hiiu ky nguyen ly cua c6i xay gio, Newton
da tu chl tao mo hinh cua chi8c c6i xay bgt. Cau da bugc con chugt vao coi
xay CO banh xe, sau do dat mgt vai hat ngo a phia truac banh xe a vi tri ma
con chugt khong thg vai tai. Vi muon an hat ngo, nen con chugt khong


thon ban dem nliin thiy thS cu nga rang sao ch6i xuit hien. Newton con che

Sy phat hien ra lyc van vat hdp dan, cho thay sy chuyen dong cua cac
thien the tren hhu trai va sy van dong cua cac vat th6 tren mat dat dku c6
chung mot quy luat - do la chiu sy chi ph6i cua dinh luat ca hoc.

tao mot chiec dong ho nuac nh6. Vao moi sang, chigc d6ng h6 nay t u dong

Newton kk lai rang, vao khoang nam 1666, trong thai gian s6ng a que

nho nuac xuong mat cau, danh thiic cau day. Ngoai ra, cau be con thich ve,

minh, ong da timg suy nghi v6 lyc van vat hap dan. Ong thuong ngoi mot

dieu khac, dac biet thi'ch dieu khac d6ng h6 mat trai. CJ cua so, ban cong,

minh trong vuon. Co mot \an, cung giong nhu bao nhieu Ian khac, mot qua

goc nha, dau dau Newton ciing dat nhung chiec d6ng h6 mat trai do minh

tao rai tir tren cay xu6ng.

ngimg chay, nh6r vay banh xe lien tuc quay. C 6 mot Ian, k h i tha diSu,
Newton con bupc mot chiec den nho vao day di^u. Nhiing nguai dan trong

che tao de quan sat su dich chuyen v i tri d6 bong cua mat trai.
Nam 12 tuoi, Newton theo hoc a truang trung hoc Grantham each nha
khong xa. Cha m? Newton hy vong con trai minh tra thanh mot nong dan
giau CO. Nhung Newton lai khong c6 nguyen vong nay. Gang Ian, Newton
cang thich doc sach, thich trhm t u suy ngam, va lam nhung thi nghiem khoa
hoc nho nho. Trong thai gian hoc a truang trung hoc Grantham, Newton a
tro trong nha mot thSy thuSc. M o i truang s6ng nay da hun diic cho Newton
CO hung thii lam nhihig thi nghiem hoa hpc.
K h i hoc trung hoc, ket qua hoc tap cua Newton cung khong noi trpi.
Chi CO dieu Newton rat thich doc sach, to mo truac cac hien tupfng t u nhien,
chang han nhu su dich chuyen cua bong do mat trai b6n mua trong nam,
mau sac da dang cua giai t u nhien, dac biet hung thii v a i hinh hoc va ThuySt
nhat tam cua Copernicus. Newton con phan loai sach theo cac chuyen nganh
khac nhau de doc, dong thai thich lam nhijng thi nghiem va phat minh nho.

Nam 1661, khi 19 tuoi, Newton theo hoc a hoc vien Trinity thuoc Dai
hoc Cambridge va thuQc dien sinh vien dugc giam hoc phi. Nhung de k i ^ m
tien chi tra cho sinh boat, ong van phai lam them. Nam 1664, Newton nhan
dugc hoc bong. Nam 1665, nhan dugc hoc v i cu nhan.
C) truang dai hoc Cambridge, nha dugc ren giua va b6i duong nhirng
kien thuc ve toan va khoa hgc t u nhien nen Newton cam thay v6 cung hung
thu trong viec kham pha nhung hien tugng t u nhien. Cugc s6ng yen binh va
tinh lang a que huang da giiip cho doi canh t u tuong cua ong dang rong.
Khoang thai gian n g i n ngiii t u nam 1665-1666 tro thanh nhung nam thang
hoang k i m trong sy nghiep khoa hoc cua Newton khi ma tai nang trong ITnh
vyc khoa hoc ty nhien cua ong dugc boc 16. Ong suy ngam ve nhung vdn dk
ma nhiing ihk he di truac chua ha suy ngam d i n , dat chan vao nhung linh
vyc ma nguai di truac chua tung dat chan vao, tao dyng nen thanh tyu v i
dai chua timg c6. Cau chuyen Newton nhin qua tao rai ma ngg ra lyc van
vat hap dan la cau chuyen xay ra trong thai ky nay.

Mot qua tao rung la d i l u hk sue binh thuong, nhung no da tao nen
buac ngoat trong Hch sir t u tuong nhan loai. Chinh no khign cho Newton dat
ra cau hoi: Tai sao qua tao lai rai xuong dk ma khong bay len trai, r6t cuoc
nguyen nhan nao k h i l n cho t i t ca nhirng vat thS dku chiu lyc hut huang v6
phia tarn trai dk? Newton t r i m ngam suy nghi, cu6i cimg ong da phat hien
ra lyc van vat hap dan c6 y nghia vach thai dai doi vai nhan loai.
Truac khi Newton phat hien ra dinh luat van vat hip dan, da c6 rdt
n h i i u cac nha khoa hgc suy nghi mot each nghiem tiic v6 van dh nay. Chang
han Kepler nhan thurc dugc r i n g , can c6 mot lyc nao do tac dong d l cho
hanh tinh duy tri dugc quy dao chuyin dong hinh e-lip. Kepler cho rang loai
lyc nay tuang ty nhu lyc hut cua nam cham doi vai sat. Nam 1659, khi
nghien cuu dao dong con lac, Huygens phat hien, dk giir cho vat the chuyen
dong theo quy dao hinh tron thi can phai c6 lyc huang tam. Hooke va mot
s6 nguai khac cho r i n g do la lyc h i p dan, dong thai timg t i m each suy ra

m6i quan he giira lyc h i p dan va khoang each.
Nam 1664, Hooke phat hien quy dao cua sao ch6i bj be cong khi t i l n dtn
g i n mat Uoi la do tac dyag lyc h i p dan cua mat trai. Nam 1673, Huygens dua
ra dinh luat huang tam. Nam 1679, tir dinh luat huang tam va dinh luat ba
Kepler, Hooke va Halley da suy ra dugc ring, lyc h i p dan giir cho hanh tinh
chuySn dong theo quy dao e-lip ty le nghich vai binh phuong khoang each.
D i l m vugt trgi cua Newton so vai Hooke va nhung nguai khac la a
cho, ong giai quygt dugc luan chimg toan hoc d6i v a i lyc van vat hap dan.
Nam 1679, Hooke timg v i l t thu hoi Newton, lieu c6 thk dya tren dinh luat
huang tam va dinh luat lyc h i p dan ty le nghich vai binh phuong khoang
each de chimg minh hanh tinh chuyen dong tren quy dao hinh e-lip. Newton
khong tra lai cau hoi nay. Nam 1685, khi Halley d i n tham Newton, thi
Newton da phat hien ra dinh luat van vat h i p dan. Dinh luat nay phat bieu
nhu sau: Lyc h i p dan giiia hai vat t h i ty le nghjch vai binh phuong khoang
each giira chiing, ty le thuan vai tich kh6i lugng cua chiing.
51