wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Brought to you by:

wWw.VietLion.Com

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 1


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

L ch S

2010

Tri u ð i Nhà Nguy n

Cu n sách này g m ai ph n. Ph n m t gi i thi u v các vua tri u Nguy n, ph n th hai m t s hình !nh v
các vua.
I.

L ch s tóm t t c a tri!u ñ#i nhà NGUY)N

Các b#n ñã t&ng ñ'c qua sách s) Vi t Nam ch+c h,n ñã ñ- ý là các ơng vua có r2t nhi u tên, hi u và ch+c
các b#n cũng đã có l n t5 h6i là làm gì mà ph!i có nhi u tên như th8 ? Trư c khi ñi vào ph n l=ch s), tơi
nghĩ cũng nên nh+c l#i vài đi u căn b!n.
Th@i vua chúa lúc dân ta chưa bi8t Tây l=ch, ñ- xác ñ=nh th@i gian cho m t dE ki n ñã xãy ra, dân ta

dùng niên hi u cGa ơng vua đương th@i.
Niên hi u : Khi m t ơng vua lên ngơi đ u t5 l2y cho mình m t niên hi u đ- đánh d2u cái giai đo#n mà
mình tr= vì và t2t c! nhEng dE ki n x!y ra sK ñưLc ghi l#i so v i cái niên hi u cGa mình. Thí dN ngư@i ta nói
"T5 Ð c năm th 2", "Minh M#ng năm th 6", .... (thay vì năm 1848, năm 1825, ...) V i cách ghi th@i gian
ki-u n y thì có cái lLi là bi8t câu chuy n đó x!y ra dư i th@i vua nào nhưng cái b2t lLi là khó mà bi8t đưLc
cái nào x!y ra trư c cái nào x!y ra sau n8u không gi6i s) h'c.
Mi u hi u : Tên hi u cGa ơng vua đã ch8t. Khi m t ơng vua đã m2t, ơng vua sau lên k8 v= và ñZt mi8u hi u
cho v= vua trư c như là phong ch c tư c hay tơn vinh ngư@i q c . Ví dN, mi8u hi u cGa vua Gia Long là
Th8 T], mi8u hi u vua Minh M#ng là Thánh T]. Dĩ nhiên có nhi u ơng vua khơng có mi8u hi u.
Tên Húy: Tên th_t do cha m` ñZt khi m i sanh, m t ngư@i có th- có nhi u tên húy, thư@ng đưLc ngư@i ta
kiêng khơng g'i đ8n. Ví dN tên húy cGa vua Minh M#ng là Ð!m (Nguy n Phúc Ð!m), tên húy cGa vua T5
Ð c là H ng Nh_m (Nguy n Phúc H ng Nh_m). Xưa ngư@i mình thư@ng hay kc húy, kiêng, tránh khơng
đưLc nh+c đ8n tên. Ví dN vua Minh M#ng có bà phi tên là H Th= Hoa. Vì kc húy bà nên c u Hoa d Sài Gịn
đã đưLc đ]i tên l#i là c u Bơng.
Ngồi nhEng lo#i tên n y, các vua cịn có th- có nhi u ch c tư c khác nhau !
MNc lNc các vua:
Vua Gia Long
Hoàng t) C!nh
Vua Minh M#ng
Vua Thi u Tr=
Vua T5 Ð c
Vua DNc Ð c
Vua Hi p Hoà
Vua Ki8n Phúc
Vua Hàm Nghi
Vua Ð ng Khánh
Vua Thành Thái
Vua Duy Tân
Vua Kh!i Ð=nh
Vua B!o Ð#i


L ch s tóm t t c a tri u đ i nhà Nguy n

Trang 2


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Niên hi u

Gia Long

Năm sanh, năm m2t

1762j1820

Giai ño#n tr= vì

1802j1820

Mi8u hi u

Th8 T] Cao Hồng Ð8

Tên Húy

Nguy n Phúc Ánh


Th@i Tr=nh Nguy n phân tranh, năm mt D_u (1765), Chúa Vũ Nghuy n Phúc Khoát m2t. Quy n th n Trương
Phúc Loan chun quy n thay Chúa đ]i ngơi, ñưa Nguy n Phúc Thu n m i 12 tu]i lên ngơi Chúa đ- d b
kh ng ch8. T& đó Ðàng Trong b+t ñ u ñi vào con ñư@ng suy thối, sưu cao thu8 nZng, kh+p nơi đ u vang
lên ti8ng than ốn và cu i cùng don đ8n vi c ba anh em nhà Tây Sơn khdi nghĩa năm Q Tc (1773). LLi
dNng lúc Ðàng Trong có n i lo#n, Chúa Tr=nh xua quân qua sông Linh Giang t2n công Phú Xuân (Hu8). Phú
Xuân th2t thG, tôi chúa h' Nguy n ph!i ch#y vào Gia Ð=nh, ch2m d t s5 nghi p cGa Chúa Nguy n d Ðàng
Trong.
Trong s ngư@i ch#y lo#n có Nguy n Ánh lúc b2y gi@ m i 13 tu]i. Nguy n Ánh là con cGa hồng t) Nguy n
Phúc Cơn và bà Nguy n Th= Hoàng. Nguy n Ánh (hay Nguy n Phúc Ánh) sinh ngày 15 tháng Giêng năm
Nhâm Ng' (1762), thud thi8u th@i đã t6 ra là m t con ngư@i có chí và thơng minh vì th8 r2t đưLc Chúa u,
tuy cịn nh6 nhưng ơng đưLc Chúa phong cho ch c Chưdng s , ơng đã t6 ra là m t tư ng c m quân có tài.
Năm Tân D_u (1777), Nguy n Hu ñem quân vào ñánh chi8m Gia Ð=nh, Chúa tôi h' Nguy n ph!i b6 thành
kéo tàn quân ch#y v Ð=nh Tư@ng, C n Thơ. Quân Tây Sơn truy lùng g+t gao, b+t đưLc và gi8t Tân Chính
Vương Nguy n Phúc Dương, Nguy n Ánh b+t ñ u m t cu c s ng long ñong và v2t v!.
Vài năm sau, Nguy n Ánh l2y l#i đưLc Sài Cơn (Saigon) r i ti8n ra l2y l#i Bình Thu_n. Năm Canh Tí (1780)
Nguy n Ánh lên ngơi Vương d Gia Ð=nh. Năm Nhâm D n (1782), th2y th8 l5c Nguy n Vương ngày càng
m#nh, Nguy n Nh#c và Nguy n Hu kéo quân vào ñánh, Saigon th2t thG, Nguy n Vương l#i bôn tsu v Hà
Tiên r i ch#y ra ñ!o Phú Qu c.
Nguy n Vương v n là con ngư@i có chí nên ơng b2t ch2p gian kh], canh cánh trong lòng m t m i thù phNc
qu c. Chính vì th8 nên khi bi8t đưLc Giám mNc Pháp Bá Ða L c (Pigneau de Béhaine), ngư@i có uy tín và th8
l5c t#i Pháp th@i b2y gi@ đang d Ðàng Trong , Nguy n Vương không ng n ng#i cho m@i giám mNc t i và nh@
giám mNc làm s gi! trong vi c c u vi n Pháp. Nguy n Vương đã đ- cho con trưdng cGa mình là Nguy n
Phúc C!nh m i 4 tu]i theo Giám mNc Bá Ða L c sang Pháp làm con tin.
Trong thơ cho Vua Pháp (Louis XVI), Nguy n Vương xin Pháp giúp 1.500 lính và tàu bè, súng ng, v_t dNng.
Ð- ñ n bù, Pháp ñưLc ñ c quy n buôn bán d nư c Vi t Nam, như@ng cho nư c Pháp đ!o Cơn Lơn (Cơn
đ!o), và c!ng H i An (có sách nói là c!ng Ðà N,ng).

Giám mNc Bá Ða L c ký ñưLc hi p ư c Versailles v i Pháp ngày 28j11j1787, vua Pháp giao trách nhi m thi
hành hi p ư c cho m t ông tư ng ñ ng quân d mn Ð nhưng ông n y không thích Giám mNc Bá Ða L c nên
nói ra v i vua Pháp và cũng vì nư c Pháp ñang b= n i lo#n nên r t cu c vua Pháp không thi hành hi p ư c.

Ch@ mãi khơng đưLc, Giám mNc Bá Ða L c b6 ti n riêng ñ- mư n m t s lính đánh th r i trd v Vi t
Nam. Năm 1789 thì Hồng t) v đ8n Gia Ð=nh.

L ch s tóm t t c a tri u đ i nhà Nguy n

Trang 3


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Khi ñưa con ñi r i Nguy n Vương cũng t& giã m` và vL ñ- sang Xiêm La (Thái Lan) c u c u. T i tháng 6
năm 1784 thì vua Xiêm cho tư ng Chiêu Tăng và Chiêu Sương ñem 20 v#n quân và 300 chi8c thuy n sang
giúp Nguy n Vương. Lúc ñ u quân Xiêm ñ#i th+ng chi8m nhi u txnh Kiên Giang, Trà Ôn, Sa Ðéc. Sau đích
thân Nguy n Hu đem đ#i qn vào ñánh, quân Xiêm thua b6 ch#y v nư c, Nguy n Vương cũng ch#y theo
v Xiêm La lánh n#n.
Tháng 5 năm Bính Ng' (1786), Nguy n Hu theo k8 cGa Nguy n HEu Chxnh ti8n chi8m Phú Xuân r i r i
th&a th+ng ti8n ra Thăng Long (Hà N i) di t h' Tr=nh. Vi c Nguy n Hu ra B+c làm cho Nguy n Nh#c (anh
cGa Nguy n Hu ) nghi ng@ nên cũng v i vã ñem quân ra B+c, hai anh em gZp nhau d Thăng Long r i cùng
v . Nguy n Hu đưLc đóng qn d Phú Xn và đưLc phong là B+c Bình Vương. T& đó anh em Tây Sơn đã
có m m móng b2t hồ, nhi u l n hai anh em ñã ñem quân ñánh nhau.
Vì ham tranh quy n nên anh em Tây Sơn đã khơng ngó ngàng gì đ8n các x Ðàng Trong nh2t là t& Qui
Nhơn (Bình Ð=nh) trd vào, lLi dNng th@i cơ đó, Nguy n Vương ñã cùng v i các b tư ng cG, tháng 9 năm
Ðinh Mùi (1787), trd v nư c. Nguy n Vương ñã ñưLc dân mi n Nam giúp ñd r2t nhi u, có nhi u tư ng gi6i
đ8n phị như Võ Tánh, nên ch{ng m2y ch c l5c lưLng Nguy n Vương đã l n m#nh. Ðơng Ð=nh Vương
Nguy n LE ph!i b6 Gia Ð=nh trd v Qui Nhơn. Nguy n Vương l2y tồn b x Gia Ð=nh đZt làm b!n doanh r i
b+t ñ u t] ch c vi c cai tr=. Năm Canh Tu2t (1790) Nguy n Vương cho đ+p l#i thành Gia Ð=nh theo ki-u bát
qi có 8 c)a xây b|ng ñá ong.
Th2y Nguy n Vương l n m#nh, tháng 3 năm Nhâm D n (1782) vua Thái Ð c Nguy n Nh#c nhà Tây Sơn

ñem quân vào ñánh nhưng b= quân Nguy n Vương ñánh lui. K- t& đó v sau, qn Tây Sơn ln th2t b#i khi
đem qn vào đánh.
} Phú Xn, B+c Bình Vương Nguy n Hu l#i ti8n quân ra B+c di t nhà Lê r i cho Ngô Văn Sd và Ngô Th@i
Nhi m d l#i ñ- cai tr= B+c Hà. Vua Lê Chiêu Th ng ch#y sang Trung Qu c c u vi n nhà Thanh. Nhà Thanh
sai Tôn Sĩ Ngh= ñem 20 v#n quân sang ñánh. ÐưLc tin, B+c Bình Vương Nguy n Hu lên ngơi Hồng Ð8 d
Phú Xn l2y hi u là Quang Trung th ng lãnh ñ#i quân ti8n ra B+c ñánh tan 20 v#n quân nhà Thanh, Tơn Sĩ
Ngh= ph!i ch#y thốt thân b6 qn c! 2n tín.
Năm Nhâm Tý (1792) vua Quang Trung băng hà, con là Quang To!ng lên ngôi m i 10 tu]i, vì th8 Vương
nghi p tri u Tây Sơn nhanh chóng rơi vào suy vong.
ÐưLc tin vua Quang Trung băng hà, Nguy n Vương r2t vui m&ng, ñsy m#nh vi c chusn b= ñánh Tây Sơn.
Dư i trư ng Nguy n Vương lúc b2y gi@ có nhi u quan ch c ngư@i nư c ngồi như Dayot (Ơng Trí), Philippe
Vannier (Ơng Ch2n), Guilloux, Laurent Barisy (ễng Mõn), De Forỗant (ễng Lng), Jean Baptiste Chaigneau,
Olivier de Puymanel (Ơng Tín), Theodore Lebuen. NhEng quan ch c n y là nhEng c v2n k‚ thu_t cho
Nguy n Vương trong lãnh v5c quân s5, vũ khí, đ2p thành, v.v...
Cu c chi8n kéo dài đ8n năm Tân D_u (1801) Nguy n Vương chi8m l#i ñưLc Phú Xuân, và ngày m ng 2
tháng 5 năm Nhăm Tu2t (1802) Nguy n Vương lên ngôi l2y niên hi u là Gia Long. Lên ngơi xong vua Gia
Long đưa qn ti8n ra ñ2t B+c, quân Tây Sơn tan rã l n h i. Ð8n tháng 6 cùng năm thì vua Gia Long ñã
th ng nh2t ñưLc sơn hà, ch2m d t cu c chi8n tranh kéo dài g n 300 năm.
Ngài ra l nh qu_t m! vua Nguy n Nh#c và vua Nguy n Hu lên, ñem v t thây đi cịn đ u thì đem b6 giam
trong ngNc t i (có sách vi8t là đ t thây thành tro r i đ] xu ng sơng, cịn s' thì làm gáo ñ5ng nư c ti-u).
Vua sai s sang Tàu c u phong và xin ñ]i qu c hi u là NamjVi t, nhưng vì đ2t NamjVi t đã có bên Tàu ñ@i
nhà Tri u ngày trư c nên Thanh tri u m i ñ]i chE Vi t lên trên, g'i là Vi tjNam ñ- cho kh6i l m v i tên cG.

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 4


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !


2010

} trong cung, nhà vua khơng đZt ngơi Hồng h_u, chx có ngơi Hồng phi và các cung t n. Sau khi vua m2t,
thì con lên ngơi, m i tơn m` lên làm Hồng Thái H_u.
B6 ch c T- tư ng, l_p ra 6 b , ñ ng ñ u mƒi b là quan ThưLng Thư:
jB L#i : coi vi c kh!o xét công tr#ng, th!o nhEng t@ chi8u s+c, v.v...
jB H : coi vi c ñinh ñi n thu8 má, ti n b#c, v.v...
jB L : coi vi c t8 t5, tôn phong, cách th c h'c hành thi c), v.v...
jB Binh : coi vi c binh lính, v.v...
jB Hình : coi vi c pháp lu_t, v.v...
jB Cơng : coi vi c làm cung ñi n, dinh th5, v.v...
Ngài l_p Văn Mi8u d các tr2n th@ ñ c Kh]ng T). Md trư@ng l n d Kinh đơ đ- d#y con các quan và các sĩjt)
(sau n y vua Minh M#ng ñ]i tên là Qu c T) Giám). Md khoa thi Hương đ- kén l2y nhEng ngư@i có h'c ra
làm quan...
Vua Gia Long khơng theo đ#o Thiên Chúa dù Ngài r2t bi8t ơn Giám mNc Bá Ða L c và có nhi u thi n c!m
v i các giáo sĩ, nhưng Hồng t) C!nh đã theo đ#o khi d chung v i Giám mNc Bá Ða L c. M t lá thư cGa Cha
Lelabousse vi8t vào tháng 6j1792 cho bi8t : "Trong bu]i l ñưLc t] ch c vào khỗng cu i tháng 7j1789,
Hồng t) C!nh nh2t đ=nh khơng ñ8n l#y trư c bàn th@ t] tiên ñã làm cho Nguy n Vương ñau kh] tGi nhNc
và t c gi_n, v t b6 phsm phNc, mũ ni m, nói r|ng ông là m t ngư@i cha b2t h#nh".
Nhưng vua von m t lịng kính tr'ng Giám mNc, trong m t lá thư cGa Giám mNc vi8t cho H i truy n giáo h!i
ngo#i năm 1795, Giám mNc k- r|ng trong năm đó có mư@i chín ơng quan trong tri u đình vi8t s đưa lên
cho Nguy n Ánh xin Ngài th_n tr'ng ñ&ng ñ- Giám mNc lo vi c giáo hu2n Hồng t) C!nh. Nguy n Vương
n]i tr_n lơi ñình, v t s xu ng ñ2t và k- nhEng cơng tr#ng cGa Giám mNc đ i v i gia ñình và s5 nghi p cGa
Vương. Nguy n Ánh hăm d'a là sK ph#t th{ng tay nhEng ngư@i có ý nghĩ x2u n y. Xong Vương vào h_u
cung k- l#i cho vL nghe và hai ngư@i quy8t ñ=nh là gi2u chuy n n y không cho Giám mNc bi8t.
Ngày 19 tháng 12 năm Canh Thìn (3j2j1820) vua Gia Long băng hà th' 58 tu]i (theo Tr n Tr'ng Kim thì
Ngài m2t năm 1819).

Hoàng t) Nguy n Phúc C!nh sanh ngày 2 tháng 3 năm Canh Tý (6j4j1780) t#i Gia Ð=nh, con cGa
Nguy n Ánh và bà T ng Th= Lan (sau là Th&a Thiên Cao Hoàng h_u).

Năm 4 tu]i, Hoàng t) ñưLc gdi theo Giám mNc Bá Ða L c sang Pháp c u vi n, t i năm 1789 m i trd
v v i gia đình. Mùa xn năm Q S)u (1792) Hồng t) lên 14 tu]i, Nguy n Vương l_p ông làm
Ðông Cung, phong ch c Nguyên Súy Qu_n cơng, ch'n các đ#i th n giúp đd đ- ơng quen chuy n
chính tr=. Trong các phN đ#o (th y d#y) có Tr=nh Hồi Ð c, Lê Quang Ð=nh và Ngô Tùng Châu.
Năm Ðinh Tc (1797) ông theo Nguy n Vương ñi ñánh Qui Nhơn, r i ñáng Qu!n Nam, khi quân trd v
Thái t) tâu xin cho so#n Hi-n trung chư th n li t truy n ñ- chép truy n các b_c tơi trung đ@i trư c
đ- khuy8n khích m'i ngư@i , đưLc Nguy n Vương ch2p thu_n.
Mùa Xuân năm Tân D_u Thái t) b= b nh ñ_u mùa và m2t vào ngày 7 tháng 2 năm Tân D_u (20j3j

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 5


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

1801), th' 22 tu]i. Ơng có hai ngư@i con trai. Con trưdng là Nguy n Phúc M‚ Ðư@ng (còn có tên là
Ðán), con th là Nguy n Phúc M‚ Thùy (cịn có tên là Kính). Ơng Kỳ Ngo#i H u Cư@ng Ð- là cháu
năm đ@i cGa Hồng t) C!nh.

Niên hi u

Minh M ng

Năm sanh, năm m2t

1791j1840


Giai đo#n tr= vì

1820j1840

Mi8u hi u

Thánh T] Nhân Hoàng Ð8

Tên Húy

Nguy n Phúc Ki-u, Nguy n Phúc Ð!m

Vua Minh M#ng tên là Nguy n Phúc Ð!m, sanh năm Tân HLi (1791) t#i làng Tân L c, txnh Gia Ð=nh, con th
tư cGa vua Gia Long và bà Thu_n Thiên Tr n Hoàng h_u. Khi Hồng t) C!nh m2t thì Ngài đưLc l_p làm Thái
t), khi vua Gia Long băng hà, theo di chi8u Ngài lên n i ngơi, lúc n y đã 30 tu]i và ñ]i niên hi u là Minh
M#ng.
Ngài ti8p tNc vi c tu s)a l#i kinh thành Hu8, cơng trình ki8n trúc quan tr'ng nh2t dư i th@i Minh M#ng là c)a
Ng' Mơn. Các sách đ u khen ơng là m t nhà vua văn võ kiêm toàn (nhưng theo m t lá thư cGa m t v= Giám
mNc ngư@i Pháp thì Vua khơng có tài văn chương gì c! mà chx do các ông quan n=nh bL Vua hùa theo ca
tNng). Vua Minh M#ng b+t ñ u m t cu c c!i cách t& n i tr= ñ8n ngo#i giao.
V mZt n i tr=, nhà vua b6 h u h8t các dinh, các tr2n mà thành l_p các txnh (31 txnh), thành l_p N i các và
Cơ m_t vi n ñ- cùng v i vua bàn chuy n nư c (t i th@i B!o Ð#i m i b= gi!i tán). L_p Qu c T) Giám. B+t đ u
md các khóa thi H i, thi Ðình đ- l2y ti8n sĩ (t i th@i Kh!i Ð=nh m i b= gi!i tán). L_p Qu c s) qn đ- góp
nhZt nhEng chuy n làm qu c s). Phát thưdng cho nhEng ai tìm đưLc sách cG hay làm ra sách m i v.v...
Các nư c láng gi ng xa g n ñ u gdi s th n đ8n thơng hi8u và vua cũng c) nhi u phái đồn đ8n các nư c
đó đ- ban giao. Năm M_u Tu2t (1838) vua Minh M#ng ñ]i tên nư c là Ð#i Nam.
Ngài khơng thích đ#o Thiên Chúa nên khơng cho ngư@i ngo#i qu c vào gi!ng đ#o d trong nư c, Ngài có ra
dN (s+c l nh) nói r|ng : "Ð#o phương Tây là t! đ#o, làm mê hoZc lòng ngư@i và hGy ho#i phong tNc, cho
nên ph!i nghiêm c2m đ- khi8n ngư@i ta ph!i theo chính đ#o". Lúc b2y gi@ khơng ph!i là m t mình vua ghét
đ#o Thiên Chúa mà thơi, ph n nhi u nhEng quan l#i cũng ñ u m t ý c!, cho nên s5 c2m ñ#o l#i càng nghi t

thêm. Nhưng mà dou c+m th8 nào mZc lịng, von có ngư@i ñi gi!ng ñ#o Thiên Chúa, nhà vua l2y ñi u ñó
làm trái phép nên ra dN l n nEa nói r|ng ai b+t đưLc giáo sĩ đem n p thì ñưLc thưdng. Năm 2y d Hu8 có
m t ngư@i giáo sĩ ph!i x) gi!o, và các nơi cũng r i lo#n vì s5 b+t đ#o và gi8t đ#o. Vi c c2m ñ#o n y c daij
ñ{ng mãi ñ8n khi nư c Pháp sang b!o h m i thơi.
Cũng vì vi c c2m đ#o Thiên Chúa cho nên s5 bn bán v i ngư@i nư c ngoài cũng b= c!n trd vì Tri u đình
th2y thxnh tho!ng khi có chi8c tàu bn l#i thì l#i có m t vài ngư@i giáo sĩ Thiên Chúa giáo trên đó nên càng
l#nh nh#t v i ngư@i nư c ngồi. Vua t& ch i khơng ti8p m t tàu ngo#i qu c nào c! ngay c! tàu Pháp. Hai
ông quan ngư@i Pháp (Chaigneau và Vannier) làm trong tri u đình t& th@i Gia Long th2y vua Minh M#ng có
v… khơng thích ngư@i ngo#i qu c nên cũng xin t& ch c r i ñem gia đình trd v Pháp.
Sau n y vua Pháp có gdi s gi! sang xin ban giao v i Vi t Nam nhưng vua Minh M#ng không ti8p, nư c ta
coi như b8 quan t6a c!ng t& đó.

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 6


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Vua Minh M#ng m2t năm Canh Tí (1840), th' 50 tu]i, tr= vì đưLc 21 năm

?

Niên hi u

Thi u Tr

Năm sanh, năm m2t


1807j1847

Giai đo#n tr= vì

1841j1847

Mi8u hi u

Hi8n T] Chương Hoàng Ð8

Tên Húy

Nguy n Phúc Tuy n, Nguy n Phúc Miên Tông

Vua Minh M#ng băng hà, ngư@i con trưdng cGa vua là Hoàng T) Nguy n Phúc Tuy n, húy là Miên Tơng sinh
năm Ðinh Mão (1807) đưLc di m nh n i ngôi l2y niên hi u là Thi u Tr=. Sách nói vua Thi u Tr= là m t ngư@i
hi n hoà, siêng năng c n mon nhưng khơng có tính ho#t đ ng như vua cha. M'i vi c đ u noi theo cũ khơng
có gì đ]i m i.
Ơng n]i ti8ng là ơng vua thi sĩ, có đ- l#i r2t nhi u bài thơ, n]i ti8ng nh2t là hai bài thơ chE Hán có tên là Vũ
Trung Sơn ThGy (c!nh trong mưa) và Phư c Viên Văn h i lương d# m#n ngâm (Ðêm thơ d Phư c Viên). C!
hai bài khơng trình bài theo l i thư@ng mà vi8t thành năm cái vịng trịn đ ng tâm, m]i vịng trịn có m t s
chE, đ8m mƒi bài có 56 chE, ng v i m t bài thơ th2t ngơn bát cú, nhìn vào như m t "tr_n đ bát qi",
vua có chx cách đ'c và ñ là ki8m ra 64 bài thơ trong ñó nhưng t i nay chưa ai ki8m ra ñưLc h8t.
Dư i th@i n y đ2t Namjkỳ có nhi u giZc giã, dân ChânjL#p n]i lo#n và quân TiêmjLa sang ñánh phá, vua
ph!i dùng binh ñánh d`p mãi t i năm Thi u Tr= th b!y (1847) m i yên ñưLc.
T& khi vua Thi u Th= lên ngơi thì vi c c2m ñ#o Thiên Chúa m i nguôi ñi ñưLc m t ít, nhưng tri u đình von
ghét đ#o, và nhEng giáo sĩ ngo#i qu c von còn b= giam d Hu8. Có ngư@i đưa tin 2y cho trung tá nư c Pháp
tên là Favin Lévêque coi tàu Hérọne, ơng n y ñem tàu vào Ðà N,ng xin cho năm ngư@i giáo sĩ đưLc tha.
Năm Thi u Tr= th năm (1845) có ngư@i Giám mNc tên Lefèbvre ph!i án x) t). Thi8u tư ng nư c Pháp là

Cécile bi8t, sai quân ñem tàu Alcmène vào Ðà N,ng lĩnh giám mNc ra.
Năm mt Tc (1847) quan nư c Pháp bi8t r|ng d Hu8 khơng cịn giáo sĩ b= giam nEa, m i sai ñ#i tá De
Lapierre và trung tá Rigault de Genouilly ñem hai chi8c chi8n thuy n vào Ðà N,ng, xin b6 nhEng chx dN c2m
ñ#o và ñ- cho ngư@i trong nư c ñưLc t5 do theo ñ#o m i. Lúc hai bên cịn đang thương ngh= v vi c 2y thì
quan nư c Pháp th2y thuy n cGa ta đóng g n tàu cGa Pháp và d trên b@ l#i th2y có qn ta đ2p đ n lũy,
m i nghi có s5 âm mưu gì chăng bèn phát súng b+n đ+m c! nhEng thuy n 2y, r i nh] neo kéo bu m ra b-.
Vua Thi u Tr= th2y v_y t c gi_n vơ cùng, l#i có dN (s+c l nh) ra c2m ngư@i ngo#i qu c vào gi!ng ñ#o và tr=
t i nhEng ngư@i trong nư c ñi theo ñ#o. Vài tháng sau thì vua lâm b nh nZng.
Nguy n Phúc H ng B!o là con trưdng cGa vua Thi u Tr= (nhưng l#i không ph!i là con cGa chánh phi Ph#m
Th= H|ng mà là con cGa bà phi Ðinh Th= H#nh). B!o v n là ngư@i ham chơi, không ch=u h'c hành, t]i ngày
chx lo ñánh b#c. Vua Thi u Tr= có la r y nhi u l n nhưng khơng đưLc.
Khi vua lâm b nh nZng, cho địi các quan ñ#i th n vào tr i. Trương Ðăng Qu8, Võ Văn Gi!i, Nguy n Tri
Phương và Lâm Duy Hi p vào ch u. Ngài phán r|ng H ng B!o tuy l n nhưng ngu đ n, ít h'c, chx ham vui
chơi, n i nghi p khơng đZng, con th hai là H ng Nh_m, thông minh, ham h'c gi ng vua có th- cai tr= nư c
đưLc. Vua yêu c u các quan ph!i thi hành t@ di chi8u cGa vua đ- l#i. Tri u th n khóc, bái l#y và g'i H ng
Nh_m ñ8n trao 2n và ki8m. H ng B!o ñưLc tin, t c gi_n ñem thân binh vào nhưng b= quan Ph#m Th8 L=ch
ñem quân c!n l#i chx đ- cho m t mình H ng B!o vào mà thôi. H ng B!o vào gZp vua l#y lNc, vua quay mZt

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 7


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

đi khơng tr! l@i, Ph#m Th8 L=ch và Vũ Văn Gi!i ñưa H ng B!o ra h_u cung và c m giE d đó. M2y ngày sau
thì vua băng hà t#i ñi n Càn Thành (1847), làm vua ñưLc 7 năm, th' 40 tu]i (theo Nguy n Phúc t c gia
ph!).


Niên hi u

T

Ð"c

Năm sanh, năm m2t

1829 j1883

Giai ño#n tr= vì

1847j1883

Mi8u hi u

D5c Tơng Anh Hồng Ð8

Tên Húy

Nguy n Phúc Thì, Nguy n Phúc H ng Nh_m

H ng Nh_m lên ngôi lúc 19 tu]i, l2y niên hi u là T5 Ð c, vi c lên ngôi cGa T5 Ð c b= nhi u ngư@i nghi ng@
nên cũng có ngư@i ch ng. H ng B!o (anh T5 Ð c) âm mưu v i m t s ngư@i đ- tìm cách giành l#i ngai
vàng. Vi c b#i l , H ng B!o b= h# ngNc và b= k8t án t) hình. T5 Ð c tha ch8t cho anh nhưng cho l nh giam
l#i, nhưng không hi-u sao H ng B!o th+t c] ch8t trong ngNc (có sách vi8t là b= ép u ng thu c ñ c). Cái ch8t
cGa H ng B!o trd thành m t nghi án. Vua T5 Ð c sL sau n y s) khơng chép đúng s5 th_t nên t5 mình kl#i cu c đ@i cGa mình và cho kh+c vào bia ñá l n ñ- l#i cho h_u th8, bia n y ngày nay von còn d trong lăng
T5 Ð c.
Ngư@i d trong nư c chia ra làm b n h#ng là : sĩ, nông, công, thương. Sĩ : là h#ng ngư@i chuyên ngh ñi h'c,

th y thu c, th y bói, v.v... nhEng ngh phong lưu nhàn h#. Nông : là h#ng ngư@i chuyên ngh làm ru ng.
Công : là h#ng ngư@i làm thL hoZc làm m t cơng ngh gì đ- l2y lLi (d t v!i, làm m+m mu i, v.v...). Thương
: là h#ng ngư@i làm ngh bn bán.
Ð@i vua T5 Ð c có r2t nhi u lo#n l#c (giZc c@ Ðen, c@ vàng, c@ Tr+ng, n i lo#n, phò Lê di t Nguy n v.v...)
và cũng là giai ño#n ñ u mà Pháp ñánh Vi t Nam.
Năm T5 Ð c th 9, có chi8n thuy n "Catinat" vào c)a Ðà N,ng r i cho ngư@i đem thư lên trách tri u đình
Vi t Nam v vi c gi8t đ#o Thiên Chúa. Khơng đưLc tr! l@i, quân Pháp b+n phá các ñ n lũy r i b6 đi. Có ơng
Giám mNc Pellerin tr n đưLc lên tàu. Giám mNc Pellerin v Pháp thu_t l#i cho tri u đình Pháp c!nh các giáo
sĩ Thiên Chúa giáo b= ñàn áp dã man d Vi t Nam, và nói r|ng chx c n có lo#n là các tín ñ Thiên Chúa giáo
sK n]i lên ñánh giúp, l#i có bà Hồng h_u Pháp Eugénie r2t sùng đ#o nên cũng nói giúp ơng Pellerin. Pháp
Hồng m i quy8t ý sang ñánh nư c ta.
Tháng 7 năm T5 Ð c th 11 (1858), Trung tư ng Pháp là Rigault de Genouilly ñem tàu Pháp và tàu Yjphaj
nho (Espagne) c! th!y 14 chi8c vào c)a Ðà N,ng b+n phá r i h# thành An h!i và thành Tôn h!i. Theo d5
trù, trung tư ng Rigault de Genouilly tính ti8n đánh Hu8 sau khi h# Ðà N,ng nhưng ch@ hồi mà ch{ng th2y
tín ñ Thiên Chúa giáo n]i lo#n l#i th2y quân ta ñ] xu ng ngày càng ñông, quân Pháp l#i không quen khí
h_u nên ngã b nh cũng nhi u. Trung tư ng Rigault de Genouilly gây l n v i Giám mNc Pellerin và vi8t thư
v Pháp k- tình hình, Giám mNc Pellerin gi_n b6 v Mã Lai. Th2y ñánh Hu8 chưa n]i, ơng trung tư ng Pháp
đ]i ý, quay qua đánh Gia Ð=nh vì là nơi d- l2y hơn và là vùng trù phú hơn.
Ð u năm sau trung tư ng Rigault de Genouilly dsn quân Pháp và Yjphajnho vào c)a C n Gi@, ñánh thành
Gia Ð=nh, chx trong 2 ngày thì thành vd. Quan h jđ c Vũ Duy Ninh t5 v_n. Quân Pháp san ph{ng thành trì
làm bình đ=a. Xong trung tư ng Pháp l#i đem qn trd ra Ðà N,ng ñánh m t tr_n d ñ n Phúc Ninh, quân

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 8


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010


ông Nguy n Tri Phương thua ph!i rút v giE đ n N#ijhiên và đ n Liênjtrì. Trung tư ng Rigault de Genouilly
cũng b nh nên xin v Pháp nghĩ, thi8u tư ng Page sang thay, ơng đ ngh= vi c gi!ng hồ, c t chx xin đưLc
t5 do gi!ng đ#o Thiên Chúa và đưLc bn bán v i nư c ta nhưng tri u đình Hu8 lúc đó chx cịn nhEng ơng
quan già, chx bi8t đ#o Nho thà ch8t đ- giE nư c, khơng ch=u nhNc, khơng ph!i là ngư@i bi8t m m m6ng
trong v2n ñ ngo#i giao nên Vua cũng ph!i nghe theo.
Ð8n năm 1862 thì quân Pháp đã chi8m ln Biên Hồ và Vĩnh Long. Tri u đình m i ch=u phái hai ơng Phan
Thanh Gi!n và ơng Lâm Duy Ti8p vào Nam gi!ng hồ v i Pháp ngày 9 tháng 5 năm Nhâm Tu2t (1862).
Trong b!n hồ ư c 2y (12 khỗn) có nhEng khỗn như sau :
jNư c Vi t Nam ph!i ñ- cho giáo sĩ Thiên Chúa Giáo nư c Pháp và nư c YjPhajNho ñưLc t5 do gi!ng ñ#o
và ñ- dân gian ñưLc t5 do theo ñ#o.
jNư c Vi t Nam ph!i nhưLng đ t cho nư c Pháp txnh Biên Hồ, txnh Gia Ð=nh và txnh Ð=nh Tư@ng và ph!i ñcho chi8n thuy n cGa Pháp ra vào t5 do d sông Mékong (C)u Long).
Vua T5 Ð c b+t bu c ph!i như@ng 3 txnh Nam kỳ cho Pháp nhưng trong bNng von mu n l2y l#i vì là đ2t khai
nghi p cGa nhà Nguy n nên đã phái ơng Phan Thanh Gi!n, ông Ph#m phú Th và ông NgNy Kh+c Ð!n ñem
phsm v_t sang nư c Pháp và nư c YjPhajNho ñ- xin chu c l#i 3 txnh mi n Nam. Vua Pháp h`n sK suy nghĩ
l#i r i tr! l@i sau, nhưng ông b trưdng h!i quân và thu c đ=a Pháp ChasseloupjLaubat khơng ch=u tr! đ2t
cho Vi t Nam nên nói ra, vua Pháp nghe l@i.
Tri u đình Hu8 cũng nghĩ là Pháp sK khơng ng&ng d đó nên sai ông Phan Thanh Gi!n vào tr2n giE Mi n
Nam. Năm T5 Ð c th 20 (1867), thi8u tư ng De la Grandière kéo quân ñánh Vĩnh Long, An Giang và Hà
Tiên. Ông Phan Thanh Gi!n bi8t th8 ch ng không n]i nên b!o các quan n p thành trì cho đd đ] máu r i
u ng thu c ñ c t5 v_n. Toàn c!nh ñ2t Nam Kỳ thu c v Pháp, thu8 má, lu_t l đi u gì cũng do Pháp quy8t
ñ=nh c!. Nư c Pháp t#m ng&ng cu c chinh phNc t#i ñây.
Quân Pháp l2y B+c kỳ l n th nh2t : 6 năm sau, d mi n B+c có ơng Jean Dupuis (tên vi t là Ð Ph] Nghĩa)
chun bn bán vũ khí, ơng ta tìm ñư@ng sông ñ- chd hàng qua Tàu và ki8m ra đư@ng sơng H ng nhưng
b= qn tri u đình làm khó d- vì ơng ta khơng có gi2y phép. Jean Dupuis ng#o m#n ki8m chuy n gây g] v i
tri u đình r i sai ngư@i phN tá tên Millot vào Saigon tìm gZp viên Th ng đ c Nam kỳ là Thi8u tư ng h!i qn
Dupré đ- k- tình hình và xin trL giúp. Thi8u tư ng Dupré là ngư@i ñã ñ ý t i vùng B+c kỳ t& lâu, ơng đã
vi8t thư v Paris xin l2y ln đ2t B+c kỳ nhưng bên Pháp lúc b2y gi@ ñang y8u vì chi8n tranh v i nư c Th]
nên ra l nh khơng đưLc gây s5 d B+c kỳ. Khi đưLc Millot đ8n đ c thúc thì ơng Dupré quy8t đ=nh hành đ ng,
ơng vi8t thư cho Paris nói là xin ñưLc t5 quy8t ñ=nh, ông không c n vi n trL, n8u chuy n khơng thành thì

ơng sK lãnh h8t trỏch nhi m.
Duprộ sai Trung ỳy h!i quõn Franỗis Garnier ñem quân ra Hà N i gi! nói là ñ- gi!i quy8t chuy n xích mích
cGa Jean Dupuis r i ki8m chuy n ñ- b+n vào thành Hà N i sáng hơm r|m năm Q D_u (1873). Chx m t gi@
thì thành v‹, tư ng Nguy n Tri Phương b= thương nZng, Pháp b+t tính gi!i v Saigon nhưng Nguy n Tri
Phương khơng cho băng bó và nh=n ăn ch8t. Thành Hà N i th2t thG, quân ta không hi-u chuy n gì h8t nên
c th2y quân Pháp là b6 ch#y, chx trong 20 ngày mà m2t 4 txnh.
Lúc b2y gi@ có tư ng Tàu là Lưu Vĩnh Phúc đ u ñ!ng cGa "giZc c@ ñen" v hàng tri u ñình Hu8, vua T5 Ð c
phong cho ch c Ð ñ c ñ- phN ñánh quân Pháp. Lưu Vĩnh Phúc ủem quõn v ủỏnh thnh H N i. Franỗis
Garnier ủem qn ra nghênh thì b= phNc kích ch8t d c u Gi2y. Paris bi8t chuy n nên tri u Thi8u tư ng Dupré
v Pháp tr= t i, Thi8u tư ng Dupré tìm cách đd t i nên trd mZt, sai ông Ð#i úy h!i quân Philastre ra Hà N i
ñ- tr! l#i thành và 4 txnh b= chi8m. Hai bên ký hồ ư c năm Giáp Tu2t (1874) trong đó tri u đình Hu8 cơng
nh_n c! mi n Nam là thu c v Pháp và Pháp cũng b i thư@ng l#i cho Vi t Nam b|ng tàu bè và súng ng.

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 9


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Quân Pháp l2y B+c kỳ l n th hai : Năm 1881, có hai ngư@i Pháp tên là Courtin và Villeroi đưLc gi2y thơng
hành đi lên Vân Nam (bên Tàu) nhưng khi đi đ8n LàojKay thì b= lo#n qn c!n trd khơng đi đưLc, viên
Th ng đ c Le Myre de Vilers bèn gdi thư v Pháp nói r|ng nên chi8m ln B+c kỳ đ- b!o đ!m s5 lưu thơng
bn bán v i Tàu. Lúc đó nư c Pháp ñã h i phNc l#i sinh l5c nên cũng có ý bành trư ng d Nam Á. Năm
1882, Th ng ñ c m t mZt gdi thư cho tri u đình ta nói là Vua b2t l5c, đ2t nư c lo#n ly, Pháp ph!i tr2n an
ñ2t B+c ñ- b!o v quy n lLi cGa dân Pháp, m t mZt gdi Ð#i tá h!i quân Henri Rivière ra Hà N i, gdi t i h_u
thư cho quan T]ng Ð c Hoàng Di u b+t ph!i hàng. Ðúng 8 gi@ sáng thì qn Pháp t2n cơng, 11 gi@ thành
đ], ơng Hồng Di u treo c] t5 t).

Viên Khâm sai Pháp d Hu8 là Rheinart sang thương thuy8t, trong đó địi nư c Nam ph!i nh_n nư c Pháp
b!o h và như@ng thành th= Hà N i cho Pháp. Nhi u ngư@i trong Tri u đình nói r|ng : "Nư c ta trong cịn
Lưu Vĩnh Phúc, ngồi cịn nư c Tàu, lK nào bó tay mà ch=u" nên t& ch i. Sau đó Tri u đình cho ngư@i sang
c u c u v i nư c Tàu, Tri u đình nhà Thanh đưLc d=p bèn gdi qn qua đóng h8t các txnh B+c Ninh và Sơn
Tây. Quân Pháp th2y quân Tàu tràn qua biên gi i nên cũng xua qn đánh ln. Ð#i tá Henri Rivière cũng b=
quân c@ ñen gi8t t#i c u Gi2y.
Ðúng lúc n y thì vua T5 Ð c m2t ngày 16 tháng 6 năm QjMùi (1883) tr= vì 36 năm, th' 55 tu]i.

?

Niên hi u

D$c Ð"c

Năm sanh, năm m2t

1853j1883

Giai đo#n tr= vì

1883

Mi8u hi u

Cơng Tơng Hu Hồng Ð8

Tên Húy

Nguy n Phúc Ưng Chân


Vua T5 Ð c vì lúc nh6 b= b nh đ_u mùa nên l n khơng có con, nên vua có xin 3 ngư@i con trai cGa 2 ngư@i
em làm con nuôi.
Vua như@ng ngôi l#i cho con trưdng Ưng Chân, phong 3 ơng đ#i th n Tr n Ti n Thành, Nguy n Văn Tu@ng
và Tôn Th2t Thuy8t làm phN chính đ- giúp tân Vương. Th!m k=ch b+t ñ u t& m2y câu di chi8u cGa Vua T5
Ð c vi8t v ñ#o ñ c và trách nhi m cGa Ưng Chân:
"Vì tiên li u Trom đã nuôi s,n ba con. Ưng Chân l n tu]i nh2t, t& lâu ñã ñ8n tu]i trưdng thành, tuy nhiên
m+t hơi có t_t, dù xưa nay von d2u kín, sL sau n y khơng cịn th2y sáng, tánh l#i hi8u dâm, vì tâm tính r2t
x2u, khơng ch+c đ!m đương n]i vi c l n. Nhưng đ2t nư c c n có vua l n tu]i. Trong th@i th8 khó khăn n y
khơng dùng Ưng Chân thì dùng ai ? ..."
Các quan PhN chính Tr n Ti n Thành, Nguy n Văn Tư@ng và Tôn Th2t Thuy8t dâng s lên vua T5 Ð c xin
b6 m2y đo#n có liên quang đ8n tính n8t x2u cGa t5 quân và xin b6 câu “không ch+c ñ!m ñương n]i vi c
l n” nhưng vua T5 Ð c t& ch i. Nhà vua b!o:
jPh!i giE l#i câu đó đ- nh+c ngư@i k8 v= ph!i t5 răn mình, tu txnh.
Ngày 17j7j1883 Dương l=ch, vua T5 Ð c băng hà t#i ñi n Càn Thành. Theo di chi8u Hoàng t) Ưng Chân vào
ch=u tang và coi như là vua k8 v=, niên hi u là DNc Ð c.

L ch s tóm t t c a tri u đ i nhà Nguy n

Trang 10


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Ba ngày sau (20j7j1883) là l ñăng quang cGa vua DNc Ð c t#i đi n Thái Hồ. Quan PhN chính Tr n Ti n
Thành đ ng ra đ'c Di chi8u, t i đo#n nói v t_t x2u cGa vua, ơng h# gi'ng đ'c r2t th2p (có sách nói là
khơng đ'c) thì lúc b2y gi@ quan PhN chính Nguy n Văn Tư@ng nh!y ra n+m áo ơng và nói l n :
jT#i sao ơng khơng đ'c đo#n tiên đ8 nói đ8n nhEng gì Ngài nghĩ v Ưng Chân ?
Xong ông Tư@ng cho ngư@i khác ra ñ'c l#i di chi8u, ñ'c v&a xong cái ño#n nói v thói hư t_t x2u cGa vua

DNc Ð c thì ơng Tơn Th2t Thuy8t c+t ngang l@i ngư@i đ'c và nói :
jÐây là đo#n mà ơng Thành đã khơng ch=u đ'c, ph!i xin ngưng bu]i l ñ- xin ý ki8n cGa Thái H_u và ñình
th n xem th) ph!i làm gì !
Sd dĩ hai ông Nguy n Văn Tư@ng và Tôn Th2t Thuy8t dám làm v_y vì trư c đó hai ngày h' đã dâng lên
Hoàng Thái H_u T& Dũ t@ h#ch t i bu c cho vua DNc Ð c ba t i l n :
jMu n s)a di chi8u
jCó đ#i tang mà mZc áo màu
jHư h6ng, ăn chơi.
ÐưLc bà Hoàng Thái H_u T& Dũ b_t đèn xanh, hai ơng PhN chính Nguy n Văn Tư@ng và Tôn Th2t Thuy8t
li n tru2t ngôi cGa vua DNc Ð c và qu!n thúc ông ngay t#i DNc Ð c đư@ng. Nhà h'c cGa ơng bƒng trd thành
nhà tù giam. Ông DNc Ð c làm vua chx v6n v`n có 3 ngày. Sau đó ơng b= chuy-n qua giam t#i Thái Y Vi n
và cu i cùng ch8t vì đói và khát t#i NgNc Th2t Th&a Thiên ñ- l#i 8 bà vL, 11 ngư@i con trai và 8 ngư@i con
gái. (Vua DNc Ð c là cha cGa vua Thành Thái và là ông n i cGa Vua Duy Tân).
Quan Ng5 S) Phan Ðình Phùng có lên ti8ng can ngăn li n b= b+t giam r i b= cách ch c ñu]i v quê.

?

Niên hi u

Hi p Hồ

Năm sanh, năm m2t

1847j1883

Giai đo#n tr= vì

1883

Mi8u hi u


.

Tên Húy

Nguy n Phúc Thăng, Nguy n Phúc Hư@ng D_t

Ông Nguy n Văn Tư@ng và Tôn Th2t Thuy8t tôn em cGa vua T5 Ð c là L#ng Qu c Công, tên là Hư@ng D_t,
lên làm vua, ñZt niên hi u là Hi p Hồ.
Vua Hi p Hồ th2y hai ơng đ#i th n Nguy n Văn Tư@ng và Tôn Th2t Thuy8t l ng hành quá bèn tìm cách lo#i
tr& b|ng cách thay ñ]i ch c tư c cGa hai ông cho b t binh quy n. Hai ông Nguy n Văn Tư@ng và Tơn Th2t
Thuy8t bi8t là vua khơng tin dùng mình nên li n âm mưu l_p ông Dư‹ng Thi n là con nuôi th ba cGa vua
T5 Ð c lên làm vua r i b+t ép vua Hi p Hoà u ng thu c ñ c ch8t. Vua Hi p Hồ chx làm vua đưLc hơn 4
tháng.
Ơng phN chính Tr n Ti n Thành ra ti8ng ph!n ñ i nên b= hai ông Nguy n Văn Tư@ng và Tôn Th2t Thuy8t ra
l nh gi8t ln.

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 11


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Trong lúc đó thì Pháp von ti8p tNc chi8m các txnh cGa Vi t Nam (c)a Thu_n An, thành H!i Dương, ...), Tri u
đình Hu8 th2t th8 xin hồ. Hồ ư c Q Mùi (1883) ra đ@i trong đó nư c Nam ch=u nư c Pháp b!o h và
ph!i như@ng m t s đ2t cho Pháp. Tri u đình ta có ra l nh ng&ng đánh, ph!i rút qn v Hu8 nhưng m t
mZt qn đ i Tàu khơng nghe l nh Tri u đình Hu8, m t mZt cịn nhi u ngư@i u nư c và • l#i Tàu nên có

nhi u ngư@i khơng ch=u rút qn mà vsn đánh Pháp, do đó chi8n tranh v i Pháp von ti8p di-n, Tri u đình
Hu8 b2t l5c.

?

Niên hi u

Ki n Phúc

Năm sanh, năm m2t

1869j1884

Giai đo#n tr= vì

1884

Mi8u hi u

Gi!ng Tơng Ngh= Hồng Ð8

Tên Húy

Nguy n Phúc H#o, Nguy n Phúc Ưng Ðăng

Ông Dư‹ng Thi n, tên là Ưng Ðăng là con nuôi th ba cGa vua T5 Ð c lên ngôi vua l2y niên hi u là Ki8n
Phúc. Vua chx có 15 tu]i, m'i vi c đ u do ơng Tư@ng và ơng Thuy8t quy8t đ=nh c!.
Có nhi u ông quan th2y v_y li n tr! 2n l#i cho tri u đình, t& quan r i đi chiêu m binh mà đánh Tây.
Có sách nói r|ng Ưng Ðăng đưLc tin tri u đình t i rư c mình v làm Vua, Ưng Ðăng sL quá chui xu ng g m
giư@ng tr n, m'i ngư@i ph!i lôi ra, ông la hét khóc lóc th!m thi8t nhưng von b= đem lên ki u đưa v cung.

Ơng vi n đG m'i cách ñ- t& ch i nhưng von b= hai ông Tư@ng và Thuy8t ép ph!i lên ngôi. Vua Ki8n Phúc d
ngôi đưLc có hơn 6 tháng thì ph!i b nh m2t ngày 6 tháng 4 năm Giáp Thân (1884). Có sách nói r|ng Vua b=
ơng Tư@ng thu c ch8t vì Vua b+t gZp ơng Tư@ng đang tư tình v i bà phi Nguy n Th= Hương, ñ- b=t mi ng
Vua, lLi dNng lúc Vua đang b nh ơng Tư@ng b6 thu c ñ c vào thu c tr= b nh cGa Vua.
Sau khi ký hi p ư c Quí Mùi v i nư c ta, quan Toàn quy n Harmand ra B+c kỳ ñ- s)a sang s5 cai tr=, l_p ra
ñ i lính tu n c!nh, tNc g'i là lính "kh xanh" và bãi đ i lính c@ vàng mà Thi8u tư ng Bouet ñã m ñưLc.
Quân Pháp ti8n chi8m Sơn Tây, B+c Ninh, Ðáp c u, Hưng Hóa, Tuyên Quang, ...
Vì bi8t nư c Tàu q đơng nên Pháp cũng mu n làm hoà, chánh phG Pháp sai Trung tá Fournier lên Thiên
Tân đ- ngh= hồ v i T]ng đ c Tàu Lý H ng Chương. Hai bên ký hoà ư c Fournier năm Giáp Thân (1884)
trong đó Tàu ch2p nh_n là Pháp b!o h nư c Vi t Nam.
Nư c Pháp có sai ơng Cơng s Patenơtre t& Tàu sang Hu8 đ- s)a l#i t@ hồ ư c cGa ơng Harmand đã ký
ngày 23 tháng 7 năm Q Mùi (1883), r i ñ8n ngày 13 tháng 5 năm 1884 Dương l=ch, ông Patenôtre cùng
v i ông Nguy n Văn Tư@ng, ông Ph#m Th_n Du_t và ông Tôn th2t Phan ký t@ hồ ư c m i (hồ ư c
Patenơtre), trong đó Tri u đình Hu8 ch2p nh_n s5 b!o h cGa Pháp và chia nư c ra làm 2 khu v5c là Trung
kỳ và B+c kỳ, trên gi2y t@ thì m]i kỳ có m t cách cai tr= khác nhau (Trung kỳ b!o trL ch không ph!i b!o
h ) nhưng trên th5c t8 thì t& t& Pháp b!o h t2t c!, Tri u đình Hu8 chx là hư v= mà thôi. Pháp b+t Vi t Nam
ph!i tr! cái 2n cGa Tàu phong cho vua Vi t Nam nhưng ông Nguy n Văn Tư@ng thương lưLng đ- đem cái
2n đó ra mà n2u ch!y.

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 12


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Niên hi u


Hàm Nghi

Năm sanh, năm m2t

1871j1943

Giai ño#n tr= vì

1884j1885

Mi8u hi u

.

Tên Húy

Nguy n Phúc Minh, Nguy n Phúc Ưng L=ch

Sau khi vua Ki8n Phúc m2t r i, ñáng lK con nuôi th hai cGa vua T5 Ð c là ông Chánh Mông lên ngôi m i
ph!i. Nhưng hai ông Tư@ng và ông Thuy8t sL l_p vua l n tu]i thì các ơng 2y m2t quy n hành nên ch'n ông
Ưng L=ch là em ru t ông Chánh Mông m i 12 tu]i, tơn lên làm vua, đZt niên hi u là Hàm Nghi.
Viên Khâm s Rheinart th2y hai ông Nguy n Văn Tư@ng và Tôn Th2t Thuy8t c t5 ti n l_p vua không h6i ý
ông trư c ñúng như ñã giao k8t nên gdi quân vào Hu8 b+t Tri u đình ph!i xin phép. Ơng Thuy8t và Tư@ng
ph!i làm t@ xin phép b|ng chE Nôm nhưng viên Khâm s không ch=u, b+t làm b|ng chE Nho (chE Tàu), hai
ông ph!i vi8t l#i, viên Khâm s m i ch=u và sau đó đi c)a chính vào đi n làm l phong vương cho vua Hàm
Nghi.
Năm sau (1885), Th ng Tư ng De Courcy ñưLc chánh phG Pháp c) sang Vi tjNam ñ- phN l5c vào vi c ñZt
n n b!o h d Vi tjNam. Tư ng De Courcy mu n vào y8t ki8n vua Hàm Nghi nhưng l#i mu n là tồn thbinh lính cGa ơng, 500 ngư@i, ñi vào c)a chánh là c)a dành riêng cho ñ#i khách. Tri u đình Hu8 xin đ- qn
lính đi c)a hai bên, chx có các b_t tư ng l!nh là ñi c)a chánh thôi cho ñúng v i nghi th c tri u ñinh, nhưng
tư ng De Courcy nh2t ñ=nh khơng ch=u.

Ơng Nguy n Văn Tư@ng và ơng Tơn Th2t Thuy8t th2y Pháp khinh m#n Vua mình như th8 đ u gi_n l+m bèn
nh2t đ=nh t2n cơng tr#i binh cGa Pháp d ñ n Mang Cá vào ñêm 22 r#ng 23 tháng 4 âm l=ch, đ8n sáng thì
qn Pháp ph!n cơng, qn ta thua ch#y.
Ơng Nguy n Văn Tư@ng cho ngư@i rư c Vua Hàm Nghi (lúc n y m i 13 tu]i) tr5c chx t i thành Qu!ng Tr= đlánh n#n nhưng nEa đư@ng thì ơng b6 Vua ra trình di n v i quân Pháp. Tư ng De Courcy h`n cho ơng hai
tháng ph!i tìm cách đ- rư c Vua v . Ông Tư@ng vi8t s ra Qu!ng Tr= xin rư c Vua v nhưng ông Thuy8t c!n
thư khơng cho Vua bi8t.
Ơng Thuy8t d Qu!ng Bình làm h=ch C n Vương ñ- kêu g'i dân chúng giúp Vua ch ng Pháp, dân chúng n]i
d_y r2t đơng, đâu đâu cũng có kháng chi8n nhưng vì r!i rác các nơi nên l5c lưLng không m#nh (m#nh nh2t
là phong trào cGa Ð Thám). Có thuy8t k- r|ng khi ơng Tư@ng t i kêu vua b6 tr n, vua tr! l@i r|ng "ta có
đánh v i ai đâu mà ph!i ch#y ?" nhưng qn h v đã nhào t i ơm vua b6 lên ki u và tuông thành tr n. Khi
ông Thuy8t ra h=ch C n Vương, k- t i ác cGa Pháp thì vua Hàm Nghi m i tr! l@i r|ng : "Bây gi@ Trom m i
hi-u" và t& đó ñã trd thành m t l!nh tN kháng chi8n dũng c!m.
H8t h#n hai tháng thì c! gia đình ơng Nguy n Văn Tư@ng b= ơng De Courcy đài ra Cơn Ð!o r i sau đó b= đưa
t i đ!o Haiti d Thái Bình Dương. ÐưLc ít lâu thì ơng Tư@ng m2t, xác đưLc đưa v chơn d q nhà.
Trong th@i gian n y, quân Tàu l#i sung ñ t v i qn Pháp d B+c kỳ vì Tri u đình Trung Hoa khơng ch2p
nh_n cái hồ u c mà tư ng Lý H ng Chương ñã ký, vi n c là Tri u đình Tàu khơng hay bi8t gì v vN đó (có
sách nói là Tàu gi_n vN Pháp b+t hGy cái 2n cGa Tàu ban cho Vi t Nam), cu c chi8n bùng n] d) d i d Tuyên
Quang, L#ng Sơn, ... H!i quân Pháp b+n phá Phúc Châu và vây Ðài Loan. T i năm 1885, chánh phG Tàu

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 13


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

th2y chi8n tranh không lLi nên thu_n ký t@ hoà ư c Thiên Tân v i Pháp ngày 27 tháng 4 năm mt D_u, trong
đó Tàu ch2p nh_n là Vi t Nam thu c Pháp ch không thu c Tàu nEa và b+t ñ u vK l#i m t cách chánh th c

biên gi i Vi tjHoa. T& ñây trd ñi coi như Pháp ñã chi8m h8t nư c ta (xin coi hình !nh trong trang ""NhEng
t2m hình cGa ông Bác sĩ Hocquard").

Niên hi u

Ð)ng Khánh

Năm sanh, năm m2t

1864j1889

Giai đo#n tr= vì

1885j1889

Mi8u hi u

C!nh Tơng Thu n Hồng Ð8

Tên Húy

Nguy n Phúc Bi n, Nguy n Phúc Chánh Mông

Th2y vua Hàm Nghi đã thốt ly tri u đình kéo c@ khdi nghĩa ch ng Pháp, Th ng tư ng De Courcy sai ông De
Champeaux lên y8t ki8n bà T& Dũ là m` ñ… cGa Vua T5 Ð c ñ- xin l_p ông Chánh Mông lên làm Vua. Ngày
6 tháng 8 âm l=ch năm mt D_u (1885), con nuôi th hai cGa Vua T5 Ð c, tên là Chánh Mông ph!i thân hành
sang bên Khâm s Pháp làm l thN phong, đưLc tơn làm Vua, l2y niên hi u là Ð ng Khánh.
Sách Tr n Tr'ng Kim vi8t "Vua Ð ng Khánh tính tình hi n lành, hay trang s c và cũng mu n duy tân, d
r2t đưLc lịng ngư@i Pháp", nói m t cách khác thì Vua Ð ng Khánh khơng ch ng Pháp.


Lúc đó Vua Hàm Nghi vsn cịn d m#n Qu!ng Bình, Pháp d n qn ñánh m#nh v vùng n y, ông Tôn Th2t
Thuy8t th2y th8 y8u, không ch ng n]i quân Pháp nên b6 vua Hàm Nghi d l#i ñ n Vé thu c huy n Tuyên
Hóa r i nói r|ng sang Tàu xin c u c u. Ơng Tơn Th2t Thuy8t d l#i bên Tàu và ch8t già d txnh Qu!ng Ðơng,
có sách nói r|ng vì nư c Tàu m i ký hi p ư c làm hồ v i Pháp nên khơng mu n giúp Vi t Nam (sách Tr n
Tr'ng Kim thì nói ơng Thuy8t lên Lai Châu nương t5a vào h' Ðiêu, ñ8n lúc nghe ti8ng Pháp lên ñánh li n b6
h' Liêu mà tr n sang Tàu).
Vua Ð ng Khánh đích thân ra t_n Qu!ng Bình đ- dN Vua Hàm Nghi và các quan tùy tùng v hàng, h a là sK
cho cai tr= 3 txnh Thanh Hóa, Ngh An và Hà Tĩnh nhưng không thành công.

Ð8n tháng giêng năm M_u Tý (1888), Vua Hàm Nghi b= tên h u c_n Trương Quang Ng'c tham ti n nên
cùng m t s ngư@i t i t2n công tr#i Vua ban ñêm trong lúc ngG, gi8t quân tùy tùng trong ñó có Tơn Th2t
Thi p (con cGa Tơn Th2t Thuy8t), r i ñem Vua v n p cho Pháp ñ- l2y thưdng. Lúc n y vua ñã 18 tu]i, t&
lúc b= b+t vua Hàm Nghi khơng nói năng gì c! chx nh2t thi8t ch i r|ng mình khơng ph!i là vua (có sách nói là
quân Pháp r2t b i r i vì khơng bi8t có ph!i là vua Hàm nghi khơng, các quan l#i trong vùng có đ8n bái m#ng
nhưng vua coi như không bi8t, nhưng khi th y h'c cG cGa vua là Nguy n Thu_n t i thăm thì vua Hàm Nghi
vái chào, t& đó viên quan Pháp Dabat m i ch+c là vua Hàm Nghi). Pháp ñày Vua Hàm Nghi sang s Algérie,
d đó Vua l_p gia đình v i m t ngư@i Pháp, có 3 con, 2 gái 1 trai, và m2t năm 1944. Hài c t sau ñưLc chuy-n
v Pháp.

(sau n y tên Trương Quang Ng'c b= ơng Phan Ðình Phùng jđ!ng Văn Thân trong phong
trào C n Vươngj sai quân vây b+t r i ñem ra chém ñ u ñ- tr= t i bán Vua)

L ch s tóm t t c a tri u đ i nhà Nguy n

Trang 14


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010


Ngày 27 tháng ch#p năm M_u Tý (28j1j1889) vua Ð ng Khánh th' b nh mà m2t, d ngôi ñưLc 3 năm, th'
26 tu]i.

Niên hi u

Thành Thái

Năm sanh, năm m2t

1879j1954

Giai đo#n tr= vì

1889j1907

Mi8u hi u

Hồi Tr#ch Cơng Hồng Ð8

Tên Húy

Nguy n Phúc Chiêu, Nguy n Phúc B)u Lân

Con vua Ð ng Khánh m i 3 tu]i nên không n i ngơi đưLc. Tri u đình Hu8 và Khâm s Rheinart ñã ñ ng ý
ñưa B)u Lân là con cGa vua DNc Ð c lên ngôi l2y hi u là Thành Thái ngày 2j2j1889 (lúc đó m i v&a 10 tu]i
ñang b= giam trong ngNc v i m` jsách TTK). Sách nói vua Thành Thái là ngư@i c u ti8n, yêu nư c và ch ng
Pháp. Nhà vua mu n áp dNng các công cu c c!i cách qu c gia (chính nhà Vua đã h t tóc ng+n, bi8t lái
xu ng máy và xe hơi). Nhưng trư c các ý tưdng c2p ti8n cGa nhà Vua, ngư@i Pháp lo ng#i tìm cách ngăn
trd. Ð- che m+t, Vua thành Thái gi! hành ñ ng như m t k… ñiên r . Năm 1907, Pháp bi8t Vua tìm cách

ch ng Pháp nên vu kh ng là Vua b= ñiên r i tru2t ph8 Vua Thành Thái ñem giE t#i Vũng Tàu và đ8n năm
1919 thì đem sang an trí t#i đ!o La Réunion bên Phi Châu (ñi cùng m t lúc v i vua Duy Tân sau n y).
B= giam c m nơi quê ngư@i mãi ñ8n tháng 5 năm 1947 (sau khi vua Duy Tân m2t) c5u hoàng Thành Thái
m i ñưLc cho v Vi t Nam và qu!n thúc t#i Sàigon cho ñ8n 24j3j1954 là ngày vua m2t, th' 76 tu]i.

Niên hi u

Duy Tân

Năm sanh, năm m2t

1900j1945

Giai ño#n tr= vì

1907j1916

Mi8u hi u

.

Tên Húy

Nguy n Phúc Ho!ng, Nguy n Phúc Vĩnh San

Vua Duy Tân sinh ngày 19j9j1900, con trai th 5 cGa vua Thành Thái và bà Nguy n Th= Ð=nh. Vua Thành
Thái r2t đơng con, đáng l… ph!i ch'n ngư@i con trưdng k8 v=, nhưng Pháp sL Vua trưdng thành khó sai
khi8n nên ph!i tìm ch'n m t ngư@i càng nh6 tu]i càng hay.
Hôm Khâm s Lévecque c m danh sách các Hoàng t) con Vua Thành Thái vào Hồng cung ch'n vua, trong
lúc đi-m danh thì thi8u m2t « m Vĩnh San ». Tri u đình h t ho!ng ch#y đi ki8m thì th2y Vĩnh San đang chui

dư i g m giư@ng b+t d8. Vĩnh San b= lôi ra, mZt mày lem lu t, qu n áo ư t nh`p vì m hơi. Khơng k=p đưa
v nhà t+m r)a, b'n th= v đưa ngay Vĩnh San ra trình di n quan Pháp.
M i trông th2y Vĩnh San, các quan Pháp v&a ý ngay vì theo h' đ a bé mZt mày dơ tèm lem có v… nhút nhác
và ñ n ñ n, ch+c d- sai khi8n sau n y. Th8 là Pháp ch'n Vĩnh San làm Vua, m i 7 tu]i đ u. Tri u đình th2y

L ch s tóm t t c a tri u đ i nhà Nguy n

Trang 15


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Vua nh6 bèn xin tăng thêm m t tu]i thành tám. Nghĩ tình Vua Thành Thái su t đ@i ư c nguy n đ]i m i mà
khơng làm đưLc, nên nhEng ngư@i phò tá còn chút quy n hành ñã l2y niên hi u cho ngư@i n i nghi p là
Duy Tân.
Ngay sau l Tôn Vương m t ngày (5j9j1907), vua Duy Tân đã t6 ra khác h{n hơm qua, Vua khơng h có
m t c) chx nhúc nhát sL Tây, ơng ti8p quan tồn quy n Ðơng Dương th{ng b|ng ti8ng Pháp. M t nhà báo
Pháp ñã thu_t l#i là « ...M t ngày lên ngai vàng đã thay đ]i hồn tồn b mZt cGa c_u bé lên tám ».
Ð- ki-m sốt vua, Pháp đã bày ra nhEng vi c sau:
jL_p m t phN chính g m sáu ông ñ#i th n là Tôn Th2t Hân, Nguy n HEu Bài, Huỳnh Côn, Miên L=ch, Lê
Trinh và Cao Xuân DNc ñ- cai tr= nư c Nam dư i s5 ñi u khi-n cGa Khâm s Pháp.
jÐưa ông Ebérhard, m t ti8n sĩ sinh h'c qua d#y cho Vua Duy Tân h'c khoa h'c (có sách nói mNc đích là ñtheo dõi nhEng hành ñ ng cGa Vua Duy Tân).
Khoãng năm 1912, ông Mahé lên làm Khâm s Pháp d Hu8. M i lên khâm s ít lâu ơng ta ñã md m t chi8n
d=ch tìm vàng ráo ri8t. Mahé l2y tưLng vàng ñúc t& th@i Nguy n Phúc Chu (đ u th8 k• th 18) trên tháp
Phư c Dun chùa Thiên MN, ñào m! lăng Vua T5 Ð c ñ- tìm vàng và ñào s i lung tung trong Ð#i N i đtìm vàng. Vua Duy Tân ph!n đ i quy8t li t nhEng hành đ ng thơ b#o ñó, nhưng Mahé von làm ngơ.
Vua Duy Tân ngày ñêm ăn ngG khơng n, ơng ra l nh đóng c)a Cung và khơng ti8p ai h8t. Tồ Khâm S
Pháp làm áp l5c v i nhà Vua thì nhà Vua đe do# là sK tuy t giao v i các nhà ñương cNc d Hu8 lúc b2y gi@.
Cu i cùng Tây ph!i tri u toàn quy n Sarraut d Hà N i vào gi!i quy8t. GZp toàn quy n Vua Duy Tân ñã v#ch

t i cGa Khâm S Pháp d Hu8. Ð- xoa d=u, tồn quy n Sarraut đã khi-n trách Mahé v hành đ ng b2t nhân
đó. Vua Duy Tân m i h# l nh cho md c)a Hoàng Thành.
Năm Vua Duy Tân 13 tu]i, ngày lNc l'i gi‹ ra xem nhEng hi p ư c mà hai nư c Vi tjPháp ñã ký v i nhau r i
m t hơm giEa tri u đình, nhà Vua t6 ý mu n c) ông Nguy n HEu Bài là ngư@i gi6i ti8ng Pháp sang Pháp ñyêu c u duy t l#i hi p ư c ký năm 1884 (Patenơtre) vì ơng c!m th2y vi c thi hành cGa hi p ư c 2y khơng
đúng v i nhEng đi u ki n mà hai bên ñã ký k8t v i nhau (Trung kỳ b!o trL ch không ph!i b!o h ), nhưng
c tri u đình khơng ai dám nh"n chuy#n đi đó.
Năm 15 tu]i, Vua Duy Tân ñã tri u t_p c! sáu ơng đ#i th n trong PhN Chính, b+t bu c các v= ph!i ký vào
biên b!n đ- đích thân Vua sK c m qua trình v i tồ Khâm S nhưng các ơng đ#i th n sL Tây gi_n sK ki8m
chuy n nên t& ch i không ký và ph!i xin y8t ki8n bà Thái H_u ñ- nh@ bà can gián nhà Vua. T& đó khơng
nhEng nhà Vua có ác c!m v i th5c dân Pháp mà còn ác c!m v i Tri u đình.
Bi8t đưLc vua Duy Tân là ngư@i yêu nư c ch ng Pháp nên Vi t Nam Quang PhNc (do ông Tr n Cao Vân c m
đ u) h i quy8t đ=nh móc n i. Mùa hè năm 1915 vua ra c)a Tùng nghĩ mát, ngư@i tài x8 tên Phan HEu
Khánh là ngư@i trong h i có đưa cho Vua m t b c thư cGa 2 l!nh tN là Tr n Cao Vân và Thái Phiên. Vua đ'c
thư c!m đ ng l+m và địi gZp 2 ngư@i. Th8 là ông Tr n Cao Vân và ơng Thái Phiên cùng vua Duy Tân mưu
đ khdi nghĩa đánh Pháp, nhưng khơng ng@ ngày vua xu2t thành (3j5j1916) đ- làm cách m#ng thì có ngư@i
ph!n b i ñi báo Tây, 2 ngày sau vua Duy Tân b= b+t, Pháp b+t Tri u đình ta ph!i x), ThưLng thư b H'c H
Ð+c Trung ñưLc Gy nhi m th!o b!n án. Ông Tr n Cao Vân tuy b= giam trong ngNc nhưng nh@ ñưLc ngư@i
ñưa ñưLc m t m!nh gi2y cho ơng H Ð+c Trung xin đưLc l!nh h8t t i và xin tha cho Vua. Ông H Ð+c
Trung làm án đ] h8t t i cho 4 ơng Thái Phiên, Tr n Cao Vân, Tôn Th2t Ð và Nguy n Văn Siêu. B n ơng
đ u b= chém đ u cịn vua Duy Tân thì b= đày đi đ!o Réunion cùng v i vua Thành Thái (1919).

Vua Duy Tân mZc dù b= ñày nhưng von thi8t tha v i q hương, ơng vsn tìm cách trd l#i v i ñ2t nư c. Ð
nh= th8 chi8n x!y ra, ông nghĩ đó là cơ h i đ- ơng có th- thốt ra kh6i nơi giam c m b|ng cách xin ñi lính

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 16


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !


2010

cho Tây. Và ñúng như tiên li u, sau ñó vua Duy Tân ñã có d=p sang Pháp gZp Tư ng De Gaulle (1945) và
đưLc ơng n y h a là sang năm sK đích thân đưa Vua v Vi t Nam đ- trd lên ngơi mZc cho b Thu c Ð=a
ph!n ñ i. Vua Duy Tân m&ng l+m có tuyên b v i nhi u ngư@i cu c h i hương s+p t i n y nhưng r2t ti8c
chi8c phi cơ chd ơng trên đư@ng t& Pháp v ñ!o ñ- thăm vua cha và gia ñình ñã b= r t, khơng ai s ng sót
(tháng 12 năm 1945). Ðây von là m t nghi v2n cho l=ch sE.

Niên hi u

Kh,i Ð nh

Năm sanh, năm m2t

1885j1933

Giai đo#n tr= vì

1916j1925

Mi8u hi u

Ho|ng Tơng Tun Hồng Ð8

Tên Húy

Nguy n Phúc Tu2n, Nguy n Phúc B)u Ð!o

Tru2t ph8 vua Duy Tân xong, tri u đình Hu8 đưLc s5 ch2p thu_n cGa tồ Khâm s đưa Hồng t) c! Nguy n

Phúc B)u Ð!o con cGa vua Ð ng Khánh lên ngôi, l2y niên hi u là Kh!i Ð=nh.
Theo các sách mà tơi có thì vua Kh!i Ð=nh chx là v= vua ăn chơi, chx lo cho mình ch khơng lo cho nư c, l#i
r2t chu ng trang đi-m và t5 mình sáng ch8 ra nhEng b y phNc m i cho vua và cho c! quan h v (xin xem
hình vua Kh!i Ð=nh thăm Paris). Năm 1922 khi Vua ñi d5 cu c "thi đ2u x!o thu c đ=a" d Marseille (Pháp) ơng
Phan Chu Trinh có gdi m t b c thư trách Vua 7 t i trong đó có t i "ăn mZc l lăng". Dư i th@i cGa Ngài,
trong tri u đình khơng có chuy n xích mích v i Pháp, theo sách thì g n như Ngài đ- cho Tồ Khâm S ñ=nh
ño#t m'i chuy n.
Sách k- r|ng vua Kh!i Ð=nh chx thích đàn ơng, khi coi hát b i, vua đ u b+t các "kép" gi! "đào" đ- đóng ;
nhưng sách l#i nói r|ng ơng l#i có m t ngư@i con trai (Hoàng t) Vĩnh ThNy) v i bà phi T& Cung !
N8u xem cái site cGa vua Duy Tân () làm bdi các con cháu cGa Ngài thì chúng ta l#i có
thêm đưLc m t "ti8ng chng" khác : Trong đó vua Kh!i Ð=nh đưLc xem như m t ngư@i vua mu n c!i ti8n
ñ2t nư c, Ngài b6 chuy n thi c) vì cho r|ng cái h'c đó đã l]i th@i, khơng cịn thích hLp v i cái xã h i hi n
t#i và khi Ngài qua Pháp (năm 1922) là đ- tìm cách gi!i thích cho Pháp hi-u s5 ham mu n (địi h6i) t5 tr=
cGa dân t c Vi t. } ñây chúng ta cũng ñưLc bi8t thêm là Hoàng t) Vĩnh ThNy chx là con ni cGa vua Kh!i
Ð=nh !
Vua Kh!i Ð=nh có xây c2t nhi u cơng trình mà cái n]i ti8ng nh2t là cái lăng cGa Ngài, n8u nhìn vào thì ngư@i
ta sK nh_n di n ra ngay là m t công trình Á Châu nhưng nó hồn tồn khơng gi ng nhEng ki8n trúc ñương
th@i, t& v_t li u xây c2t t i cách trang trí n i th2t. Có ngư@i khen k… chê nhưng nh2t ñ=nh ñây là l n ñ u tiên
trong l=ch s) mà dân Vi t Nam tìm cách t5 t#o riêng cho mình m t đư@ng l i ki8n trúc.
Vua Kh!i Ð=nh m2t ngày 25j9 năm mtjS)u (6j11j1925).

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 17


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

Niên hi u


2010

B,o Ð i

Năm sanh, năm m2t

1913j1997

Giai ño#n tr= vì

1925j 1945

Mi8u hi u

.

Tên Húy

Nguy n Phúc Thi-n, Nguy n Phúc Vĩnh ThNy

Hoàng t) Vĩnh ThNy sanh ngày 23 tháng 9 năm Quí S)u (23j10j1913), khi vua Kh!i Ð=nh m2t thì Hồng t)
Vĩnh ThNy cịn đang h'c d bên Pháp (t& năm 1922). Toàn quy n Pháp Monguillot ra l nh thành l_p h i đ ng
phN chính m i do ơng Tơn Th2t Hân đ ng đ u và ñ#i di n cho chánh phG Vi t Nam ñ- ký v i Pháp m t hi p
ñ=nh m i. Theo hi p đ=nh n y thì Khâm s sK là chG t=ch h i ñ ng n i các cGa Vi t Nam, và k- t& dây Tri u
đình Hu8 sK khơng cịn ngân sách riêng như trư c nEa.
Ngày 14j11 năm mtjS)u, Hoàng Thái t) Vĩnh ThNy ñưLc tôn lên làm vua l2y niên hi u là B!o Ð#i. Lên ngôi
vua xong, B!o Ð#i giao công vi c tri u chánh cho h i ñ ng phN chính r i trd sang Pháp h'c cho đ8n năm
1932 m i trd v nư c. Theo sách thì vua B!o Ð#i tính n+m l#i quy n hành đ- c!i t] nư c nhà nhưng gZp
ph!i s5 ph!n ñ i cGa các quan b!o thG và b= chánh phG Pháp c!n trd, ơng th2t v'ng vì th2y mình làm vua
cũng như khơng nên đâm ra chán n!n, lao mình vào các cu c ñi săn, chơi th- thao, ...

Tháng 3j1945, Nh_t ñánh úp Pháp và tuyên b là mu n giúp Vi t Nam dành ñ c l_p. Ngày 11j3j1945 vi n
Cơ M_t cGa Tri u đình Hu8 tun b Vi t Nam dành l#i chG quy n, b!i b6 hi p ư c b!o h 1884. Ngày 17j3j
1945 vua B!o Ð#i gi!i tán h i ñ ng Cơ M_t (l_p t& th@i Minh M#ng) và giao cho ông Tr n Tr'ng Kim thành
l_p n i các m i, theo nguyên t+c "Dân vi quý", trong thành ph n N i Các ph n l n là các nhà Tây h'c (như
Hoàng Xuân Hãn,...), nhưng t& khi thành l_p N i Các, ơng Tr n Tr'ng Kim ch{ng làm gì ñưLc c! vì quy n
hành ñ u n|m trong tay Nh_t h8t !
Ngày 19j8j1945, Vi t Minh chi8m chính quy n d ngồi B+c, bi-u tình trư c Nhà Hát L n Hà N i ñ- nghe
tuyên b cGa MZt Tr_n C u Qu c Vi t Minh. Cũng cùng ngày n y trong Nam (theo Philippe Devilliers) ñài
phát thanh Vi t Nam có truy n thanh m t chi8u cGa vua B!o Ð#i g)i qu c dân, yêu c u dân hy sinh ñ- giE
ñ c l_p và Vua s,n sàng "làm dân m t nư c ñ c l_p cịn hơn làm vua m t nư c nơ l .".
Ngày 24j8j1945, vua B!o Ð#i nh_n ñưLc m t b c ñi n văn cGa ”y Ban Nhân Dân Cách M#ng t& B+c ñánh
vào n i dung như sau : "M t chính phG nhân dân cách m#ng lâm th@i đã thành l_p, chG t=ch là cN H Chí
Minh. u c u đ c vua thối v= ngay đ- cGng c và th ng nh2t n n ñ c l_p nư c nhà.". Sách chép là lúc đó
d Hu8 khơng ai bi8t H Chí Minh là ai, sau khi ñi u tra bi8t ñưLc H Chí Minh là Nguy n Ái Qu c thì vua B!o
Ð#i m i th t ra cõu ti8ng Phỏp : "ỗa vaut bien le coup alors !" (như th8 thì cũng đáng jthối v=j !)
Ngày 25/8/1945, vua B!o Ð#i cho cơng b chi8u thối v=. Ngày 26/8/1945 nhà vua làm l d Th8 Mi8u và
ngày 30/8/1945 đ#i đi n chính phG cách m#ng lâm th@i g m các ông Tr n Huy Li u, Nguy n Lương B|ng và
Cù Huy C_n nh_n 2n ki8m cGa nhà vua t#i c)a Ng' Môn (Hu8). Vua B!o Ð#i ñưLc phong ch c C V2n T i
Cao cho chính quy n m i.
Tri u đ#i nhà Nguy n ch2m d t sau 143 năm tr= vì (1802j1945).

L ch s tóm t t c a tri u đ i nhà Nguy n

Trang 18


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010


Sau đ nh= th8 chi8n, Pháp trd l#i Ðơng Dương và tìm cách chi8m l#i Vi t Nam. Năm 1946, c5u hồng B!o
Ð#i lưu vong bên H ng Kơng. Năm 1948, Pháp th2y khơng xong nên tìm cách đưa c5u hồng B!o Ð#i v l_p
chánh phG đ- có "chánh nghĩa", c5u hồng B!o Ð#i địi Pháp ph!i xác nh_p 3 kỳ (th ng nh2t) và cho Vi t
Nam ñ c l_p, Pháp t6 v… ch=u nhưLng b và ký v i c5u hoàng B!o Ð#i hi p ư c H#jLong ngày 5j6j1948 (v i
ông Cao Gy Emile Bollaert), b u c5u hoàng làm Qu c Trưdng nhưng trong hi p đ=nh l#i địi đi u khi-n qn
đ i, tài chánh và ngo#i giao! c5u hồng B!o Ð#i khơng hài lịng nên gi_n b6 sang Pháp (nhưng von đi u
hành t& xa).
T i năm 1954, sau h i ngh= Genève chia đơi nư c Vi t Nam t& vĩ tuy8n th 17, c5u hồng B!o Ð#i m@i ơng
Ngơ Ðình Di m làm ThG Tư ng d Sàigòn, cu i năm 1955 các viên ch c Hoa Kỳ d Sàigòn giúp ông Ngô Ðình
Di m t] ch c m t cu c "trưng c u dân ý" ñ- l_t ñ] c5u hồng B!o Ð#i và tơn ơng Di m lên làm T]ng
Th ng.
C5u hoàng B!o Ð#i m2t t#i Paris tháng 7 năm 1997.

Sách tham kh,o:
jVi t Nam nhEng s5 ki n l=ch s), Dương Trung Qu c, NXB Giáo dNc.
jChuy n ba vua DNc Ð c Thành Thái Duy Tân, Nguy n Ð+c Xuân, NXB Thu_n Hóa, 1999.
jTri u Ð#i nhà Nguy n, Tơn Th2t Bình, NXB Ðà N,ng, 2000.
jL=ch s) Vi t Nam minh gi!ng, Nguy n Thi, tác gi! xu2t b!n, 1992.
jVi t Nam s) lưLc, Tr n Tr'ng Kim.
jH6i ñáp v tri u Nguy n và Hu8 xưa, Nguy n Ð+c Xuân, NBX Tr…, 2001.
jNhà Nguy n chín chúa mư@i ba vua, Thi Long, NXB Ðà N,ng, 2001.
jQua Pháp tìm Hu8 xưa, Nguy n Ð+c Xuân, NXB Thu_n Hóa, 2000.
jHistoire de l'Indochine 1624j1954, Philippe Héduy, Société de Production Littéraire.
jHistoire du Vi t Nam des origines à 1858, Lê Thành Khơi, Edition SudEstAsie, 1992.

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 19



wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !
II.

2010

Hình ,nh

1. Vua Gia Long (180221820)

Vua Gia Long, ngư@i thành l_p Tri u ñ#i nhà Nguy n

L ch s tóm t t c a tri u đ i nhà Nguy n

Trang 20


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Hồng t) C!nh (hình vK bên Pháp bdi h'a sĩ Maupérin vào năm 1787)

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 21


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010


2. Vua Minh M ng (182071840)

Vua Minh M ng

L ch s tóm t t c a tri u đ i nhà Nguy n

Trang 22


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

'n c a vua Minh M ng

L ch s tóm t t c a tri u đ i nhà Nguy n

Trang 23


wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

Lăng vua Minh M#ng d Hu8

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 24



wWw.VietLion.Com – Thư vi n eBook Online – Free for All !

2010

C;ng vào lăng vua

L ch s tóm t t c a tri u ñ i nhà Nguy n

Trang 25