KHẢO SÁT TINH DẦU TẦN DÀY LÁ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA SƯ PHẠM

KHẢO SÁT TINH DẦU TẦN DÀY LÁ
Luận Văn Tốt Nghiệp
Ngành: Sư phạm hóa học

GV hướng dẫn:

Sinh viên thực hiện:

Th.S Ngơ Quốc Ln

Mai Thị Anh Tú
Lớp: Sư phạm Hóa học K31
Mã số SV: 2051766

Cần Thơ, 2009

1


KHẢO SÁT TINH DẦU TẦN DÀY LÁ

LỜI CÁM ƠN:
Sau 8 tháng thực hiện đề tài, em đã học hỏi được nhiều điều bổ ích và tích lũy được nhiều
kiến thức quý báu về lĩnh vực mà em nghiên cứu. Do đó trong trang đầu luận văn này em xin
chân thành gửi lời cảm ơn đến:
Thầy Ngô Quốc Luân, người đã tận tình hướng dẫn chỉ bảo và tạo mọi điều kiện giúp đỡ em

trong suốt thời gian thực hiện đề tài.
Tất cả q thầy cơ Bộ mơn Hóa Học – Khoa Sư Phạm, Trường Đại Học Cần Thơ đã giúp đỡ
và đóng góp những ý kiến quý báu cho đề tài của em được hoàn thành tốt hơn.
Cha mẹ, gia đình đã ủng hộ, động viên, tạo mọi điều kiện cho em về tinh thần và vật chất
giúp em hoàn thành luận văn tốt nghiệp.
Tập thể lớp Sư Phạm Hóa K31 đã động viên, giúp đỡ tôi rất nhiều trong suốt quá trình thực
hiện đề tài.

Xin chân thành cảm ơn!

2


KHẢO SÁT TINH DẦU TẦN DÀY LÁ

MỤC LỤC:
Trang
LỜI CẢM ƠN
...............................................................................................................................i
NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN
NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ CHẤM PHẢN BIỆN
MỤC
LỤC
.....................................................................................................................................ii
TÓM
TẮT NỘI DUNG ĐỀ TÀI ...............................................................................................iv
DANH
SÁCH
PHỤ
LỤC

............................................................................................................v PHẦN I: MỞ ĐẦU
...................................................................................................................... 1
I. Lý do chọn đề tài: ................................................................................................................
7
II. Một số nghiên cứu liên quan đến đề tài nghiên cứu:.................................................... 7
III. Giới hạn của đề tài: ..........................................................................................................
8
IV. Những giả thuyết của đề tài: ...........................................................................................
8
V. Phương pháp và phương tiện nghiên cứu: .....................................................................
8
VI. Các bước thực hiện đề tài: ..............................................................................................
8
PHẦN II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ..................................................................................
10
A – LÝ THUYẾT: .....................................................................................................................
10
I. Tìm hiểu về cây tần dày lá: ..................................................................................................
10
I.1. Mô tả cây .........................................................................................................................
4
I.2. Nơi sống và thu hái:......................................................................................................
11
I.3. Công dụng của cây tần dày lá: .....................................................................................
11
II. Tìm hiểu về tinh dầu: ..........................................................................................................
13
II.1. Trạng thái tự nhiên: .....................................................................................................
13
II.2. Phân bố tinh dầu trong thiên nhiên: ........................................................................... 13

II.3. Q trình tích lũy tinh dầu: .........................................................................................
13
II.4. Tính chất lý – hóa của tinh dầu: .................................................................................
14
3


KHẢO SÁT TINH DẦU TẦN DÀY LÁ

II.4.1. Tính chất vật lý:........................................................................................................
14
II.4.2. Tính chất hóa học .....................................................................................................
14
II.4.3. Cơng dụng của tinh dầu ...........................................................................................
14
II.4.4. Nguyên tắc sản xuất tinh dầu từ nguyên liệu thiên nhiên:..................................... 15
II.4.5. Các phương pháp sản xuất tinh dầu ........................................................................
15
II.4.5.1. Phương pháp cơ hoc ......................................................................................
15
II.4.5.2 Phương pháp chưng cất lơi cuốn hơi nước ................................................... 15
II.4.5.3. Phương pháp trích bằng dung mơi dễ bay hơi ............................................. 16
II.4.5.4. Trích ly bằng dung môi không bay hơi : ......................................................
16
II.4.5.5. Phương pháp trích ly bằng CO2 ....................................................................
16
II.4.5.6. Phương pháp sinh học ...................................................................................
17
III. Tìm hiểu về tinh dầu của cây tần dày lá:........................................................................
17

B – THỰC NGHIỆM VÀ KẾT QUẢ: ...................................................................................
18
I. Dụng cụ và hóa chất:.........................................................................................................
18
I.1. Dụng cụ: ........................................................................................................................
18
I.2. Hóa chất:........................................................................................................................
18
II. Ly trích tinh dầu tần dày lá và xác định các chỉ số vật lí, chỉ số hóa học của tinh
dầu: ..........................................................................................................................................
18

4


II.1 Ly trích tinh dầu tần dày lá ..........................................................................................
18
II.2. Xác định chỉ số vật lí, chỉ số hóa học của tinh dầu ................................................... 19
II.2.1. Đánh giá cảm quan ...................................................................................................
19
II.2.2. Xác định chỉ số vật lí................................................................................................
19
II.2.3. Xác định chỉ số hóa học ...........................................................................................
20
III. Khảo sát các yếu tố ảnh hưởng đến hàm lượng tinh dầu trong quá trình chưng
cất: ...........................................................................................................................................
22
III.1. Khảo sát nguyên liệu xay và không xay ...................................................................
22
III.2. Khảo sát thời gian để héo nguyên liệu...................................................................... 22

III.3. Khảo sát thời gian chưng cất .....................................................................................
23
III.4. Khảo sát lượng nước chưng cất.................................................................................
24
IV. Xác định thành phần hóa học của tinh dầu................................................................ 25
V. Thử nghiệm hoạt tính kháng vi sinh vật của tinh dầu tần dày lá............................. 26
V.1. Chuẩn bị.......................................................................................................................
26
V.2. Thí nghiệm...................................................................................................................
27
VI. Định tính thành phần hợp chất tự nhiên có trong cây tần dày lá........................... 29
V.1. Khảo sát sự hiện diện của hợp chất sterol............................................................. 29
V.1.1. Đại cương về sterol ..................................................................................................
29
V.1.2. Một số thuốc thử dùng để nhận biết sterol ............................................................. 29
V.1.2. Định tính sterol.........................................................................................................
30
V.2 Khảo sát sự hiện diện của hợp chất flavon............................................................. 31
V.2.1. Đại cương về flavon.................................................................................................
31
V.2.2. Thuốc thử flavon ......................................................................................................
31
V.2.3. Thí nghiệm định tính flavon ....................................................................................
31
V.3. Khảo sát sự hiện diện của hợp chất glucosid ........................................................ 32
V.3.1. Đại cương về glucosid .............................................................................................
32
V.3.2. Thuốc thử định tính glucosid...................................................................................
32
V.3.3. Thí nghiệm định tính glucosid ................................................................................



32
V.4. Khảo sát sự hiện diện của hợp chất saponin: ....................................................... 33
V.4.1. Đại cương về saponin ..............................................................................................
33
V.4.2. Thí nghiệm định tính saponin.................................................................................. 33
V.5. Khảo sát sự hiện diện của hợp chất tanin ............................................................. 34
V.5.1. Đại cương về tanin ...................................................................................................
34
V.5.2. Thuốc thử dùng để nhận biết tanin.......................................................................... 34
V.5.3. Thí nghiệm định tính tanin ......................................................................................
35
V.6. Khảo sát sự hiện diện của hợp chất alkaloid ........................................................ 35
V.6.1. Đại cương về alkaloid ..............................................................................................
35
V.6.2. Một vài thuốc thử dùng để nhận biết alkaloid........................................................ 36
V.6.3. Thí nghiệm định tính alkaloid .................................................................................
36
PHẦN III: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ .................................................................................. 37
PHỤ LỤC
TÀI LIỆU THAM
KHẢO..........................................................................................................vi


DANH SÁCH PHỤ LỤC:
Phụ lục 1: Một số hình ảnh ghi lại trong thời gian thực hiện đề tài.
Phụ lục 2: Bảng công thức cấu tạo các cấu phần trong tinh dầu tần dày lá.



TÓM TẮT NỘI DUNG ĐỀ TÀI:
Tinh dầu xuất hiện và phát triển theo nền văn minh của nhân loại. Từ thời xa xưa, con người
đã biết sử dụng trực tiếp các loại cây cỏ, hoa lá có mùi thơm trong các nghi lễ tơn giáo. Đến
thời kì trung cổ đại tại châu Âu, những hợp chất thiên nhiên mới được sử dụng rộng rãi.
Hiện nay, tinh dầu đang là nguyên liệu của nhiều ngành công nghiệp trên thế giới và ngày
càng được ứng dụng trong nhiều sản phẩm, từ những sản phẩm đắt tiền như các loại nước
hoa cao cấp đến những mặt hàng rẻ tiền như một nồi xông trị cảm ta đều bắt gặp sự hiện
diện của tinh dầu. Người ta xem tinh dầu như là “vàng lỏng” và nó sẽ trở thành nguồn tài
ngun vơ hạn nếu con người biết khai thác, sử dụng một cách hợp lí. Một đặc điểm quan
trọng khơng thể thay thế của tinh dầu so với các hợp chất hữu cơ tổng hợp khác là nó khơng
gây hại mơi trường và dễ phân hủy. Do có những cơng dụng thực tiễn như vậy nên ngày
càng có nhiều những nghiên cứu cũng như khai thác tinh dầu trên toàn thế giới.
Trong những nguồn tinh dầu được ly trích đó, khơng thể khơng kể đến tinh dầu cây tần dày
lá thuộc họ Hoa môi. Tần dày lá cịn có tên gọi khác như: rau tần, rau thơm lông, húng
chanh, dương tử tô…là một trong những loại rau thơm quý ở nước ta, được dùng chế biến
hương vị trong các món ăn và làm thuốc trị bệnh rất hiệu quả. Chính vì vậy đề tài “Khảo sát
tinh dầu tần dày lá” được thực hiện nhằm bước đầu tìm hiểu, khảo sát thành phần hóa học,
những ứng dụng của cây tần dày lá với mong ước góp một phần nhỏ trong nghiên cứu khoa
học về loại cây này.
 Phương pháp để ly trích tinh dầu trong đề tài là phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi
nước trực tiếp, sử dụng bộ chưng cất tinh dầu nhẹ Clevenger.
 Khảo sát các yếu tố ảnh hưởng đến hàm lượng tinh dầu trong q trình chưng cất, từ đó
đưa ra các thông số tối ưu để thực hiện việc ly trích tinh dầu đạt hiệu quả cao.
 Xác định chỉ số vật lý, chỉ số hóa học của tinh dầu.
 Xác định thành phần hóa học của tinh dầu bằng phương pháp sắc kí khí ghép khối phổ
(GC/MS).
 Thử nghiệm hoạt tính kháng vi sinh vật của tinh dầu bằng phương pháp khuếch tán trên
đĩa thạch.
 Bước đầu thực hiện một số thí nghiệm nhỏ để định tính thành phần hợp chất tự nhiên
có trong cây tần dày lá.



PHẦN I: MỞ ĐẦU
I. Lý do chọn đề tài:
Từ thời xa xưa con người đã biết khai thác và sử dụng tinh dầu để làm thuốc, gia vị, chất
thơm phục vụ nhu cầu cuộc sống. Ngày nay, tinh dầu lại càng khẳng định vị thế quan trọng
của nó trong các phương pháp hương trị liệu do tinh dầu có mùi thơm ngát làm tinh thần
chúng ta thoải mái, dễ chịu hơn rất nhiều. Phần lớn tinh dầu được chiết xuất từ lá, thân, hoa,
củ hoặc vỏ cây từ thực vật, vì vậy chúng rất tinh khiết và có cơng dụng tốt đối với sức khỏe.
Hằng năm, trên thế giới sản xuất ra khoảng 20.000 tấn tinh dầu thiên nhiên chủ yếu từ thực
vật.
Nước ta nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa, điều kiện tự nhiên rất thuận lợi cho việc hình
thành và phát triển các lồi thực vật, đặc biệt là các loại cây chứa tinh dầu có giá trị cao. Ở
vùng đồng bằng sông Cửu Long, cây chứa tinh dầu phân bố khá đa dạng và phong phú,
trong đó có cây tần dày lá – một trong những loại rau thơm quý ở Việt Nam, là loại gia vị
đặc sắc và làm thuốc trị bệnh rất hiệu quả. Tần có vị the cay, mùi thơm, tính ấm, khơng độc,
có tác dụng lợi phế, trừ đờm, giải cảm, làm ra mồ hôi, làm thông hơi, giải độc. Bộ phận dùng
là lá và ngọn non – thường được dùng trị cảm cúm, ho hen, sốt, đau bụng, đau đầu, côn
trùng cắn đốt, đổ máu cam, nôn ra máu, viêm họng, viêm phế quản, khản tiếng và nhiều
bệnh khác.
Lá rau tần chứa ít tinh dầu (0.05 – 0.12 %). Tinh dầu tần dày lá là một chất lỏng màu vàng
nhạt, độ nhớt thấp, có vị cay, nóng, mùi thơm như chanh rất dễ chịu. Tác dụng chữa bệnh
của rau tần là nhờ tinh dầu này. Tinh dầu được sản xuất từ lá cây tươi bằng phương pháp
chưng cất lôi cuốn hơi nước. Theo những nghiên cứu gần đây tinh dầu tần dày lá có tính chất
kháng sinh mạnh, chữa được nhiều bệnh, phù hợp với kinh nghiệm chữa bệnh cổ truyền của
nhân dân ta.
Hiện nay, nhiều nước trên thế giới đã chiết xuất tinh dầu tần dày lá để dùng trong dược
phẩm, mỹ phẩm, làm chất tạo hương trong các loại thức uống, kem, kẹo, các loại gia vị ướp
thịt…
Xuất phát từ thực tế chung đó, đề tài “Khảo sát tinh dầu tần dày lá” được thực hiện nhằm

bước đầu tìm hiểu, khảo sát thành phần hóa học và những ứng dụng của cây tần dày lá từ đó
nâng cao hiệu quả sử dụng của loại cây này.

II. Một số nghiên cứu liên quan đến đề tài nghiên cứu:
 Năm 2003, Dilexa Valera, Roimar Rivas, Jorge Luis Avila và các nhà khoa học
thuộc khoa dược, đại học Los Andes (Venezuela) cũng tiến hành nghiên cứu tinh dầu
tần dày lá sau khi ly trích tinh dầu từ lá cây tần bằng bộ chưng cất tinh dầu
Clevenger. Nhóm các nhà khoa học này đã tiến hành nghiên cứu trên cây tần dày lá
được trồng ở hai nơi khác nhau là: Mérida (độ cao 1.400 m so với mực nước biển) và
Rancherías (độ cao
1.100 m so với mực nước biển)
 Năm 2004, các nhà khoa học: Raimundo N. Silva – Filho; Igara O. Lima, Evandro L.
de Souza (Brazil) cũng tiến hành ly trích tinh dầu từ lá cây tần bằng bộ chưng cất tinh
dầu Clevenger. Sau đó thử hoạt tính kháng vi sinh của tinh dầu trên chủng nấm


Candida bằng phương pháp xác định nồng độ ức chế tối thiểu (MIC) và phương pháp
khuếch tán


trên đĩa thạch; kiểm tra ảnh hưởng của tinh dầu tần dày lá đến hoạt tính kháng nấm
Candida của một số chất kháng sinh.
 Năm 2005, K Magathayaru (Ấn Độ) và nhóm cộng sự cũng tiến hành ly trích tinh dầu
từ lá cây tần bằng phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước và phân tích thành phần
hóa học của tinh dầu bằng phương pháp sắc kí khí ghép khối phổ (GC/MS).

III. Giới hạn của đề tài:
-

Đề tài khảo sát tinh dầu tần dày lá chỉ giới hạn nghiên cứu ly trích tinh dầu bằng

phương pháp chưng cất lơi cuốn hơi nước trực tiếp.
Kiểm tra hoạt tính kháng vi sinh của tinh dầu bằng phương pháp khuếch tán trên đĩa
thạch.
Định tính thành phần hợp chất tự nhiên có trong dịch etanol và dịch cloroform của tần
dày lá.

-

IV. Những giả thuyết của đề tài:
-

Tinh dầu tần dày lá là một chất lỏng màu vàng sáng, nhẹ hơn nước, dễ bay hơi, có mùi
thơm đặc trưng. Khơng tan trong nước nhưng tan nhiều trong các dung môi hữu cơ:
diethyl ether, chất béo, cloroform…
Thành phần hóa học của tinh dầu chủ yếu là các hợp chất phenolic: thymol, carvacrol,
eugenol, charvicol; cịn có một chất màu đỏ là colein.
Tinh dầu tần dày lá có tính chất kháng sinh mạnh, có tác dụng ức chế nhiều loại vi
khuẩn: Staphylococcus, Shighella flexneri, Sonnei, Shiga, B. Shubtilis, Streptococcus,
D. Pneumoniae….

-

V. Phương pháp và phương tiện nghiên cứu:
V.1. Phương pháp:
Thu thập và xử lý nguyên liệu.
Ly trích tinh dầu tần dày lá bằng phương pháp lôi cuốn hơi nước trực tiếp sử dụng
bộ chưng cất tinh dầu nhẹ Clevenger.
Khảo sát một số yếu tố ảnh hưởng đến hàm lượng tinh dầu
Xác định chỉ tiêu lý hóa của tinh dầu
Định danh và định lượng thành phần hóa học có trong tinh dầu bằng phương pháp

sắc kí khí ghép khối phổ (GC/MS).
Thử nghiệm hoạt tính kháng vi sinh vật của tinh dầu bằng phương pháp khuếch tán
trên đĩa thạch và đo đường kính vịng ức chế.
Thực hiện một số thí nghiệm để định tính thành phần hợp chất tự nhiên có trong cây
tần dày lá.
V.2. Phương tiện:
Bộ chưng cất tinh dầu Clevenger
Máy sắc kí khí ghép khối phổ GC/MS: HP 6890
Cân đồng hồ
Cân phân tích
Bình đo tỷ trọng
Tủ sấy
Bếp điện…

VI. Các bước thực hiện đề tài:
-

Từ tháng 10/2008 đến tháng 11/2008: tìm tài liệu


-

Tháng 12/2008: nghiên cứu, tổng hợp tài liệu, tìm phương pháp thực hiên.
Từ tháng 01/2009 đến tháng 02/2009: Mua nguyên liệu và tiến hành ly trích trong
phịng thí nghiệm.
Từ tháng 03/2009 đến tháng 04/2009: Tổng hợp tài liệu lý thuyết và thực nghiệm
viết bài báo cáo.


PHẦN II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU

A – LÝ THUYẾT:
I. Tìm hiểu về cây tần dày lá:
I.1. Mô tả cây tần dày lá:

Cây cỏ, sống lâu năm, cao 20-50 cm. Phần thân sát gốc hóa gỗ. Lá mọc đối, dày cứng, giịn,
mọng nước, mép khía răng trịn.Thân và lá dịn, mập, lá dày có lơng mịn, thơm và cay . Hai
mặt lá màu xanh lục nhạt. Hoa nhỏ, 4 tiểu nhị, màu tím đỏ, mọc thành bơng ở đầu cành. Quả
nhỏ, trịn, màu nâu. Tồn cây có lơng rất nhỏ và thơm như mùi chanh.

Hình 1: Cây tần dày lá

Tên gọi khác: Húng chanh, rau thơm lông, rau thơm lùn, rau tần, dương tử tô, sak đam ray.
Thuộc họ: Hoa môi- Lamiaceae.
Tên khoa học: Plectranthus amboinicus, đồng nghĩa: Coleus amboinicus
Tên gọi ở một số nước khác trên thế giới:
QUỐC GIA

TÊN GỌI

CuBa

Cuban Oregano

Ấn Độ

Indian Borage

Spanish

Spanish thyme


Mexico

Mexican mint

Pháp

French thyme

Anh

Lemon balm

Phân loại khoa học:
Giới (regnum): Plantae
Ngành (divisio): Magnoliophyta
10


Lớp (class): Magnoliopsida
Bộ (ordo): Lamiales
Họ (familia): Lamiaceae
Chi (genus): Plectranthus
Loài (species): P. amboinicus
I.2. Nơi sống và thu hái: Cây có gốc ở quần đảo Môluýc (miền Mã Lai) được trồng làm gia
vị và làm thuốc. Có thể thu hái lá quanh năm, thường dùng tươi, dùng đến đâu hái đến đó.
Lúc trời khô ráo, hái lá bánh tẻ, loại bỏ các lá sâu hay lá già úa vàng, đem phơi nắng nhẹ hay
0
sấy ở 40-45 C đến khô
I.3. Công dụng của cây tần dày lá:

Ngoài ứng dụng làm gia vị cho các món ăn, tần dày lá cịn có nhiều cơng dụng đối với y học.
Cụ thể là:
I.3.1. Đối với Tây y:
- Tần dày lá là một dược liệu chữa ho hen, cảm cúm. Tinh dầu tần có tác dụng kháng sinh
mạnh đối với vi khuẩn gây ho như tụ cầu, liên cầu, phế cầu… Hiện nay, ở các quốc gia kỹ
nghệ phát triển, dược thảo đang được công chúng sử dụng rộng rãi. Trong ngành công nghệ
dược phẩm nước ta cũng vậy, ngày nay để trị ho, người ta thường ưa chuộng những loại
dược phẩm có nguồn gốc từ tinh dầu của các cây thuốc hơn. Tác dụng của chúng đã được
chứng minh qua hàng trăm năm nay như bạc hà, tần dày lá, gừng, tràm…
Dưới đây là một số chế phẩm từ tinh dầu tần dày lá:

Hình 2:Thuốc trị ho EUGICA

Hình 3: Thuốc trị ho EUGICA FORT

11


Hình 4:Siro EUGICA SYRUP

Hình 5: Kẹo ngậm EUGICA CANDY

- Ngồi ra, một muỗng súp tần dầy lá có tác dụng chống ơxy hóa tương đương một quả táo.
Loại rau thường dùng cho món canh chua này cịn chứa axít phenolic có thể giúp phịng
ngừa một số bệnh ung thư.
- Nghiên cứu vừa được các nhà khoa học Mỹ công bố ngày 9/4/2009: Một chất chiết xuất từ
cây húng chanh Ấn Độ có tên Forskolin có thể cải thiện việc điều trị nhiễm trùng bàng
quang, chất này có thể tìm thấy phổ biến trong các cửa hàng thực phẩm sức khỏe và được
bán như một mặt hàng giúp giảm dị ứng và giảm béo.
- Tần dầy lá có khả năng diệt khuẩn E. coli và Giardia lamblia, một loại ký sinh trùng gây

tiêu chảy, đau bụng.
I.3.2. Đối với Đông y:
Sau đây là một số bài thuốc chữa bệnh từ tần dày lá:
1. Chữa cảm cúm, cảm sốt, nhức đầu, ngẹt mũi, ho đờm:
+ Lấy 15-20 gr tần dày lá giã vắt lấy nước cốt để uống, hoặc có thể cho thêm gừng, hành
(mỗi loại 12gr) đem nấu uống và xông cho ra mồ hôi.
2. Chữa sốt cao không ra mồ hôi
+ Lấy 20gr lá tần dày lá, 15gr lá tía tơ, 5gr gừng tươi (cắt lát mỏng), 15gr cam thảo đất. Tất
cả đem nấu lấy nước dùng lúc nóng ấm để cho ra mồ hôi.
3. Trị ho, viêm họng
+ Hái vài lá tần dày lá nhai, ngậm, rồi nuốt nước.
4. Chữa viêm họng, viêm thanh quản
+ Dùng 20gr tần dày lá, 15gr kim ngân hoa, 15g sài đất, 12gr xạ can, 12gr cam thảo đất, đem
tất cả nấu lấy nước dùng.
5. Trị chảy máu cam
+ Lấy 20gr tần dày lá, 15gr trắc bá (sao đen), 10gr hoa hòe (sao đen) và 15gr cam thảo đất.
Đem nấu lấy nước dùng một ngày với lượng như trên; hoặc lấy lá tần vò nát rồi nhét vào bên
mũi chảy máu.
6. Trị ho
+ 15gr tần dày lá, 5gr lá chanh, 5gr vỏ quýt, 3gr gừng tươi, 10gr đường phèn. Đem nấu uống
12


mỗi ngày một thang.
7. Chữa đau nhức do ong đốt
+ Dùng 20gr tần dày lá, một tí muối ăn (loại muối hạt) đem giã nhỏ hoặc nhai kỹ, nuốt nước,
còn bã thì đắp vào chỗ ong đốt.
8. Trị nổi mề đay
+ Dùng lá tần nhai nuốt nước, bã thì đắp hay xoa xát lên những vùng da nổi mề đay.
9. Trị hôi miệng:

+ Lấy một nắm tần dày lá khô, sắc lấy nước đặc, dùng ngậm và súc miệng, sau vài ngày
miệng sẽ hết hơi.

II. Tìm hiểu về tinh dầu:
II.1. Trạng thái tự nhiên:
Tinh dầu là hỗn hợp các chất hữu cơ tan lẫn vào nhau, có mùi đặc trưng tùy thuộc vào
nguồn gốc nguyên liệu cung cấp tinh dầu. Cần phân biệt rõ tinh dầu với dầu béo (hỗn hợp
các triglicerid) và dầu mỏ (hỗn hợp các hydrocarbon). Rất khó khăn khi có một định nghĩa
tuyệt đối chính xác cho tinh dầu. Về mặt thực hành, tinh dầu có thể như “ một hỗn hợp thiên
nhiên có mùi, phần lớn có nguồn gốc từ thực vật”, chỉ có một số ít tinh dầu có nguồn gốc từ
thực vật. Tinh dầu thường là thể lỏng ở nhiệt độ phòng, bay hơi hồn tồn mà khơng bị phân
hủy.
Trong thiên nhiên, rất nhiều tinh dầu ở trạng thái tự do, chỉ có một số ít ở trạng thái tiềm
tàng. Ở trạng thái tiềm tàng, tinh dầu khơng có sẵn trong ngun liệu mà chỉ xuất hiện trong
những điều kiện gia công nhất định trước khi tiến hành ly trích. Cịn ở trạng thái tự do, tinh
dầu hiện sẵn trong nguyên liệu có thể thu trực tiếp dưới những điều kiện ly trích bình
thường.
II.2. Phân bố tinh dầu trong thiên nhiên:
Các loại cây có tinh dầu được phân bố rộng trong thiên nhiên. Kết quả thống kê cho thấy
có khoảng 2500 lồi cây có chứa tinh dầu.
Trữ lượng tinh dầu trong cây phụ thuộc vào điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng. Cây mọc ở
vùng nhiệt đói có trữ lượng tinh dầu cao hơn cây ở vùng ôn đới. Ngay trong một cây, thành
phần và lượng tinh dầu trong các bộ phận khác nhau cũng khác nhau. Ngồi ra lượng tinh
dầu thu được cịn phụ thuộc vào điều kiện, phương pháp thu hoạch, bảo quản, tách chiết…
Hàm lượng tinh dầu trong những cây khác nhau cũng rất khác nhau: hoa hồng hàm lượng
tinh dầu vào khoảng 0,25%; bạc hà hàm lượng khoảng 1%; quả hồi và nụ đinh hương thì
hàm lượng tinh dầu tương ứng có thể đạt giá trị 5% và 15%.
II.3. Quá trình tích lũy tinh dầu:
Trong thực vật, tinh dầu được tạo ra và tích trữ trong các mơ. Hình dạng các mơ này thay
đổi tùy theo vị trí của chúng trong cây. Những mơ này có thể hiện ở tất cả mọi nơi trong cây

như rễ, thân, lá, hoa và trái…dưới những tên gọi khác nhau như:
Tế bào tiết: tế bào tiết ra tinh dầu rồi giữ luôn trong tế bào (mô tiết) như trong cánh
hoa
hồng, củ gừng…
Lông tiết: cũng là tế bào tiết nhưng nằm nhơ ra ngồi bề mặt thực vật, thường bắt gặp
ở
lá các họ Hoa môi, Cúc, Cà….
Túi tiết: tế bào tiết ra tinh dầu nhưng không chứa lại bên trong mà dồn chung chứa
vào một xoang trống, tạo ra bởi cơ chế ly bào hay tiêu bào. Túi tiết thường nằm bên dưới
13


biểu bì. Thường có ở vỏ trái các giống Citrus, Eucalyptus…

14


Ống tiết: cách tạo ra tinh dầu cũng như túi tiết nhưng nằm sâu bên trong phần gỗ và
chạy
dài theo sớ gỗ, bắt gặp trong các giống Dipterocarpi, Artemisia…
Về phân bố lượng tinh dầu, đặc biệt có nhiều trong họ Long não, họ Hoa môi, họ Cam,
họ Sim, họ Hoa tán.
Tinh dầu có trong các bộ phận khác nhau của cây: như ở hoa (hồng, nhài, cam, chanh…);
ở lá (bạch đàn, bạc hà, hương nhu, tần dày lá…); ở vỏ cây (quế); ở thân cây (hương đàn,
peru…); ở rễ (hương bài, gừng, nghệ, xun khung…).
II.4. Tính chất lý – hóa của tinh dầu:
II.4.1. Tính chất vật lý:
Ở nhiệt độ thường, tinh dầu ở thể lỏng, trừ một số trường hợp như menthol,
camphor… là ở thể rắn.
Tinh dầu gần như không tan trong nước và dễ bay hơi, do vậy có thể tách thu tinh dầu

bằng phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước. Tinh dầu rất ít tan trong nước, tan tốt trong
cồn và các dung môi hữu cơ, các loại dầu mỡ, có thể tan một phần trong dung dịch kiềm….
Đa số tinh dầu khơng có màu hoặc màu vàng nhạt, một số tinh dầu có màu như: tinh
dầu quế có màu nâu sẫm, tinh dầu thymus màu đỏ. Tinh dầu thường có vị cay và hắc.
Tỷ trọng của tinh dầu thường vào khoảng 0,85 – 0,95; có một số tinh dầu nặng hơn
nước như tinh dầu đinh hương, tinh dầu quế. Tỷ trọng thay đổi theo thành phần hóa học. Nếu
tinh dầu có thành phần chủ yếu là hydrocarbon terpenic thì tỷ trọng thấp, tinh dầu có hợp
chất chứa oxy hoặc nhân thơm thì tỷ trọng cao hơn.
Tinh dầu thường có chỉ số khúc xạ vào khoảng 1,45 – 1,56. Chỉ số khúc xạ cao hay
thấp tùy theo thành phần các chất chứa trong tinh dầu là no, khơng no hoặc có nhân thơm.
Nếu tinh dầu có nhiều thành phần có nhiều dây nối đơi thì có chỉ số khúc xạ cao.
Vì tinh dầu là một hỗn hợp nên khơng có nhiệt độ sơi nhất định. Điểm sơi của tinh
dầu thay đổi tùy theo thành phần hợp chất. Ví dụ, hợp chất terpen có điểm sơi là 150 –
0
0
160 C, hợp chất sesquiterpen có điểm sơi cao hơn, khoảng 250 – 280 C, cịn các hợp chất
0
polyterpen có điểm sơi trên 300 C. Từ đó, ta có thể tách riêng các thành phần khác nhau
trong tinh dầu bằng phương pháp chưng cất phân đoạn.
Khi hạ nhiệt độ một số tinh dầu có thể kết tinh như tinh dầu hồi, tinh dầu bạc hà, tinh
dầu xá xị….
II.4.2. Tính chất hóa học:
Dưới ảnh hưởng của nhiệt độ, ánh sáng, khơng khí, nước tinh dầu dễ bị oxy hóa và có
thể bị nhựa hóa một phần. Alcol trong tinh dầu bị oxy hóa thành aldehyd, aldehyd biến
thành acid.
Các hợp chất có nối đơi dễ bị oxy hóa hoặc tham gia vào phản ứng cộng hợp.
Các hợp chất ceton và aldehyd dễ bị aldol hóa tạo nhựa khi có sự hiện diện của kiềm.
Nhiều thành phần có các nhóm chức khác nhau có thể tham gia các phản ứng hóa
học, làm thay đổi tính chất của tinh dầu.
II.4.3. Cơng dụng của tinh dầu:

Khoa học ngày càng tiến bộ thì ứng dụng của tinh dầu ngày càng rộng rãi và chiếm một
vị trí quan trọng:
 Trong thực phẩm: tinh dầu giúp cho thức ăn được bảo quản lâu, khử trùng, chống
nấm
mốc… làm tăng hương vị của thức ăn.
15


 Mỹ phẩm: Tinh dầu đóng vai trị quan trọng vì nó có khả năng giữ mùi, chống oxi
hóa, bảo vệ da, tạo hương thơm dịu tự nhiên. Nên tinh dầu được ứng dụng nhiều trong:
dầu thơm, nước hoa, kem, dầu gội…
 Trong y học: giúp dễ tiêu hóa, bài tiết của dạ dày, tăng khả năng tuần hoàn máu,
giảm đau, tăng quá trình trao đổi chất, chống vi khuẩn, vi rút. Nên tinh dầu được
tinh dầu được sử dụng nhiều dưới dạng thuốc viên, cao, dung dịch lỏng…
II.4.4. Nguyên tắc sản xuất tinh dầu từ nguyên liệu thiên nhiên:
 Tinh dầu thu được phải có mùi thơm tự nhiên như nguyên liệu.
 Quy trình khai thác phải phù hợp với nguyên liệu.
 Tinh dầu phải được lấy triệt để khỏi nguyên liệu, với chi phí thấp nhất
 Đơn giản, thuận tiện và nhanh chóng
II.4.5. Các phương pháp sản xuất tinh dầu:
Do những yêu cầu về nguyên tắc sản xuất nên khi khai thác hợp chất thơm từ thực vật, động
vật, người ta thường dùng một trong các phương pháp sau đây:
II.4.5.1. Phương pháp cơ hoc:
Đây là phương pháp tương đối đơn giản dùng để tách tinh dầu ở dạng tự do bằng cách tác
dụng lực cơ học lên nguyên liệu (thường là ép). Phương pháp này được dùng phổ biến đối
với các loại vỏ quả họ Citrus như cam, chanh, quýt, bưởi… Vì ở những loại nguyên liệu này
tinh dầu thường phân bố chủ yếu ở lớp tế bào mỏng trong biểu bì. Khi có lực tác dụng lên vỏ
quả, các tế bào có chứa tinh dầu bị vỡ ra giải phóng tinh dầu.
Phương pháp ép có nhiều ưu điểm như: tinh dầu giữ nguyên được mùi vị thiên nhiên ban
đầu, các thành phần trong tinh dầu ít bị biến đổi.

Nhược điểm của phương pháp ép là tinh dầu bị lẫn nhiều tạp chất, chủ yếu là các hợp
chất hữu cơ hòa tan từ vật liệu đem ép.
II.4.5.2 Phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước:
Phương pháp chưng cất lôi cuốn tinh dầu bằng hơi nước được dựa trên ngun lý của q
trình chưng cất một hỗn hợp khơng tan lẫn vào nhau là nước và tinh dầu. Khi hỗn hợp này
được gia nhiệt, cả hai chất đều bay hơi. Nếu áp suất của hơi nước cộng với áp suất của tinh
dầu bằng với áp suất mơi trường thì hỗn hợp sôi và tinh dầu được lấy ra cùng với hơi nước.
Phương pháp này có ưu điểm là nhiệt độ sôi của hỗn hợp thấp hơn nhiệt độ sôi của nước
(1000C) trong khi nhiệt độ sôi của tinh dầu > 1000C ở áp suất khí quyển.
Chưng cất lơi cuốn hơi nước khơng địi hỏi nhiều thiết bị phức tạp, nhưng có khả năng
tách gần như triệt để tinh dầu có trong ngun liệu. Ngồi ra, phương pháp này cịn cho phép
phân ly các cấu tử trong tinh dầu thành những phần riêng biệt có độ tinh khiết cao hơn dựa
vào sự khác biệt về tính chất bay hơi.
 Chưng cất lôi cuốn hơi nước trực tiếp:
Nguyên liệu và nước được cho vào cùng một thiết bị, đun sôi, hơi nước bay ra sẽ
lôi cuốn theo hơi tinh dầu, sau đó làm lạnh ngưng tụ hơi, ta sẽ thu được tinh dầu sau khi
phân ly tách nước ra. Thiết bị sử dụng tương đối đơn giản, rẻ tiền, phù hợp với sản xuất nhỏ
ở địa phương, nhất là ở những nơi mới bắt đầu khai thác tinh dầu, bước đầu chưa có điều
kiện đầu tư vào sản xuất.
Tuy nhiên phương pháp này cũng có những nhược điểm:
 Chất lượng tinh dầu sản phẩm không
cao.
 Nguyên liệu dễ bị cháy khét, do bị thiếu nước, bị dính vào thành thiết
16


bị.

17



 Khó điều chỉnh các thơng số kỹ thuật (nhiệt độ, áp suất), thời gian chưng cất kéo dài.
 Tiêu tốn nhiều năng lượng.
 Chưng cất lôi cuốn hơi nước gián tiếp:
Phương pháp chưng cất gián tiếp sử dụng nồi bốc hơi nước riêng hoặc sử dụng
chung hệ thống hơi nước từ một lò hơi chung cho các thiết bị khác nhau.
Do bộ phân chưng cất không bị gia nhiệt trực tiếp nên phương pháp khắc phục
được tình trạng nguyên liệu bị khê khét, màu sắc và phẩm chất của tinh dầu thu được tốt
hơn.
Do hơi nước cấp từ bên ngoài nên dễ dàng khống chế và điều chỉnh các yếu tố như
lưu lượng, áp suất cho phù hợp với từng loại nguyên liệu, giúp nâng cao hiệu suất cũng như
chất lượng tinh dầu thu được.
II.4.5.3. Phương pháp trích bằng dung môi dễ bay hơi:
Phương pháp này dựa trên nguyên tắc sử dụng dung mơi thích hợp để hịa tan
những cấu tử mang hương trong nguyên liệu đã được xử lý thành dạng thích hợp ở nhiệt độ
phịng. Dung mơi chiết sẽ ngấm qua thành tế bào của nguyên liệu, các hợp chất trong tế bào
sẽ hòa tan vào dung mơi, sau đó sẽ xuất hiện q trình thẩm thấu giữa dịch chiết bên trong
với dung mơi bên ngồi do chênh lệch nồng độ. Sau khi trích ly phải thực hiện q trình tách
dung mơi ở áp suất thấp để thu tinh dầu.
II.4.5.4. Trích ly bằng dung mơi khơng bay hơi :
Dựa vào tính chất có thể hịa tan trong chất béo động vật và thực vật của tinh dầu,
người ta ngâm nguyên liệu vào dầu động vật hoặc thực vật, tinh dầu sẽ khuếch tán qua màng
tế bào, hòa tan vào dầu, sau đó tách riêng dầu để thu tinh dầu.
Phương pháp ngâm bằng dung môi không bay hơi có nhiều ưu điểm hơn
phương pháp trích ly bằng dung mơi dễ bay hơi ở chỗ thu được dầu ít tạp chất hơn. Tuy
nhiên, phương pháp này rất thủ công, khó cơ giới hóa và có nhược điểm lớn là chất béo dùng
làm dung mơi rất khó bảo quản và chế biến, giá thành cao. Chính vì vậy hiện nay phương
pháp này rất ít được sử dụng.
II.4.5.5. Phương pháp trích ly bằng CO2:
Lợi dụng tính chất khí CO2 có thể hóa lỏng ở áp suất cao, dùng CO2 lỏng chiết tinh dầu ra

khỏi nguyên liệu.
Phương pháp trích ly dùng CO2 lỏng được sử dụng nhiều trong công nghiệp trong thời gian
gần đây do có nhiều ưu điểm như:
- Dung mơi CO2 có tính chọn lựa tốt.
- CO2 khơng có tác dụng độc hại đối với con người như các loại dung môi khác.
- Dễ loại và không để lại vết dung môi.
- Khi loại dung môi không cần sử dụng nhiệt, vì vậy giữ được mùi thơm của tinh dầu
mà khơng sợ tinh dầu bị phân hủy.
- Q trình kín ít bị hao tốn.
Tuy nhiên, phương pháp này đòi hỏi thiết bị phức tạp chịu áp lực cao, chi phí cho CO2 còn
đắt, nên chưa được phổ biến.
II.4.5.6. Phương pháp vi sóng:
Phương pháp dùng kỹ thuật sóng tăng động năng cho các phân tử tinh dầu, làm tăng quá
trình khuếch tán của tinh dầu ra bề mặt mà không sử dụng nhiệt độ. Nhiệt tạo ra trong quá
trình phá vỡ các túi tinh dầu nhỏ, thời gian thực hiện ngắn nên không gây ra phân hủy tinh
18


dầu. Phương pháp trích sử dụng vi sóng có nhiều ưu điểm nhưng hiện nay vẫn đang ở quy
mơ phịng thí nghiệm.
II.4.5.7. Phương pháp sinh học:
Phương pháp này được ứng dụng cho các nguồn nguyên liệu có tinh dầu ở trạng thái kết hợp
(glucosid). Để phân lập tinh dầu, người ta phải sử lí bằng cách lên men hoặc dùng enzym,
sau đó kết hợp với chưng cất hay trích ly để thu tinh dầu giống như các loại vật liệu chứa
hợp chất thơm khác.

III. Tìm hiểu về tinh dầu của cây tần dày lá:
 Theo K. magathayaru, những thành phần nổi bật nhất trong tinh dầu tần dày lá ở
Brazil
là:

Carvacrol
50.7%
Gamma Caryophyllene
13.1%
Patchoulane
8.7%
 Theo Dilexa Valera, Roimar Rivas, Jorge Luis Avila và các nhà khoa học thuộc
khoa
dược, đại học Los Andes (Venezuela): Tinh dầu tần dày lá được trồng ở hai nơi khác
nhau có các chỉ số vật lý khác nhau, thành phần hóa học trong tinh dầu cũng khác nhau.
Cụ thể là:
 Về chỉ số vật
lý:
Chỉ số vật lý
Tỷ trọng
Độ quay cực
Chỉ số khúc xạ


Tinh dầu ở Rancherías
0.9241
-2.4 0
1.5075

Tinh dầu ở Mérida
0.8894
-1.80
1.4903

Về thành phần hóa học:

Số thứ tự

Tên chất

1

α-thujene

Hàm lượng % ở
Mérida
0.4

2

Α-thinene

0.2

-

3

camphene

1.0

-

4


1-octen-3-ol

1.0

0.8

5

β-myrcene

1.1

0.3

6

α-felandrene

0.1

-

7

 3-carenene

0.1

-


8

α-terpinene

1.3

0.6

9
10
11

p-cymene
β-felandrene
 -terpinene

19.8
0.6
7.2

9.8
4.7

19

Hàm lượng % ở
Rancherrías
-



12

c-sabinene
hydrate

0.2

20

-


13
14
15
16
17
18
19
20
21

borneol
Terpin-4-ol
thymol
carvacrol
t-caryophyllene
α-bergamotene
α-humulene
Caryophyllene

oxide
di-elapiol

0.1
0.9
0.5
55.3
5.4
3.3
1.3
0.4

1.0
0.5
64.7
9.1
4.6
2.6
1.1

0.1

-

 Theo Raimundo N. Silva – Filho; Igara O. Lima, Evandro L. de Souza (Brazil) tinh
dầu tần dày lá có khả năng ức chế sự sinh trưởng và phát triển của một số nấm men
thuộc chủng Candida: C. albicans; C. tropicalis; C. quilliermondii; C. krusei; C.
parapsilosis. Ngoài ra, tinh dầu tần dày lá cịn làm tăng hoạt tính kháng nấm Candida
của các chất kháng sinh: amphotericin B, ketoconazole, itraconazole.
Kết luận: Từ những nghiên cứu trên cho thấy tinh dầu tần dày lá là chất lỏng nhẹ hơn

nước, có thành phần hóa học chính là: carvacrol (ln chiếm hàm lượng cao nhất
trong tinh dầu) và có hoạt tính kháng sinh mạnh.

B – THỰC NGHIỆM VÀ KẾT QUẢ:
I. Dụng cụ và hóa chất:
I.1. Dụng cụ:
Bộ dụng cụ cất tinh dầu Clevenger
Đũa thủy tinh
Tủ sấy
Becher 500, 100, 50 ml
Cối xay sinh tố
Ống nghiệm
Bếp điện
Ống đong
Lưới amiang
Pipet
Giấy lọc
Ống nhỏ giọt
Phễu lọc
I.2. Hóa chất:
Diethyl ether
Na2SO4 khan
Các thuốc thử dùng cho định tính được trình bày trong phần V. (Định tính thành phần hợp
chất tự nhiên có trong cây tần dày lá)

II. Ly trích tinh dầu tần dày lá và xác định các chỉ số vật lí, chỉ số hóa học của
tinh dầu:
II.1 Ly trích tinh dầu tần dày lá:
Nguyên liệu là lá cây tần được thu hái vào lúc sáng sớm tại chợ An Nghiệp (Cần Thơ). Lá
cây sau khi xử lý sơ bộ (rửa sạch, loại bỏ những lá sâu, dập, úng) được cắt nhỏ 1- 2 mm (đối

với nguyên liệu không xay) hoặc xay nhuyễn với nước cho vào bình cầu. Ráp hệ thống
chưng cất và tiến hành chưng cất tinh dầu. Để nguội, dùng bình chiết lấy phần tinh dầu phía
21


trên, làm khan bằng Na2SO4 thu được tinh dầu sản phẩm, đem cân xác định lượng tinh dầu
ly trích được. Từ đó ta xác định được hàm lượng tinh dầu của q trình ly trích.
Dưới đây là sơ đồ ly trích tinh dầu tần dày lá:
NGUN LIỆU

XỬ LÝ SƠ BỘ

BÌNH CẦU

HỆ THỐNG
CHƯNG CẤT
BÌNH HỨNG

LỚP TINH DẦU
TRÊN
Na2SO4 khan

LÀM KHAN

Hình 6: Bộ chưng cất tinh dầu
Clevenger
TINH DẦU
SẢN PHẨM

Sơ đồ ly trích tinh dầu tần dày lá:


II.2. Xác định chỉ số vật lí, chỉ số hóa học của tinh dầu:
II.2.1. Đánh giá cảm quan:
Tinh dầu tần dày lá là chất lỏng màu vàng sáng, trong, nhẹ hơn nước, có mùi thơm dịu.
II.2.2. Xác định chỉ số vật lí:

Tỷ trọng:
0
0
Tỷ trọng của tinh dầu tại 20 C là tỉ số khối lượng tinh dầu ở 20 C trên khối lượng của
0
cùng một thể tích nước cất cũng ở 20 C.
Cách xác định: Trước tiên ta rửa sạch bình đo tỷ trọng (tỷ trọng kế) tráng lại bằng
etanol rồi sấy thật khô.
Cân tỷ trọng kế rỗng (m0)
Cho nước cất vào đầy tới cổ bình, đậy nút, lau khơ phần nước trào. Cân khối lượng
của bình và nước cất (m1)
Thay nước cất bằng tinh dầu, làm tương tự, cân khối lượng cả bình và tinh dầu (m2).