D A N G THI H O N G THUY

UHI TUONII
mr-TN * niiQeai.N

630
DAT
2003
V-DO/11127

_

1

CR]
Ha Mai

NHA XUAT BAN DAI HOC QUOO GIÀ HA NOI


Dàng Thi Hong Thùy

KHI Tl/OINC NÒNO NGHIÉP

NHA XUAT BAN DAI HOC QUOC GIÀ HA NÓI


NHA XUfft BAN Dm HpC QUÒC GIÀ HA N ^
16 Hàng Chi - Hai Bà Tamg - Ha Nói
Dién thoai; (04) 9715011; (04) 9721544. Fax; (04) 9714899
Email;

Chiù trach nhiém

xudt

bàn:

Giàm doc:

PHUNG QUOC BAO

Tong bièn tàp:

PHAM THÀNH Hl/NG

Chiù tràch nhiém nói

dung:

Hci dóng nghiém thu giào trình
Trilịng DHKHTN - Dai hoc Quoc già Ha Noi
Ngifòi nhàn xét:

PGS.TS. PHAN VAN TAN
GVC. LE VÀN MAI
GVC. TRAN GỊNG MINH

Bién tàp nói

dung:


NGUYEN VAN HA
NHir QUYNH

Trình bay bla:

NGOC ANH

KHI TUONG NÒNG NGHIÉP
Ma so; 01.147 OH 2003
In 300 cuón, kho 14,5 x 20,5 tai Nhà in Dai hoc Quóc già Ha Nói
So xuàt bàn; 45/695/CXB ngày 17/6/2003. So trich ngang;147KH/XB
In xong va nòp luti chiéu quy III nàm 2003


MUC LUC
l'rani^
kỊI NĨI DAU

5

Clii(on-^l. NHL-NG KHÀI NIÈM CO BÀN

9

1.1.

Dói tuemg cùa khi tugng nóng nghièp

1.2.


Tom tàt lich sirmón hex:

IO

l..'^.

Nhiém vu co bàn cùa khi tixe]Tig ncng nghiép

12

1.4.

Cac dinh luàt co bàn cùa khi tucMig nóng nghiép

14

l .5.

Cic phuang phàp nghièn cuu khi tue^ng nóng nghiép. 15

1.6.

Làp khi quyén sàt dàt dói vcifi san xuàt nóng nghièp... 19

Clueemg 2. BÙC XA MAI TRÒI VA CÀN CÀN BUt XA

9

22


2.1.

Mat Trai va càc dang dóng bure xa màt trói

22

2.2.

Anh hng cùa bue xa màt trai lén càc qua trình
khi qun va lóp sinh quyén

23

Thành phàn phó cùa bue xa màt trai. Hàp thti va
tàn xa tia nàng trong khi quyén khi dò cao màt trai
thayddi

25

Y nghla sinh hex; cùa càc phàn phó ca bàn.
Bue xa quang hop

29

Càn càn bue xa va càc thành phàn cùa càn càn
bue xa

32


2.3.

2.4.
2.5.

3


2.6. Fliàn bódja ly dịdài ngày va càn càn bue xa
3S
2.7. Ành hng cùa bé mat nghiéng dói vói bùfc xa
mat trai
40
2.8. Su hàp thu va phàn bó bure xa màt trai trong
cànhdóng
41
2.9. Sur dung bóc xa màt trói trong san xt nóng nghièp .43
Chuang 3. CHE DỊ NHIÈT CÙA DAT VA KHÒNG KHI
3.1. rCnh chat nhièt cùa dàt
3.2. Bién trình ngày va nàm cùa nhiét dị dàt.
Dinh lt Furie
3.3. Ành hng cùa dia hinh va lóp phù thuc vàt dói vói
nhièt dị dàt
3.4. Ành hng cùa nhièt dị dàt dói vói su sinh tmfng
va phàt due cùa cày trong
3.5. Cac phuang phàp tàc dóng lèn che dị nhièt cùa dàt
cho muc tièu san xt nóng nghiép
3.6. Cac qua trình làm nóng va làm lanh lóp khóng khi
gànmatdà't
3.7. Su thay dịi nhièt dị khịng khi theo phuong

thàngdùng
3.8. Bién trình ngày va nàm cùa nhièt dị khóng khi
3.9. Cac dàc tình cùa che dị nhièt, che dị nhiét
trong lóp phù thuc vàt, càn càn nhièt
3.10. Ành huòng cùa nhiét dò khòng khi dịi vói
su sinh trng va phàt due cùa thuc vàt
3.11. Y nghla cùa che dò nhiét dò khòng khi va dàt
trong san xuàt nòng nghiép

45
46
48
50
51
53
54
56
57
58
62
64


('hiioi,:.;4 NlìficiRONG KHỊNG KHI VA DAI

(,9

4.1.
4.2.
4.3.


kiic dung cùa nue'fc trong dói song ihirc \àl
Dị km khóng khi
.Subeic thồf beri

69
71
75

4.4.

.Su ngung két beri nue'X'

78

4.5.

Giàng thùy va y nghia cùa nò dòi viri san xuàt
nòng nghiép

80

Dò àm dàt

88

4.6.

Chiie'i!^ ,V Dil-U KIHN NGOAI CÀNH DOI VÓI CÀY TRONG
5.1.


Nhùng quy luàt co bàn cùa su phàt trién cày tróng
vàsuhình thành mùa màng

94

94

5.2.

u càu cùa cày tróng dói vói càc yéu tó khi luang ...95

5.3.

Nhiitig diéu kién theJi tiét bàt Igi dói vói san xuàt
nóng nghiép

(litùmii 6

102

DIÉU KIÉN TUNHIÈN VĨI CỊNG CU SAN XT
VA DỊNG VÀT NI

6.1.

109

Anh hng cùa diéu kicn khi tucmg nóng nghiép
dói vói su boat dóng cùa mày móc nịng nghiép

va nịng cii

109

6.2.

Gin càn nhiét cùa dóng vàt

113

6.3.

Nhu càu ve nàng luong cùa dịng vàt

119

6.4.

Mị hinh hồ su ành hng cùa mịi trng dịi vói
.san luong dóng vàt
119

TÀl LIIÌU THAM KHÀO

124


LO! NOI OÀU
Nanj: sual ca\ tiong va hicu qua cua san xuai nóng nghicp
^hui anh Inroiig ciiu _\cu cua càc diéu kicn tu iihièn. De dành già

chinh \;ic cac elicu kién khi tuoiig nóng nghiép va càc d;ic dicm vi
klii bau cua tuiig \ung dia ly va sinh thài khàc nhau nhani muc
dich dira la qu\ct dmh loi uu trong vice gico hat va thu hoach mùa
iming. cùng nhtr Hong vice thuc hién càc cịng vice ky thu^^t .nhà
Hong lói nhàl nliàni laiig nàng suàt va cliàt iucfng cày nóng nghiép,
ioai nguòi dà \à dang nghièn ciru càc liiih vuc khoa hoc khàc nhau,
Hong do khi urang nòng nghiép là món khoa hoc dóng vai tró rat
quan Hong.
Ihal vay. de co nhifng qul dinh tói uu ve qua trình san xuàt
[long nghiép (gieo hat, chàm bón, sii dung càc ky thuàt canh tàc...).
nha san xuàt càn nàm virng ca so vàt ly càc hién tuerng khf tUe;ng
khi quyén, càc diéu kién khi bau, thuy vàn. mòi truòng. thòi tiét va
\ i ni dia ly cùa càc vùng...Dó là nói dung cùa món khi tiremg nóng
nghièp. nị gàn chat veii càc Ihih vuc vài ly khi quyén. khi luang dir
hào. khi bau hoc cùng nhu dia ly. thị nhucìng v.v...
Vici Nani co mot nén nóng nghiép vị cùng da dang va phong
phu. khóng hồn tồn gieing nén nóng nghiép cua bài ky queic già
nài). Viéc nghièn cùu khi' tucfng nóng nghiép nhàm góp phàn nàng
cao hiéu qua cua nén san xuàt quan trcing này cùa nueSc la chua


làm duac bao nhiéu. Nhiém vu nghièn cùu cùa càc nhà khi tirang
nóng nghièp con vó cùng nàng né.
Giào trình này chi nèu lén nhùng vàn de dai cucmg cùa khi
tugng nóng nghiép. Nhùng nói dung chun sàu dịi veti tùng loai
cày tróng. tùng mùa vu. tùng vùng dia ly v.v... càn eie càp dén o
càc giào trình riéng, dịi bịi nhiéu thịi gian han ó ngi hoc va
nghièn cùu.
Tàc già xin chàn thành càm an su giùp dò nhiét tnih cùng nhu
nhùng y kién dóng góp cùa càc ban dịng nghiép. Tuy nhién. giào

trình này khóng trành khịi nhùng thiéu sót, rat mong su góp y cua
càc ban dóng nghièp va cùa dòc già.
Tàc già


Chuang 1

NHD>JG KHÀI NIEM CO BÀN

I I . DÒI I iGNCi GLIA KHI TLON(i N()N(; N(,HIÈP
.Sir song lồi ngi chù yéu dua vào càc san phàm cua san xuàt
noiig nghièp. Hiéu qua san xt nóng nghiép phu thc vào
dị màu mó cua dàt, ành sàng màt trói, nhiét. àm va càc ky thuàt
canh làc.
Khoa hoc nghièn cùu càc diéu kién khi tupng, khi hàu. thùy
vàn va ihò nhuéing; su tàc dóng qua lai giùa chùng dói vói càc qua
trình trong san xuàt nòng nghiép va càc deii tuerng cùa san xt
nóng nghiép goi là khi tife/ni^ nịng ni^hiép.
Thién nhién. khi bau. che dị nhiét, che dị nc cùa dàt. thuc
vàt. dóng vàt ni va càc qua trình cùa .san xt nóng nghiép là càc
dói laang chinh cùa khi tugng nóng nghiép. Giùa chùng va mòi
trirctng xung quanh co tàc dòng hùu caqua lai vc'n nhau.
Khi tucmg nịng nghiép là món khoa hoc dia ly. nò nghièn cùu
diéu kién khi tugng va khi bau trong khi quyén va lóp dàt phia trén
gàn bé mat dàt vi càc diéu kién khi tugng va khi hàu ị dị co lièn
quan chat che vói su sinh trng va phàt trién cùa dói tugng san
xt nóng nghiép. Khi tuemg nóng nghiép con là món khoa hoc co
9



lièn quan vói càc món khoa hoc khàc nhu: khi tugng. nòng hoc.
sinh hoc, cài tao dàt, khi hàu hoc, sinh thài hoc, dia ly...
Trang thài khi quyén vào mot thòi doan nào dò tai mot khu
vuc nhà't dinh trong lóp boat dịng cùa con ngi dugc ggi là ihiri
tiet. Thòi tiét dàc trung bang tò hgp càc dai lugng khi tugng. Càc
dai lugng khi tugng là càc dai lugng dàc trung cho trang thài
khịng khi va qua trình khi quyén nhu àp suàt khi quyén. nhiét dò
khòng khi, dò àm khóng khi, mày, mua, gió, bue xa m.àt trai, tàn
xa va phàn xa cùa dàt va cùa khi quyén, dò dai ngày...
Che dò thòi tiét nhiéu nàm tai mot vùng nào dò dugc ggi là khi
hàu cùa vùng dò.
Dòi tugng nghièn cùu cùa khi tugng nòng nghiép là nghièn
cùu su tàc dòng qua lai giùa thuc vàt va dòng vàt vói khi hàu va
thịi tiét.
1.2. TOM TÀT LICH SU MĨN HOC
Nhùng nghièn cùu ve ành hng cùa khi hàu, thịi tiét dịi vói
san xt nịng nghiép va su song cùa dòng vàt dugc thuc hién tu
thòi trung co ò Trung Quóc va Àn Do. Cùng vói su phàt trién còng
cu san xuàt, con nguòi càng ngày càng co nhiéu nghièn cùu ve su
ành hng cùa mịi trng dịi vói san xuàt nòng nghiép va su song
trèn Trai Dàt. Vào thé.ky 18 va thè ky 19, càc két luàn khoa hgc
càng chinh xàc hcm dira vào so liéu do dac thuc nghiém va bang
càc còng cu do ngày càng dugc hồn thién hon.
Ngi dàt nén mịng cho ngành khoa hgc khi tugng nịng
nghiép là Vycịp A.I., Ịng dà chùng minh khà nàng va su càn
10


Ihict su dung kién thùc ve khi hàu trong san xt nịng nghiép.
Iroiig cịng trình khoa hoc "khi hàu Trai Dàt trong diéu kién riéng

cùa nue'fc Nga" (1884). Ong dà dành hai chucmg de mó tà mịi lièn
he giùa khi hàu va thuc vàt. Làn dàu tién dành già tài nguyén khi
hàu cùa nuóc Nga vói san xuàt nóng nghiép, chù trong tói su phàt
trién tuoi tièu, dua ra làp ln khi bau nịng nghièp de tróng càc
cày càn nhièt dói (che. càc cày thc lồi cam, quit...)
Brịunịp P.I. (1897) dà de ra phuang phàp quan trac song song
su phàt trién, su sinh truòng cày nòng nghiép va diéu kién khi
tugng cùng nhu càc hién tugng thòi tiét co mòi lièn quan dén su
canh tàc cày nóng nghiép. Ong là nguòi dàu tién xày dung bàn dò
vùng khò han ò lành thị chàu Àu cùa nc Nga.
Sau Càch mang thàng Mi Nga, càc cóng trình dóng góp cùa
vién si Davit R.E. va càc cịng su co y nghla rat lón trong san xuàt
nóng nghiép. Ong dà thành làp càc Vién nghièn cùu va Tram
nghièn cùu khi tugng nòng nghiép; trong nhùng nàm 30 dà su dung
phuang phàp xàc suàt va thịng ké tồn hgc trong nghièn cùu khi
tuang nóng nghiép va dir bào dem lai càc két qua co y nghla to lón
phuc vu san xt nịng nghiép.
Hién nay cùng vói viéc àp dung mày tinh dién tu va dùng
phuang phàp thuc nghiém, càc nhà bàc hgc Davitaia va Khatrencò
(Lièn xò cu). Ture L.(Phàp), Penman H.(Anh), Torwayth (Canada),
Blanèy - Kriddle (My)... dà co nhùng dóng góp lón trong viéc tìm
mịi quan he giùa càc yéu tò khi tucmg nòng nghiép vói càc loai
cày tróng va vàt ni.
11


Ò My. Anh. Ha Lan, Nhàt va mot .so nuóc khàc, càc nhà khoai
hgc dà tao ra càc yéu tò khi tugng (diéu kién nhàn tao tói uu) trong
viéc nghièn cùu su phàt trién càc loai cày tróng va dóng vàt nuoi
chinh, tìm dugc mói quan he giùa nàng st cày tróng vói càc u

tị khi tugng, tu dị tién hành tao diéu kién vi khi hàu nhàm nàng
cao hiéu qua cùa san xuàt nòng nghiép.
Bang phuang phàp mò hinh hồ tồn hgc - dịng lue hgc càc
qua trình tao ra san lugng cùa cày tróng, càc nhà nghièn cùu Dcvit,
Bris (Hàlan), Octin B. (Anh), Keri R.(My), Pịlévói (Nga)... dà thu
dugc càc két qua rà't khà quan.
Ị nc ta, tu xa xùa dà co nhùng cịng trình khoa hoc mó tà
quan he giùa càc yéu tò khi tugng nòng nghiép vói cày tróng. Le
Qui Dịn dà co cịng trình tịng hgp càc giịng lùa vói diéu kién khi
hàu va dàt dai timg vùng. Trong thòi gian gàn day, dà co nhiéu
nghièn cùu ve ành huòng qua lai giùa càc yéu tị khi tugng vói cày
tróng. Vién nghièn cùu Khi tugng Thùy van (thuòc Tòng cuc Khi
tugng Thùy vàn). truòng Dai hgc Nòng nghiép I, truòng Dai hoc
Càn Tha va truòng Dai hgc Thùy Igi dà co nhùng két qua nghièn
cùu quan he giùa càc u tị khi tugng dịi vói cày tróng va vàt ni
chinh nhu lùa, ngó, cà phé v.v... dà dugc àp dung trong thuc té san
xuàt mang lai hiéu qua kinh té lón.
L3. NHIÉM Vy CO BÀN CÙA KHI TUONG NÓNG NGHIÈP
- Nghièn cùu quy luàt phàt sinh càc diéu kién khi tugng va khi
hàu gay ành hng tói san xt nóng nghiép (cày tróng, vàt ni.
dàt tróng, che dị nc va sàu bénh) theo vi tri dia ly va theo thòi
gian.
12


Nghicn cùu va tìm ra càc phuefiig phàp dành già imh hirCini c;ic nlian tò khi tinrng vii khi bau dịi vói su phàt trién, trang
iliai va san hrong cày nịng nghiép. dịi vói dịng vàt ni, dịi va']
su phàn bo con trùng va càc loai bénh co hai cho cày nòng nghiép;
(long thòi xàc dinh yéu càu ve diéu kién khi tuong, thcTri tiét dịi vcVi

chùng.
Nghién cùu va tìm ra càc phucKng phàp dir bào khi tuang
nong nghiép. cung càp càc thòng tin dir bào chi tiét cho mòi vùng
san xuat nong nghiép. Dir bào ve khà nàng àp dung càc bién phàp
ky thuàt nòng nghiép trong diéu kién thòi tiét khàc nhau.
- Làp luàn su phàn bò càc giịng mói va càc gicing lai cùa cày
nịng nghiép: phàn ti'ch càc so liéu khi hàu de tàng san lugng tróng
trot.
- .Nghién cùu càc bién phàp phịng. cheing va han che ành
hircVng cua càc hién tuemg thòi tiét. khi bau bàt thiròng. nghién cùu
càc phiremg thùc cài tao tiéu khi hàu dòng ruòng nhàm han che dén
mùc thàp nhàt tàc hai cùa chùng dói vói san xuàt n(>ng nghiép.
- Chùng minh su ùng dung co su dung ky thuàt nhà nòng ùng
vai diéu kién thòi tiét phùc tap de gieo tróng cày nịng nghiép vói
ky tht teii uu nhàt.
- Hồn thién càc bién phàp cung càp thòng tin khi tugng nòng
nghiép.
De thuc hién càc nhiém vu trén day càn phài hoàn thién càc
phuemg phàp nghién cùu va su dung càc phuang tién nghièn cùu
trèn ca so khoa hgc ky thuàt tién tién nhàt.
13


1.4. CÀC DINH LUÀT CO BÀN CÙA KHI TUONG NÒN(i
NGHIÉP
Dinh luàt tói yéu (khóng the thay thè) càc nhàn tó song
Ành sàng, nhiét dò, dò àm, khòng khi va càc chat ni dng
cày tróng (dàt va càc thành phàn càu thành) là nhùng u tị càn
thiét cho su phàt trìén cùa cày tróng. Khịng mot u tó nào co thè
màt di hoac dịi vi trì cho nhau, tàt cà déu co già tri nhu nhau va

khòng the thay thè dugc.
Dinh luàt khóng bang già tri càc nhàn tó song cùa cày tróng
Theo siJ ành hng, càc nhàn tó mịi trng dugc chia thành
càc nhàn tò "bàc mot " va "bàc hai". "Bàc hai"(hay con ggi là nhàn
tò thém vào) - làm.tàng nhanh lèn hay làm giàm chàm di su tàc
dòng cùa càc nhàn tò "bàc mòC lén ca thè thilc vàt - dị là gió,
mày, hng va dị dịc cùa nùi v.v...
Dinh ludi chu ky kich bién trong su song cùa cày tróng
Ngi ta thiét làp nhu càu ve ìutang cùa cày tróng dịi vói càc
nhàn tó cùa mói trng song (dò dai ngày, àm va nhiét) trong càc
thòi ky phàt trién cùa cày nòng nghiép. Chu ky "kich bién" dò là
giai doan sinh truòng cùa cày ma khi dò su thiéu hut hoac du thùa
dò àm hay nhiét dò déu gay nén ành hùòng xà'u nhàt cho nàng suàt
cùa thuc vàt.
Dinh luàt tói thiéu (hay dinh luàt càc nhàn tó giài han)
Trang thài cùa cày tróng, san lugng ci cùng cùa nị dugc xàc
dinh bịi càc nhàn tó tói thiéu, tue là trong diéu kién càc già tri nhó
nhàt cùa nhiét dò, dò àm, ành sàng... Néu diéu kién song cùa cày
tróng ma nhị hon càc già tri này thì hiéu qua san xt nịng nghiép
14


se thap va co khi gay màt mua: vi du; thiéu hut dò àm khòng khf
hay dò àm dàt trong thòi ky kich biéii cua cày nòng nghiép, tuernii
tu nhu vay dịi ve'ti nhiét dị...
Dinh luat tói uu
.San lucnig lón nhàt cùa cày tróng nhàn duefc chi trong diéu
kién tị heirp tói uu nhài ve luang càc nhàn tó "bàc mot" va "bàc
hai" trong thòi ky "kich bién" cùa cày nịng nghiép.
1.5. CÀC PHlONC; PHÀP NGHIÉN CÙL KHI TlTONG NĨNCì

N(ÌHIÉP
1.5.1. Tinh dàc biét ciia mòi lièn he giùa san xuàt nịng
nghiép vói th(ji tiét va khi hàu
Dàc thù riéng cùa khi tugng nóng nghiép là tinh quy luiit phàn
bị theo khòng gian va thòi gian.men quan he giùa thuc vàt vói thịi
tiét - khi hàu
Su phàt trién cùa cày nóng nghiép cùng nhu càc qua trình tu
nhién là su vàn dòng. bién dòi tu dan giàn dén phùc tap. tu thàp lén
cao, tu cu dén meii. Tu lue gieo hat dén khi thu hoach, cày nòng
nghiép luòn Ii7n lèn va phàt trién cà ve chiéu cao làn trong lugng.
Song, ò tùng giai doan khàc nhau thì su phàt trìén này cùng khàc
nhau.
Su phàt trién cùa cày tróng là su thay thè co tinh ké tue cùa
càc pha sinh truòng (hay con ggi là thòi ky phàt diic), càc thòi ky
sinh trng khàc nhau cùa cày tróng, dịi bịi càc u tò khi hàu
cùng khàc nhau. Tinh da dang cùa mòi lién he giùa su sinh trng
cua cày tróng vói càc yéu tó khi bau dugc hinh thành trong cà qua
15


trình lich su phàt trién cùa su song. Két qua nhàn dugc chinh lai
qua trình thich ùng cùa tùng loai cày tróng vói tùng diéu kién khii
tugng, dị là su thịng nhàt bièn chùng giùa su phàt trìén cùa cày
tróng va khi hàu.
Nói chung, su phàt trién cùa cày tróng là mot dàc trung co tinhi
quy luàt bién dói ve chat lugng trong càc thòi ky sinh truòng khàc
nhau (dò chinh là dò dai sinh truòng), chùng dugc xàc dinh bòi barn
chat cùa hién tugng sinh hgc cùng nhu diéu kién ngoai canh cùai
mịi trng.
Quy lt thịi gian là mói lièn he co tinh ké thùa lièn tiic càc

thòi k^ sinh truòng.
Quy luàt khòng gian biéu hién ò su phàn bó dia ly cùa càc u
tị va càc hién tugng khi tugng nịng nghiép cùng nhu càc loai cày
tróng tuang ùng vói tùng diéu kién dị.
1.5.2. Phuomg phàp nghièn ciiru
Ngi ta chia thành ba nhóm phuang phàp de nghién cùu khi
tugng nòng nghiép tu làu dòi, cii the nhu sau:
1. Phuang phàp quan trac: Dùng thiét hi do dac tai càc tram,
tai càc diém do trén bé mat dàt toàn bó càc so liéu hién tugng khi
tugng va càc qua trình khi tugng nịng nghiép cùng nhu san xt
nịng nghiép.
2. Phuang phàp thuc nghiém: Tién hành thì nghiém càc hién
tugng khi tugng va càc qua trình khi tugng nịng nghièp trong
phịng thi nghiém hồc ngồi thuc dia de phuc vu san xuàt n^ng
nghiép.
16


.h Phuong phàp ly luàn phàn tich: Dira trén ca sci nghién cùu
cac Incn tuang khi tuerng va càc qua trình cùa khi tuefng nịng
nghiép thịng qua càc quy lt vàt ly. sinh ly heic. nhiét dịng hoc
\à càc món khoa hoc khàc cùng nhu tồn hoc de tìm quy lt. mói
lucrng quan càn thiét... phuc \u san xt nịng nghiép.
De di sàu nghièn cùu khi tue;ng nòng nghiép. co thè su dung
càc phuemg phàp cu thè hcm nhu sau:
PlìKeniii phàp quelli trac .senii^ .se)ng: Dò là phucmg phàp quan
trac thuc nghiém cho phcp thiét làp mòi quan he giùa càc diéu kién
ihifi tiét ven su sinh trireifng. phàt trién va nàng suàt cùa cày nòng
nghiép. Tue là song song vói quan trac su phàt trién cùa cày tróng.
ngircfi ta do càc dai luang khf tugng va dò àm dàt. Su quan trac di

dòi này cho phép xày dung mòi quan he ve luemg giùa su sinh
irueing. phàt trién cùa cày nịng nghièp vói càc diéu kièn khi tU(]fng,
khi tucmg nòng nghiép. Tu dò cho phcp dành già yèu càu cùa cày
tróng dói vói ành sàng. dị àm va nhiét dị, dóng thịi dua ra càc già
tri mùc dị cuc tri trong tìmg thịi ky sinh trng cùa cày trịng v.v...
Phifemg phàp phàn ky gieo gìe'ing: Cày trịng ducfc gieo vào càc
theri ky khàc nhau tai ineit dia dièm nào dò. va tai dò nguòi ta quan
trac song song su phàt trién cùa cày va càc yèu tò khi tugng. Khi
dò nguòi ta gieo mot loai giòng cày tròng nào dò càch nhau 5 - 10
ngày. lue dò mot loai giòng cày tròng se phàt trién trong diéu kién
thòi tiét khàc nhau. Két qua cùa phuemg phàp này sé dua ra dành
già ành hng tó hgp khàc nhau cùa càc dai lucTng khi tugng dịi
vói mot loai cày tróng tai mot dia dièm nào dò. Phuang phàp này
giùp ta nghién cùu nhanh han khà nàng chóng trgi vói thién tai cùa
cày tróng.

V- PO

/J-^^^^ "


Phuang phàp gieo tróng theo dia ly: Tai càc vi tri dia ly khàic
nhau (diéu kién khi hàu khàc nhau) ngi ta gieo mot giịng cày
tróng nào dị. Phuang phàp này tuong tu nhu phuang phàp trén. tùec
là gieo mot cày tróng trong càc vùng dia ly vói càc diéu kién kh f
hàu khàc nhau (trong diéu kién khàc nhau ve dò àm, nhiét dò, dò
dai ngày...).
Phuang phàp thuc nghiém ngồi dóng rng: Ngi ta tién
hành diéu chinh càc diéu kién ngồi dóng rng: nhiét dị, dị àm
dàt...

Phuang phàp do tu xa: Tu mày bay, tu trite thàng, tu ve tinh
cho phép xàc dinh diéu kién àm, trang thài cày tróng va cic dàc
tinh khàc ngồi dóng rng trén dién ròng.
Phuang phàp dùng long kinh: Cho phép thuc hién nghién cùu
phàn ùng cùa cày vói càc tó hgp khàc nhau ve ành sàng, nhiét dò
va dò àm trong long kinh vói khi hàu nhàn tao.
Phuang phàp thdng ké tồn hgc: Nguòi ta thành làp mòi lièn
he giùa su phàt trién, sinh truòng cùa cày va su tao thành nàng suàt
trong mot chi thịi gian dai nhiéu nàm.
Phuang phàp mó hinh hồ tồn /loc. .Ngi ta xày dung càc
mó hinh tồn hoc cho phép mó tà gàn dùng càc qua trình ành
huòng cùa diéu kién khi tugng, khi tugng nòng nghiép dói vói sir
phàt trién, hinh thành nàng suàt va tao san lugng cùa cày nóng
nghièp.
Trong càc phuang phàp ké trén, phuang phàp thù nhàt (phuang
phàp quan trac song song) là co so cùa chuong trình quan trac khi
tugng nóng nghiép va dugc thirc hién tai tàt cà càc tram khi tugng
18


nịne ngiiicp. Càc so liéu khf tuemg unc chinh ly tai càc tram theo
phifcfng phàp thcing ké toàn hoc. Trong nghién cùu. ngircii ta àp
dung càc phuemg phàp con lai; trong nhùng nàm gàn day. ngueii ta
thiretng dùng phuemg phàp long kinh. phuemg phàp mị hinh hồ
tồn hoc \ à phuemg phàp quan trac tu xa.

1.6. LÓP KHI QUYÉN SÀT DÀT DÓI VÓI SAN XUÀT NÓN(i
NGHIÈP
Khi quyén duofc goi là bé màt khòng khf cùa Trai Dàt. dò
chinh là mòi truemg song cùa tokn bò Trai Dàt (trù càc loai vi

trùng. M khn kf sinh). va do dị lóp di cùng cùa khf quyén
dirac goi là mòi truòng cùa san xuàt nòng nghiép.
Hòn hgp càc chat khf tao nén khf quyén ggi là khóng khf. Su
càn bang dóng hcK dugc thiét làp giùa khf quyén va sinh quyén. Vi
vay. con ngi va dói tugng cùa san xt nịng nghièp thi'ch nghi
vói mot thành phàn khịng khf nào dị (hay dị chi'nh là diéu kién
càn thiét) de tón tai.
Le'ip khịng khi khị va sach ị tàng khi qun di cùng dugc
dàc trung bịi thành phàn càc chat khi khóng dói, va trong mot don
vi thè tich chùa 78,08% nito (N^); 20,95% óxy (O,); 0,93% Argon
(Ar); 0.03% cacbonic (CO^). Phàn con lai 0,01% thè tich góm
nèon (Ne), beli (He), nuóc (H^O) va càc chat khi khàc. Trong dò,
N,. O,. CO^ va hai nuóc co y nghia lón nhàt dói vói sinh quyén
cùng nhu dói vói san xuàt nóng nghiép.
Nita (N,) là mot tremg càc nhàn tó co bàn de ni song cày
tróng va tham già vào thành phàn pròtit cùa thuc vàt. dòng vàt.
Nita tu do cùa khi quyén dugc lién két bòi mot vài tap khuàn trong
19


dàt va cu cùa càc loai cày co cu. chùng làm giàu dàt bang càc bòni
hgp nita va càc sinh vàt de hàp thu nitcT. De dàt màu mò hon. nguòii
ta dua vào dàt càc hòn hgp nito hùu co va khồng chat di dang;
phàn bón. Mua cùng thàm nhàp vào dàt mot luemg nita khịng nhị.
Ị.xy (O.) rat càn thiét cho su thị cùa cày tróng. Khi lièn két!
càc chat hùu co vói óxy ị trong tè bào séing sé sinh ra nàng luemg'.
bào dam cho su song cùa thuc vàt, dóng vàt. Vi vày dịi vói dàt
giàu óxy khi tàng ky thuàt canh tàc dàt. .st tàng làc dóng vi khn!
trong dàt, ré cày se sinh trng nhanh va do dị se tàng càc chat
ni dng cày tróng.

Cachonic (CO,) dị chinh là ngn ni dng chnih cùa
khóng khi dói vói su song cùa thuc vàt, là nhàn tó quan trong tao
nén san lugng cày tróng. Cày xanh cùng vói nàng lugng miit irịi
(ành sàng) trong qua trình quang hgp .se nhàn dugc chat hùu co tu
nuóc (HjO) va cacbonic (CO^). Khi dịng, thuc vàt thị hoac bi dot
nóng hay càc chat hùu co bi thoài hoà, khi cacbonic sé tồ ra khf
qun. Su tàng nóng dị khf cacbonic (dén giói han nào dị) trong
khịng khf làm tàng nàng st cày tróng.
Qua trình làm muc nàt càc chat hùu co làm tồ ra khi cacbonic
va qua trình hàp thu óxy thng xun dién ra trong dàt. Ĩxy va
nito co dugc trong dàt do qua trình tàc dóng song cùa vi khuàn. Vi
vày, thành phàn khi trong dàt khàc rat nhiéu so vói thành phàn khi
cùa khf quyén. Khi cacbonic co thè dugc chùa trong dàt tói 1,0 1,2%, va óxy chi co 20%.
Su trao dói khi lién tiic dién ra giùa khi quyén, dàt, nuóc va bé
màt thuc vàt. Su trao dịi khi trong dàt vói khịng khf gàn màt dàt
làm giàu cacbonic trong dàt.
20


//('•/ iiiOfi là màt xich co' bàn cua ti"! hồn lureic trong tu
uliicn. NifiVc tao ra m a \ . tao ra mira.,, Klui nane chi'ra hoi nUiKiroiig khi quyén goi la do àm khòng khi. lloat dòng song cua thirc
\al. niiiig suàt cua cày nòng nghiép va san iirong cùa ilong vàt
nuoi; cùng nliir su phan bò va boat tinh cùa con trùng va bcnh tal
cua ca\ liong phu thuoc vào dò àm khòng khf. Kha nàng chùa hc7i
nirov trong khòng khi (V he màt dal dao dona lù 0.01 dén 4''Y the
iicii. liung binh. luong ho'i iiiróc ó vùng cuc xàp xi 0,02% the tich.
iroiig \ung iiliict dói 2.5'Y the tich; lue là thay diii le'fn hcm 100 làn.
\'\ khoi ln)i nir<)c theo chicu cao giani nhanh hcm so vói tv khịi cac
chat khi tao ra trong khịng khf. 0 dò cao 1 , 5 - 2 km, ty khịi boi
nui'sc nho hon 2 làn sc> vói tv khịi boi nc cùa lóp khịng khf gàn

mai dàt, 0 dị cao 10 - 15 km hàu nhu khịng tón tai hai nueVc.
Trong khi quyén tón tai càc bop chat khf khàc nhau, chùng
xàm nhàp vào khi quvén do su phùn xt cùa nùi lùa, chày rìrng.
tac dịng cịng nghiép, hàng khóng va cùa càc phuemg tién giao
thịng. Càc phàn tu bui dàt, bui san xuàt. bui vù tru. khòi. muòi
bicn, càc vi chat hùu co. càc bào tu thirc vàt, giot iiueic nàm trong
trang thài la lùng là thành phàn co bàn cùa càc tap chat la lirng.
Oze'in tón tai ó dị cao 1 0 - 6 0 km. So sành vói óxy, ịzịn dugc
chùa trong khịng khf khịng lón làm nhung dói vói su seing co y
nghia lai km. Ịzịn hàp thu phàn lón tia cuc tfm cùa bue xa màt
trai, do dò làm giàm phàn le'm tia ctjrc tini co hai cho su song trén
Tiài Dàt, te'ifi bé màt trai dàt. Khòi luemg òzòn tàp trung phàn le'm ị
de) cao 25 - 50 km. Ị dị cao trén 1000 km. bàt dàu là càc khf nhe Me, sau dị là óxy...
21


Chiromg 2

BÙC XA MÀT TRỊI VA CÀN CÀN BÙC XA
•

•

2.1. MÀT TRĨI VA CÀC DANG DỊNG BlTC XA MÀT

•

TROI

Nàng lugng mat trai là ngn gịc duy nhàt va chù u nhàt;

cho mgi su song trén mat dàt. Néu khóng co ành sàng va nhié! cùai
màt trịi thì trén Trai Dàt khòng thè co su song dugc. Nàng lugng
màt tròi co mot tàc diing lón trong dịi song thuc vàt. Nhiét lugng
quyét dinh mgi boat dòng song cùa thuc vàt, con ành sàng màt trịi
là nhàn tó càn thiét de thuc vàt tao ra chat hùu co bang tàc dung
quang hgp.
Màt trịi là mot khịi khi nóng bóng ma thè tich cùa nị lón hcm
thè tich Trai Dàt rat nhiéu (khồng I3000001àn); khịi lugng cùa
nị chiém 99,87% tồn bó khịi lugng cùa he Mat Tròi. Màt Tròi
tòa ra khòng gian xung quanh mot nàng lugng xàp xi 3,71.10''' W,
nguòi ta tinh dugc trèn Ikm^ bé màt dàt (ké cà khf quyén) nhàn
dugc khồng 3,3.10" W, tuong duong vói cịng st 330000kW.
Cóng suàt dòng bue xa mat tròi dugc tinh bang W/m^. Trong
khf tugng nòng nghiép, còng suàt dòng bue xa màt tròi thuòng
dugc biéu thi bang calo trén mot don vi dién tich sau mot don vi
thòi gian - Cal/(cm^phùt). Dòng bue xa bang l Cal/(cmlphùt)
tuong duong vói 698W/m". Tai lịp bién phi'a trèn cùa khf quyén,
22


\(Vi khoàng càch binh quàn tu Irai f)àt dèli Màt drói thì he mal
irai Dal \uong goc v(Vi lia sàng mal Iroi se hàp thu mot lirerne Iure
\a mal iroi bang 1.98 CulAcnv-.phùt) = 1382 W/nr" - dai lircfng này
gol la bang so mat trói.
i rong khi quycii ton lai ba dịng bue xa mal trói; trirc xa. tàn
xa va phan xa.
BÙC xa màt trói tói Trai Dàt truc lièp tu dia màt trefi trong dang
chùm Ita song song duòc goi là frifc xa. Mot phàn bue xa màt tren
di qua khi quyén duoc phàt tàn bòi càc tap chài ngồi trói va xịn
khi - dị là /(/// ,V(/, BÙC xa iruc liép tói bé màt nàm ngang va tàn xa

tac dong dịng thcii tao thành bue xa long cóng. Me>t phàn bue xa
ir,à; trói phàn xa lai beVi bé mat dai. bevi mày...duoc ggi \k pliàn .\ei.
2.2. ÀNH HirONG CÙA BÙC XA MÀT TRĨI LÈN CÀC QUA
TRÌNH KHI QUN VA LĨP SINH QUYEN
BÙC xa màt ticfilà ngn nàng lugng co bàn cùa hàu bèi tàt cà
càc qua Irình seing tu nhién dién ra hàng ngày trong khi quyén va
trèn bé mal dàt. Tia sàng mal turi khi qua khf quyén phàt sinh ra
nhiéu hién tuemg ti; nhién, he qua cùa su phàt tàn dị là màu bau
trói xanh. hồng hòn, màu màt tròi dò ò chàn tròi. Khi càc tia mal
trói di qua càc gigt nuófc va tinh thè bang chùng ta nhìn thày càu
vịng. nhùng qng sàng, vóng trịn quanh Mài Trói va me)t so hién
tuemg quang hoc khàc. Bue xa mat trịi dot nóng bé mat Trai Dàt
va dai duong khóng dóng déu. tao nén su trón làn khịi khf va tao
ra su chun dóng cùa khóng khf lèn phfa trén. Duc'ri tàc dòng cùa
dòng bue xa mat tròi. su beic beri dién ra trèn bé mat song. ho. dàt
va cày xanh. Hai nuóc dugc chuyén tu dai duong, bién do gió dua
23


dén lue dia va là nguón àm chinh de tao thành mua cung càp cho
song, ho, va dùng de tuoi cho cành dóng, vn va rùng.
Nàng lugng màt trịi - dị là ngn song trén Trai Dàt. Trung
gian giùa nàng lugng màt tròi va su song cùa con nguòi dò là cày
xanh. Nhà bàc hgc nguòi Nga Timirazep dua ra vai trị cùa cày
xanh - dị là su chun hồ nàng lugng màt tròi thành chat hùu co
thòng qua qua trình quang hgp. Tue là tu CO., nuefc va càc chat
khồng trong dai, cày xanh tịng hgp thành chat hùu co va thài óxy
ra khf quyén. Càc chat hùu co này dùng de nuòi tàt cà càc co quan
song va là ngn nàng lugng chfnh dói vói lồi ngi (than dà, dàu
mó, than bùn... là san phàm cùa qua trình quang hgp cày xanh

trong càc ky nguyén truóc day).
Ành sàng mat trịi - day là nhàn tó song khịng thè thay thè
duoc dói vói thuc vàt va dịng vàt. Vi vày, co thè song phài thfch
nghi vói su thay dói cng dị bue xa màt trịi va thành phàn phó
cùa nò. Dò dai ngày, cùòng dò bue xa màt tròi xàc dinh dac tinh
thirc vàt. Do su tàc dòng cùa cuòng dò bue xa khàc nhau nén tàt cà
cày xanh dut^c chia thành hai loai: ira sàng va ehm tói. Trong diéu
kién khòng dù ành sàng, khi gieo hat (trong nhùng ngày àm u) làm
càc té bào phàn hoà yéu va co thè iàmcày dò rap. Trong cành dòng
ngò dugc gieo day, néu cuòng dò bue xa màt tròi yéu, su tao bàp
cùa cày bj yéu di.
BÙC xa màt tròi ành huòng lén thành phàn bòa hgc cùa
xanh. Vi du: dị nggt cùa cu cài dng hồc nho, lugng prịtit
cày lày hat phu thuòc vào so ngày nàng. Lugng duòng cùa tao
mot so cày khàc phu thuòc vào cuòng dò bue xa màt tròi. Tia
24

cày
cùa
hay
cuc


Imi cua mal tiiii clncu vào dóng vàt ni ve mìia dịng co thè chira
inol so bcnh cho chùng va tàng san lirefng cùa dòng vàt nuòi.
2.3. IHÀNH PHÀN PHO ( l A BUG XA MÀT TRÓI. HAP
IHU VA TAN XA TIA NÀN(; TRONCÌ KHI QUYLN KHI DỊ
( AO MÀT TRĨI THAY DOI
BÙC xa mài trói càu tao tu càc song dién lù co dò dai khàc
iiliau. Dò dal song X duoc biéu dién bang pm. Su phàn bò nàng

lirong mài trói theo dị dai hiróc song dc goi là phị. Phó miit Irói
duoc chia thành ba phàn;
- cuc tini (/- < 0.40 pm);
uhm tlià> duoc (0.40 pm s À < 0,76 pm):
hóng ngoai (À > 0,76 pm).
Ĩ lóp bicn phfa trèn cua khf quyén, phàn nhìn thày duoc
chicni 46''( tồn bị bue xa mài trói hàp thu dugc, hóng ngoai 47'/; va circ lini - 1%. Phàn nhìn thày dugc tao ra dò sàng. Khi di
qua lang kinh. anh sàng mal trói due;c phàn thành càc tia sàng due;c
sàp xép ihco dò dai hucfc song giàm dàn nhu sau: dò, da cam, vàng.
lue. lam. chàm, tfm. Càc tia sàng này tàc dòng lén màt con nguòi
iilui mòi màu tràng. Tia hóng ngoai khịng nhìn thày ducKc nị tao
diàiih nhièt.
Khi qua IcVp khi quyén, nàng luemg màt iteri bi yóii di do bi càc
.bài khf va càc tap chat Icf lirng trong dị hàp thu va tàn xa, nén
ìhành phàn phò cùa nò cùng thay dòi. Trén hinh 2.1 dua ra su phàn
bo nàng luemg trong phó mài trói tai gieii han trèn cùa khf quyén va
25