XIII
Dir DOAN C A T H U N G
Den nay nhieu dkn t6c a D o n g N a m A con l u u
truyi&n nhi'^u each boi toan, xem tvfdng s6', xem ngay
lanh, d i ! , giai t 6 i , xet xuf... N h i n chung, cae phacfng
thuat do d&u i t n h i ^ u mang s^c t h a i t h ^ n b i va dxxgc
thxXc hien bdi n h i f n g con ngiTcfi dSc bi&t - vtfe. Cac
each t h i i c dkn toe thUe hanh, quan ni§m t h i r&'t da
dang. Difdi dSy chi la m6t vai v i du doan.

Not rubi bao gi?
O nhi"&u dan toe i t ngUdi tai In-d6-n&-xi-a, ngifcfi ta
CO tuc doan s6' phSn con cai qua cae dS'u vet, dSe bi&t
la nhiJng n6't nioi, t r e n ecf the c h i i n g . K h i diJa tre vufa
ra ddi, o n g b6', ba me va nhiJng ngifcfi th&n t r o n g gia
d i n h da qufiy quanh de t i m nhiJng da'u hieu t6't, xKu
t r e n ccf th^ no.

Ba't ciJ t r o n g lang xdm, trong gia d i n h xay ra chuyen
gi, dia Idn hay nho, ngirdi Ba-tac d In-db-nS-xi-a

va

Ma-lai-xi-a deu mdi da-tu den xem boi. Ngay ca trifdc
k h i bat tay vao vi§c gi, nhif chu^n bj chi^'n t r a n h vdi

doan d i n h s6

lang khae, lam nha, dong thuyen di xa..., ngifdi ta eung

phkn tifcfng lai d\ia tre. Ngi/di ta ph&n biet ba loai n6't

rudi: not rubi do, nb't rubi den, n b t rubi trSng. N6'u
230

Boi theo... sach

n6't rubi

Theo quan ni&m cua ho v j t r i va mau s^e
la n h i i n g dS'u hiSu r^'t quan t r o n g di

di?a tre cd n5t rubi trSng t h i cu6c dcfi no kh6ng diidc
hanh phue cho Ifim. N6't rubi do cho biet diJa tre se
la ngtfdi dung cam. Nhvftig, neu n h u cac n6't rubi do
nhm ^ n nhau t h a n h mbt cum t h i lai bao trudc diJa
be sau nay hoac b i ch&'t t r o n g t r a n mac, hoac bi nga
cay, hoac bi t r a u , bo hiie, hoac b i n h t f n g vet thiWng
nguy hiem. Nb't rubi den d dvfdi m^t hay tr§n ma, la
h i n h anh cua nvrde mat, va la da'u hi&u bao trude ngu&i
mang not rubi do se ma't nhieu ngirdi t h a n (vi the, cae
nbt rubi den d dxldi mat hay d ma dUcfe goi la "con
dirdng nirdc mat"). Neu nbt rubi den xua't hi§n d tay
t h i lai la diem bao v§ sU giau cd, phong IiJu. NgUcfi
dan vung Ba-da cho rang, d\ia tre nao cd nbt rubi of
m6ng, sau se dl t h a n h dat t r e n con dirdng lam quan.
Ngtfcfi vung N a - r i quan niem: ai c6 nb't rubi a ngUe
t h i hay bj ma ac tifn eong vao lue trcfi t b i . Hai not
rubi ma xep thang, db'i vdi be gai, la diim bao no se
bi bat coe sau k h i My chbng hoac bi b^t lam vcf le,
cho mbt ngirbi dan 6ng da c6 va, eon db'i vdi be t r a i ,
t h i t r o n g tiicftig lai no se cd hai vcf.


mdi da-tu den xem trvfdc.
T^t nhign, v i da-tu phai lam 11 hi§'n te d l cac

than
231


phai "xua't th^n", rbi mdi phan. Nhvfng khdng phan"
bCfa, ma phan thec.sach. Do la tap hcfp nhvJng bai phu
chii, nhiTng cau hat... th^n bi ma chi cac da-tu mdi
hiiu
difdc. Ngirdi Ba-tdc goi do la "sach boi" (pu-sta-ka).
N6i dung sach gbm nhi^u llnh v\Xc: tit chi?a bgnh d§'n
ma thuat quAn sU, tOf cHu dao dfin xem sao, tOf viec
boi chan ga d&'n boi gan triu... Sach vi§'t b^ng thi?
chiJ dac bi^t - goi la ha-ta p6-da, chiJ cua rieng cac
da-tu. Do do, chi cac da-tu dxxac hoc hanh tur te mdi
doc difdc sach nay. Trong sach, m6i cau, tham chi m6i
chil, deu chi m6t da'u hi§u, m6t hinh anh gi da'y. M6i
da'u hi§u, m6i hinh anh lai tUdng ling vdi m6t vi th'an,
m6t hbn ma hay m6t dibm bao. Sau khi doc iSn nhOTng
cau, nhilng chOT da tim ra, bang ngh"^ nghi^p riSng cua
minh, da-tu giai cac ma do nhiT th^y s6' giai bang tvC
vi. Chil trong sach cua cac da-tu c6 nghia rieng. Vi
du: cha bi-sa-ra, theo ng6n ngi3 thdng thifdng, nghIa
la "y nghi", nhung trong sach cua cac da-tu lai la "quan
d6i", la "oan thu"; chil ba-nu-a la "da't lien" trong ng6n
ngiJ th6ng thifdng, lai la "the gidi cac linh hbn" trong
sach cua cac da-tu...

Hinh thdc cac bai trong pu-sta-ka cung ra't khac
nhau: CO bai chi la nhOfng am dieu ghep canh nhau,
chit hoan toan khong c6 noi dung; c6 bai lai diTdi dang
thd. Th6ng thirdng, nhOfng bai chi cd am digu difdc
dung de doan va chila benh, con nhiJng bai difdi dang
thd thi dung cho ma thuat quan stf.
Cac bai phu chii trong sach pu-sta-ka chi cd y nghia
doi vdi cac da-tu va cung chi cd ho mdi doc, hieu va
232

giai dUdc. NSu nhxX djch bai phu chii ra nghIa den thi
ngtfdi binh thifdng khbng th§' nao hi§'u difdc.
Vi du:
"di ngai! cha noi
Hay phd tan ra cac mdu!"
"Ngay thii hai ke thu den
Ngay thii ba ta thdng.
Ngay thii ba ke thu den
Ngay thit tie thu linh xuat hien..."
B o i g a n lorn, chkn ga...

Dbi vdi nhilu dan toe d Dbng Nam A, khi tien hanh
ba't ky nghi 11 gi - du la dam cJdi, cau dao, chiJa benh
hay xua't quan di danh nhau - ngiTdi ta giet mbt con
vat de tg" (thifdng la ga, Idn, trau) rbi nhd th^y xem
cac da'u hi§u tr§n con vat te dd, bdi lanh, dOT.
Trifdc khi lam li c^u dao, ngifdi Kai-an mot trong
nhilng cif dan c6 xifa nha't d ICa-li-man-tan phai giet
con Idn te de t h V da-bng ISy gan bdi. Difa vao mau
gan, da-6ng phan la cd nen lam li vao djp mubn djnh

hay phai ddi, hay kh6ng lam le niJa. N&'u gan Idn mau
sang thi le phai chd den ngay khac thuan Idi hdn;
neu gan den xi thi lam 11 c^u dao cung v6 ich; neu
gan m'^u tim tifdi thi n&n lam II ngay.
Cac da-6ng khong chi la cac th^y cung ma con la
cac thay lang. Phifdng phap chi?a benh cua cac thay
la goi hbn, cac thay phai doan xem hbn ngifdi b'm do
di dau, hi ma gi bat. Va, de "ch^n doan benh", cac
233


t h ^ y thtfcrng dxla vao di&u ga, l a l a c h Icfn, gan Icfn, tiii

n g h i thi?c dau ti6n: thfim k h u ^ n s a m v a n . K h i tre t r ^ j ^

m^t Icfn. T u y theo dSu v§'t, m a u s^c hay c a c dif&ng md

t h a n g , b6' me lai tS chiJc t h a m k h u ^ n duan. T h a n g

t r ^ n cac vat the do thg" nao m a th'&y c6 thS' t i m r a

30

ncfi d c u a h b n ngifcfi 6'm. Mu6n

n h a sxX (3 x 3) tdi t u n g k i n h b a n p h i i c .

doan dvfcfc b§nh qua

cac con vat t§', c a c da-6ng phai hoc ra't c 6 n g p h u v a

lau. V i thg' ma c h i c a c t h ^ y mdi doc v a giai dvTcfc c a c
da'u h i e u t r e n gan Icfn, t u i mat Icfn, di^u ga ...

ngay

- 10 fan 3. V a o l i t h a m

k h u i n duan, c6 9

S6 9 vTjfa la s6' b6i c u a s6' 3, vijfa chita dtfng y n g h j a
ri&ng. T r o n g tieng T h a i , am chi? c h i n c u n g nhif c l ^ j
t i e n , h a m n6i dung t6't dep. T r o n g dip s i n h nhat diJa

M6i k h i c h u ^ n bi r a t r a n hoSc c h u i n bi cho m6t

tre d tu6i 12 (3 x 4), ngifcfi n h a mcfi b a n be, ho harig^

cuoc c h i e n t r a n h (chig'n t r a n h lang m a c ) , ngiTdi B a - t ^ c

dac biet l a c a c n h a sU ...tdi d u ti§c. K h a c h tdi duf c\i^c

phai mcfi m6t da-tu dac biet

vui thvfcfng miJfng- tu6i,

tranh,

d§'n lam le v a p h a n

c h u y e n m a thuat chig'n

doan

dien b i e n ,

kg't cue

ta k h 6 n g

cho dda tre bang til&n. Ngvj^j

mtfng s6' tien c h i n c h u c , c h S n tram,

ch§fj

cua cuoc c h i e n . S a u k h i d a n g ccfm, riTcfu, t r ^ u cau t§'

ngan

t6 tifen, v| da-tu c a t c6 m6t con ga tr6'ng rbi n e m ga

v a n 6 u hao phong nCfa, t h i 999 bat h a y 9999 bat .

xuong
dinh

da't de bdi: n e u d v§'t cat c6 m6t m ^ u g6 nho
vao t h i con c a c u a t h u l l n h d6'i phifcfng

se l a


ngtrdi tu: t r a n trifdc ti§n; n§u ga n a m t h a n g cang, c a c
ngon c h a n xoe r a , t h i Icfi nguyen trong budi t6' se bay
t h a n g tdi t h u l l n h c u a d6'i phiTcfng va se p h a t h u y t a c
dung; n e u dau con ga hifdng ve p h i a vi t h u l l n h quSn
s u CO m a t tai buoi l i t h i da-ta phai lam l i giai tai hoa
cho vi t h u l l n h ; n e u con ga c h a n phai v^t 16n c h a n
trai t h i moi s U se t6't l a n h v a da-ta tiS'p t u c l a m l i
ma thuat c h i e n t r a n h cho c a l a n g trUdc k h i r a t r a n .

m a thifcfng k e m 1: hoac 9 bat, hoac 99 bgt,

C u o c ddi CO r u i , c6 may. N h i f n g n g h l cho cung, t(x[
nhi"feu, chiJ may l a m^y. Mu6'n giam riii ro thi di tu,
lam dieu c6ng ddc, t h a c h i m c a ...hoac dang qua ta^g

9 n h a sif.
M6t so ngifdi V i e t dcfi nay theo doi T a y hoc, thucfng
k i e n g con s6' 13, m6t con s6' r u i ro, dang ghet. Ngu^j
V i e t c o n scf cac ngay 5, 14, 23, n h i l n g ngay tham chi
c h i "di chai"

T h a i , ngay 13 lai cufc k y may m a n c u n g cac ngay li'^r,
sau do: 14,

Con so may mkn.
NgiTcfi T h a i d T h a i L a n cho r i n g : c6 n h i i n g con so
may. T n f d c het, do la con so 3. 3, h a m y T a m Bao -

thoi, " c u n g t h i e t " . T h e nhifng vdi ngir^.
15. Vao cac ngay


n a y moi t h a n g ma b^t

d&u vigc I d n , ta't t h a n h m i m a n .

Dieu hau, r^n bao diem lanh duf.

tU"c P h a t , P h a p , T a n g . 3 c o n la con so m a thuat ra't

Ngtfcfi T h a i cho r i n g , tha'y dieu hau, hoac tha'y r^n

difcfc coi trong. B\ia tre r a dcfi dvfcfc 3 ngay, p h a i c h i u

bo n g a n g qua difcfng cai l a n g vao l u c s a n g r a la Hkxa

234

S8S


xa'u; vao

quang

- dil§m bao

10 gicf

rS't c6 th§' b i


mS't

cap hoac t h u a t h i e t t r o n g m o i cu6c chcfi; vao q u a n g
gicf

- la d i e m

ky

r u i r o ; vao tfau g i d c h i e u - r a t cd t h I g i p

16i t h 6 i ,

may

m i n ; vao

co, t M m

cai

luc chang

bao

vang

hoang

l i i c c h i n h ngo


-

11

T h i J b^y:
q i i a n ao

cUc

chuy§n

chi d i n tdi danh

I o n n h a u ^ vao

hon - that hanh

phuc.

Ki&ng

mfic

Chu nhat: Khong
d i chdi,

q i i ^ n ao

mdi,


ki§ng cAt

may

dao. C h i

nen

mdi.
t h i J gnam,

l a m cac

g i a i t r i ; d i e u n a y hcfp v d i n h i J n g a i sud't t u a n

lao d d n g va't

va.

D i ...trong hirdrng.

Ngay nao, v i e c a y .

D§' t r a n h n g u y h i e m , ngircfi T h a i cho r ^ n g m5i n g a y
T r o n g tukn,

n g a y nao c u n g cd t h e td't, x^'u, t u y t h e o

n6i


dung

cong

vi§c

rui

cua ngi/cfi T h a i

cua

m6i

ngifcfi.

vS c h u y e n

nay

Quan

niem

ro r a n g

may,

Mm:


vai

dep,

mang

ra hieu,

may

mdt

sa-rong

thi

hay

nha't.
Chd

ma't. N&'u tdc

khoe

cua c a i

v d i ba't


tot, ra h i e u c^t

tdc;

k y ai

cMt x o n g ,

- ra't
goi

de

Thi?

kien
chan

Thxi
nguy

vdi ai, c u n g
cao

- de

k i m long,

mang


va

vao

chuygn'ba't

dong

dijfng d i n n h a u
than. Ngay

nay

nSn

vao

rOfng,

vi

r a t nhf&u

c h d dcfi; da ISn, hd' sap, r i n c ^ n ,

cha't

s o n g (hay
moi


T h i ? sau: K h o n g

236

t h i J n a m : h i f d n g bac;
h i f d n g tay-b^c.

vifdn.

vdi quy d i n h t r e n
Nhif

vay,

gia

khuan)
d i e u t§
nen

yen

tam

t r o n g than

nen

md'i
hd

xac

hai.

la ca chcfi b d i . N e n

Co'c

nha't
hudng

thU" sau: h U d n g

Trong

My-an-ma.
the,

nd

sdc

nhiJng nghi

cac h i f d n g sai

ta

khong


ca'p

chie'c

diing ngay

ve

may

bay

t h i J h a i , hoac

t h i i bay t h i b a n c h d " d a i " m a

l a c o n r b n g t r o n g h u y b n t h o a i cua

Na-ga H i e

di.
ngifcfi

T h a n h i n h no quai d a n , n i i a r b n g , nuTa r a n
la quai

vat

t h i diing


hern). N d

trifdn

bo

gid'ng r a n chi? k h o n g bay. N d cd cai t h a n h i n h v i d a i .
Va t h a t k y

l a : n d c h i bo, d i c h u y e n

nha't d i n h , d u n g c h i e u
Vong

quay

cua

thang mot, mieng
cham

hudng

day.

suf n g t f d i

c h i i t t h d t u hay

(vi


Khong

dang

va t r a n h dtfcfc

rudng

xua't h a n h t h e o m o t

d d n g n a m ; t h i ? hiy:

d§'n

chieu.

nam:
hiem

t h i ra't d d . Cd

dSu

v6 . . . C h i n§n t o chiJc bu6c day t h i S n g vao c 6 t a y , khiS'n
tinh

tay-nam;

Sai-Gon - B a n g


tiT: G o i

Idn)

thay

hadng

dau

l u 6 n . Ra't hcfp.

ch6

nen

l l q u a n t r o n g , c u n g c h d cd quay m a t

T h i J ba:

(dSu

chi

d i n h . H i f d n g xua't h a n h td't n h u sau: c h u n h a t :

d o n g ; t h i t h a i : hvrdng t a y ; t h i J ba: h t f d n g n a m ; t h i i t U :

T h i ? h a i , k h o n g goi d&u, k h o n g cat go l a m n h a ; n ^ u

cd

trong tii&n

Ngifdi

k i m dong

Na-gia Hie
Na-gia Hie

t a c h i cd t h 6 d i n g a n g ,

theo m d t

hifdng

hb.

diing mot

nam.

l a i ngoac ve

mot

Ci?

ba


htfdng.

hoac t h e o c h i e u tOf d u o i

l&n dau N a - g a H i e dUcfc t h d i . N6'u d i t h e o c h i e u tiJf dau
237


d§'n du6i no,

se gSp nguy hiim,

c6 th§' t o i mang, v i

nhtr t M la txX dkn t h a n vao ... mifing rbng.

Ngifcfi ta 06 thi lay d u n g mon tdc cua em t r a i
anh t r a i c^t ra k h i vao chu^.

Mdn tdc cua ngifdi My-an-ma dxxac tS't dan, t r a n g

Mu6'n t r a n h - n g u y hi&m, dan thu6c bai thcf sau:

t r f t i m i , t i n h tg". V i thi

Thdng ba, thdng tiC, thdng nam

gd bo tdc di gdi thifdng


xuy§n la df§u e^n phai can nMc ky. NgUdi My-an-ma

Na ga Hie nhin ve My-in-mo

ndi chung, dSe bi&t la ngifdi Mon s6ng quanh k h u vifc

Phia nam, duoi no lu lu

Pe-gu, cho rang t r o n g dau ed mdt vj t h ^ n t r i i ngu. Vj

Phia Bdc, mieng no ngoac chd moi ngon

t h ^ n nay bao vg con ngifdi. Neu ta ci? thifdng xuy§n
x6i ntrdc iSn d^u, se gay phi^n toai cho t h ^ n . V i nhiJng

Ai ai xin chd khinh thudng .
Nhif

hay

vay,

t r o n g thang ba, t h a n g tvf, t h a n g

le do ma dan My-an-ma i t goi d^u. V d i ho, gdi dau la
nSm,

vi§c tii&n, vi§c thang, chit khong phai vi§c hang ngay.

k h o n g n6n h a n h t r i n h theo hifdng tCf Mc xu6'ng nam,

ma ngn d i sang hifdng d6ng. TOf t h a n g sau d6'n t h a n g
tam Na-ga Hie quay delu vfe hifdng d6ng. Vao nhiJng
t h a n g nay, ta k h o n g n&n di v§ phia tay ...

G6i dau ma k h d n g dung ngay, se gap r u i ro. N h i l n g
ngay kigng goi d&u l a t h i t hai, thiJ sau, t h i i bay. Tre
con cung k h d n g e^t tdc di t u vao th\i hai, t h i i bay va
ngay sinh ciia nd. V d i cac ong vua t h i gdi dau qua la
qude gia dai sif, ed n g h i I I han hoi. Le gdi d&u vao
ngay thifdng ciia vua My-an-ma cd tSn ri§ng, vao ngay

G6i dku cung phai theo ngay.

tit
Toe gop ph^n lam tang ve dep eiia eon ngifdi. Viee
chan c h i i t cho mai toe la m6'i ban tam dang ki

cd t§n rieng. Bi

cd nifdc goi dau cho vua, ngifdi

ta phai tifin h a n h cuoe hanh t r i n h tOf Man-da-lay xudng

eua

t a n Mun-me-in. Sau dd, ra "Dao goi d&u", ddi di§n vdi

ngifdi My-an-ma, ba't lukn dan ong hay dan ba. Ngifcfi

Mun-me-in. T r o n g quan ni&m eiia moi ngifdi, "Dao goi


ta la'y nifdc gao cho len toe hang ngay di toe mifcft
ma, va ehdng dai. D'&u dtfa cung difcfe ifa dung d§' lam
dep mai toe. Ngay xifa, ca nam iSn n i l dfeu de toe dai.
Dan ong b u i toe lai t h a n h eu6n to t r g n d i n h d&u. Dan
ba b i i i dSng sau gay. A i cung t h i e h ed nhiJng biii toe
to. NhiJng ngifdi toe t d t , k h i buong, toe ehay xud'ng
qua gdt, t h i i t lo. N h i f n g ngifdi tdc xcf, ngan, t h i phien
muon. NhiJng md toe gia cung k h o n g phai hiem hoi.

238

d&u" khdng phai la dao b i n h thifdng. Nd difcfe budc vao
n h i l n g scri day vd h i n h , treo len t r d i . Chae la n h i f n g
scfi day vd h i n h dan truyen cac cha't l i n h t h i e n g quy
hda t i f t r e n t r d i xudng, va cac eha't l i n h t h i e n g a'y lam
t h i e n g hda nifdc ntfi dao.
Tif dau the ky X I X , v i mi^n Ha Myanma b i de qud'e
A n h chiem, nen cac

vua My-an-ma danh cur vien bd

239


triforng dSc bi§t, tiTdc Y e k y i n - w u n , dap thuyfen ra giiJa

Chd Idy chong

dong s6ng I-ra-oa-di l&y n\Xdc g6i d^u.


Sinh

Neu lam sai

Chu" chtta M n h .

Dveng CO trach
Ddi se

d My-an-ma c6 m6t loai tH^y thua'c goi la dat sai-a.
Can

thit hai

Den

cit vao ngay s i n h cua b&nh nhSn, t\iky bat b&nh

nhan ki&ng moi thi? rau, t h j t ma t e n b ^ t dau bang

...tdch

td tai

X i n chii y nhiJng con vSt c'^m t i n h : thiJ sau: chu6t

cua

bach, th\i hai: h6. C h ^ n g h6, vcf chuot bach, xem ra


benh nhan. Cxi theo each thiJc nay ma suy t h i c6

kh6ng can d6'i. Ngifcfi s i n h vao ngay chu nhat ISy ngo&i

n a n g s i n h vao ngay thU' nam, b i hac lao c h ^ n g b a n ,

sinh vao ngay t h i f tif, hofic ngvfdi sinh vao thi? ba ISy

se

ngUcfi s i n h vao "ngay" Ya-hu t h i m6t t r o n g hai ngiTcfi

chi? cai t r o n g n h d m

chiJ cai

thu6c

k h f i n g difcfc phep fin bi ng6

ngay

sinh

p a y - o n - t h i (chuT p

thuoc n h d m c h i l ngay t h i f nfim); anh chang s i n h vao

hofic ca hai ngifdi se sdm "quy ti§n".


ngay thxi bay b i dau dau k h f i n g dxxqc an cam -tam i n ; ba gia s i n h vao ngay t h i i sau b i dau liTng k h 6 n g

NhiJng ngay chtia suTng.

dvfcfc an canh b i n .

"NhiJng ngay chiia sCfng" ti&'ng M i ^ n la Yel Ya-za.
Do

Lay ngiTcfi cung ...cfip.
Can
dan

cxi vao ngay s i n h cua ngifdi dan ong va ngiTcfi

ba, ngifcri My-an-ma c6 the nhan ra cfip thuSn,

cap n g h i c h t r o n g hon nhan. Neu thuoc cap n g h i c h ,
ma ngifdi dan ong va ngiicfi dan ba co t i n h la'y nhau,
t h i gia d i n h tUcfng lai cua ho, hoac c h i n h ho se

gap

nhieu dieu ngang trcr, bat hanh. Ngirdi M i e n co cSu:
Thit bay, tM
Rdn

240


ndm

ndm

vdi chugt

la n h a n g ngay ciic k y dep. Nhvfng nhOfng ngay

"hanh phiic", ngay may m ^ n c h i danh cho ai s i n h ra
vao ngay p h u hcfp ma t h 6 i . V i the, khd cd ti§u c h i
chung ve ngay may (va k h d n g may) t r g n quy m6 toan
xa h o i .
Y-et Ya-za d My-an-ma nhtf sau: t h i i sau va thi? hai
t r o n g t h a n g t i f ( x i n liTu y : dieu nay cd nghia ai s i n h
vao ngay thiJ sau hoac thiJ hai t h i t r o n g t h a n g t i f hoan
toan txi do k i n h doanh, k h d n g lo pha san); thi? b^y va
thit nfim t r o n g t h a n g nfim; thi? ba t r o n g t h a n g sau;

That la dai dot

chia n h a t va thi? tir t r o n g t h a n g bay; thi? sau va thi?

Chugt sdm tong ddi

tvf t r o n g t h a n g tam; thi? h§ty va thi? nfim t r o n g t h a n g

...Gdi

chin;


thit sau

thi? bay t r o n g t h a n g mifcfi; thi? ba va Y-a-hu
241


t r o n g thang mtfdi m6t; thvJ sau va thiJ t i f t r o n g t h a n g
chap; thvi nam va t h i i biy

t r o n g thang gieng; thii

Ka-xon,

nam

Ba

va t h i t ba t r o n g t h a n g hai; t h i i sau va thi? t\i t r o n g

d

M d i doc qua "bang" t r e n , ta thay c6 ve hcfi 16i t h 6 i ,
s i n h vao t h i i n i m se may man t r o n g t h a n g nam, t h a n g
c h i n , t h a n g gieng, t h a n g hai ...

nha

Td-tha-lin

ay rdt khong


ngay thii sou,

la hem,

neu

ngay t h i i bay hoac t h i i nam khong nen

lam bat

ky

xom, luan ban the s\I, hoac - neu khong mu6'n lac hau
- l u i t d i nhi3ng cuTa hang, vOfa md rong von hieu biet,
vOfa nam ddtfc gia ca t h j t r i f d n g . NgUdi cam t i n h con

Va day
242

trdi

chupt - cd hai,

lai

dm

ddt


am

sao

T6'i (Ha-ing), khong "hcfp" vdi
va

co nhiim,

d nha,

dd

lu

cac

Ta-boong.

an chai, dam tieu - viifa nhan, lai t r a n h ddcfc r u i ro.
/in,

Nvfdrc thuf ngtfofi
d

u

My-an-ma cd mot loai p h u t h u y goi la s6n,

ra't


doc ac, hay dung phap thuat hai ngiidi. V d i mot ngddi

du

nao dd, ban dau son lam ngcf ngan sau do phien nao,

thiet.

la cau thcf khuyen n h i l n g ngiTdi sinh

ngay t h d tif va t h i i sau:

hay

( t h i i nam) nen t r a n h "lam

Oa-goong

thi

Trong

ngdi "hap phap" ba t h a n g t r o n g mot nam. N g h i ngdi;

loai vat a'y; va hay n h d cau thcf sau:

nao

cua ngay chu nhat.


N h i r vay, m5i ngirdi dan My-an-ma difcfc phep n g h i

an" vao cac t h a n g ma k h i hau k h o n g p h u hap vdi hai

Ddu the

hong

Ngifdi cam t i n h sd tur ( t h i i ba) hay voi kh6ng nga
t h a n g Oa-x6, Ta-doong-m6n

het la ngbi

cr nha hoc bai, pha tra, h i i t thu6'c hay t d i chcri hang

Rdn,

sdm

m i t siTcfng, gay t r d ngai cho viec san mbi.
(Y-a-hu)

t r a n h r u i ro, t r a n h van han, tot hdn

lung,

ddi

khong,


k h i do, V I du, vao thang Ta-bo-doe, dat t r d i thiTdng md

Bi

Na-do lanh

tu

nhat, nen nghi ngdi, difdng siic, khdng nen "lam an"

vi§c Idn nao t r o n g cac t h a n g Ta-gu, Oa-goong va Na-do.

Ta-gu nong,

thii

Tiicfng tvf, ngirdi sinh ra vao ngay t h i i hai, fioic chii

(hay chim) la bieu tmng

gicf cung quan he k h a n g k h i t vdi nhau. M o t s i n h vign,

con chu6t

mdn.

vay? Ho la vat b i l u tu-cfng ciia ngay t h i i hai, Ga-lon

My-an-ma, ngay s i n h , c6ng viec va t h d i gian bao


r a n ( t h i i hiy),

may

vao t h a n g Na-gon, Tha-din-gi- u t va Ta-bo-doe. V i sao

Nghi ngcfi vao thang nao thi tot ?
d

thang

Vdi ai sinh

t h a n g ba.
song, neu xep lai, thay k h o n g phiic tap. V i d u : ngtfcfi

Pi-a-tho,

vao

dm dau, roi cuo'i cung hda dd va chet. C h i mot phap
sir cao tay mdi t r i noi son. Tuy nhi§n, ,phat hien ra
243


t r o n g thang mifcfi m6t; thxi sau va thi? t t f t r o n g t h a n g

Ka-x6n,


chap; thi? nam va thxi b^y t r o n g thang gieng; thiJ nSm
va thi? ba t r o n g t h a n g hai; thxi sau va thxi

Ba thang

t\i t r o n g

O nha

M d i doc qua "bang" t r e n , ta thay c6 ve hcfi 16i t h 6 i ,
song, neu xS'p lai, tha'y k h o n g phiJc tap. V i du: ngiTcfi
s i n h vao thiJ nam se may man t r o n g t h a n g nam, t h a n g
c h i n , thang gieng, t h a n g hai ...

ngay

la han,

may

mdn.

thit sou, thii

neu khong,

tie

ddi sdm


ngay sinh, c6ng viec va t h d i gian bao

gicf cung quan he k h a n g k h i t vdi nhau. Mot s i n h vi§n,

Tifcfng txx, ngirdi sinh ra vao ngay thi? hai, hoac chu
nhat, nen n g h i ngcfi, dxidng

si?c, khong ngn "lam an"

bay hoac thd" nam khong nen lam ba't ky

Ga-lon

(hay

Trong

chim) la bieu tUtfng ciia ngay chu nhat.

k h i do, V I du, vao t h a n g Ta-bo-doe, dat t r d i thuTcfng mcf
m i t sifcfng, gay trof ngai cho vi$c san mbi.
Ngtfcfi cam t i n h sxi tuf (thxi ba) hay voi kh6ng nga
(Y-a-hu) hay

De t r a n h r u i ro, t r a n h van han, tot hcfn het la ngbi

t h a n g Oa-x6, Ta-doong-mon va Ta-boong.

cr nha hoc bai, pha tra, h u t thu6'c hay t d i chai


hang

xom, luan ban the sxi, ho&c - neu khSng mu6n lac hau
- l u i t d i nhi3ng cuTa hang, vijTa md r6ng von h i l ' u biet,
vijfa n i m dUdc gia ca t h i trifcfng. NgiTdi cam t i n h con
bay),

con chuot (thxi

sao

vay? Ho la vat bigu tifong cua ngay thd' hai,

viec Idn nao t r o n g cac t h a n g Ta-gu, Oa-goong va Na-do.

r a n (thxi

hong

vao t h a n g Na-g6n, Tha-din-gi- u t va Ta-bo-doe. V i

N g h i ngori vao t h a n g nao t h i tot ?
d My-an-ma,

T6-tha-lin

ay rat khong

Vdi ai sinh


t h a n g ba.

ngay thxi

Pi-a-tho,

sao

T6'i

(Ha-ing), khong

N h i f vay, m6i ngifdi dan My-an-ma

"hop"

vdi

cac

difcfc phep n g h i

ngai "hap phap" ba thang t r o n g mot nam. Nghi

ngai;

an chai, dam tieu - vOfa n h a n , lai t r a n h dugc r u i ro.

nen t r a n h "lam


nam)

an" vao cac t h a n g ma k h i hau khong p h u hap vdi hai
loai vat a'y; va hay n h d cau thcf sau:
Ta-gu

nong,

Na-do

lanh

Rdn,

Oa-goong
lung,

day

O My-an-ma

ddt am u

d nha,

dd

lu

c6 m6t loai p h u t h u y goi la s6n, ra't


doc ac, hay dung phap t h u a t hai ngifdi. Vdi mot ngifcfi

du

nao do, ban dau son lam nga ngan sau dd phi6n nao,

thiet.

la cau thcf khuyen nhiJng ngiXcfi s i n h

ngay t h i i txl va thiJ sau:
242

dm

chuot - ca hai, co nhum,

D&u the nao thi
Va

trdi

lai

Ntfdc thu* ngtfori

vao

6'm dau, r b i cuoi cung hoa dd va chet. Chi mot


phap

sir cao tay mdi t r i noi son. Tuy nhien, ,phat hien ra
243


s6n la dfeu cxXc ky kho khSn d6i vdi nhiing ngifcfi binh
thifcfng: chi c6 th§' nghi ai do la s6n, chvt kh6ng thi
tim ra hkng chiJng kS't t6i. M6t phu ntl nao do bi dkn
lang nghi la s6n t h i chi ta that kho c6 th&' thanh
minh cho minh. Ky thuc dSn lang cung ching dam
chAc "tr&m ph^n tr&m" chi ta la phu thuy. V i th^, chi
CO m6t each duy nha't la thu:... b i n g ntfdc.
Ngvfcfi ta troi chat chSn tay ngiTdi phu niJ bi nghi
la phu thuy lai, dat chi ta giiJa hai man cua hai con
t h u y l n n^m song song canh nhau, rbi dvfa hai thuyen
tdi giiJa s6ng. Ba't th'Sn, ngUdi ta lai thuyen re ngoat,
hai thuyen tach ra. Ngifcfi phu niJ bi rcfi xuong nifdc.
Cu6c thur thach b^t d^u. Ke bj troi nhao 16n, bcti nhdn
nha, v6 sLf, thi dich thUc la phu thuy. M6t sgi day
lam hkng v6 cay xanh bu6c ngang limg "mu phu thuy"
dvrgc c6t d bd sSn tiif trifdc, se keo "phu thuy" l&n.
"Phu thuy" phai ch^u am phu! N§u ke bi troi a'y c\i
chim d^n, sau do "bigt v6 am tin", thi chi ta v6 t6i.
NgiTcfi ta v6i keo chi ta l&n, rbi lao vao cihi s6'ng. Tuc
nay chi t h i hanh d m6t s6' vung xa xoi heo lanh.

244


XIV
DO AN UONG
Khi hau nhigt ddi nong, I m , miTa nhieu, dia hinh
da dang (c6 nui, c6 s6ng, cd bi§'n, cd d6ng hkng...), tao
cho Dong Nam A qu&n thi d6ng, thtfc vat v6 cung
phong phu. S6'ng trong m6i trvfcfng thuan Icfi, ngii&i
D6ng Nam A kh6ng den n&i phai va't va Mm trong
vi§c t i m kiem thifc an: rau sSn ngoai ru6ng, ca t6m
sSn d s6ng, hb, ao, hiin, chim thii, hoa qua... sSn trong
rOfng... Hdn niJa, Dong Nam A khong c6 nhilng mua,
nhting thcfi gian thien nhi§n chet. Quanh nam liic nao
cay c6'i cung tot tiTcfi, mubng thii, ca t6m cung sinh
sbi niy nd. V i the, ngifcfi D6ng Nam A khong quen
chg" big'n va tich t r i l do an quy mo Idn. Ho thiTcfng
dung db an tUcfi song. Thien nhien Dbng Nam A khdng
thuan Icfi cho chan nu6i dai gia siic. V i the, siJa, t h i t
kh6ng CO vai tro quan trong trong bifa an thifcfng ngay
cua ngifdi dan A. Ngubn dam chinh la ca va cac loai
thifc vat. Cac nha khoa hoc thifcfng goi Dong Nam A
la vung van hoa thUc vat. Phong tuc an cua Dong
Nam A the hien kha ro dieu do. Tuy moi nai, m6i dan
t6c CO nhiJng kh^u vi va each an rieng, cong thiic bao

245


t r u m la ccfm -rau-ca. C h i vao dip tfi't, h6i he, ngifcfi
Dong Nam A mdi m6 t r 4 u , mS bo, giS't ga, t h i t

Itfn.


an va m6t bat nvfdc di

" t r ^ n g " cac

ngon tay m6i k h i

hoc t h d c an difa len mi§ng. NgUcfi Khct-me an

b6'c.

M d n t h i t t r u y e n th6'ng ph6 bien la t h j t niTdng - chi?ng

Ngoai mam ca, rau (lu6c hoac ha'p), ngifcfi Khcf-me

to ngixdi D6ng Nam A kh6ng c6 sd triTcfng chg" bien

dac biet t h i c h an cac loai gia vj n h i f rau thcTm, hanh,

t h i t . Nhvfng tOf gao, rau, ca, ho lam ra ra't n h i ^ u mon.

toi, d t . . . Pho bien nha't va cung difcfc ifa t h i c h nha't

Gao t h i t h a n h ccfm n^'u, ccmi db, ccfm lam, cam

dbi vdi bila ccfm thvfcfng ngay la cac loai canh ca na'u

rang...;

ca t h i lu6c, r a n , nifcJng, kho, rbi ca kh6, ca na'u...; rau:


vdi cac

§n song, lu6c, na'u, mu6'i chua... Tuy n h i e n , cac

dvfdi nhieu dang: na'u, ran, lam cha...

mdn

an thiTcfng dcm chat va th6 chit kh6ng pha tap. Cach

loai rau qua chua, nhvf doc. Ca dvfcfc ch§' bien

che bien va cac p h u gia k h o n g tao nen mdn mdi hon
tap va t i n h te, vay ma k h i an mdn nay vdi mdn kia
ngLfdi an se

cd dirge n h i l n g v i ngon

khac nhau: v i

ngon cua ccJm vdi ca kho khac v i ngon cua ccfm vdi
canh ca nau chua.
Dirdi day, c h i i n g toi gidi thieu phong tuc an

cua

m6t s6' dan t6c d Dong Nam A.

gicf cung cd i t ca


kh6, m ^ m

ca

(pra-h6'c), va rau.
NgUcfi KhcT-me an t h i t Icfn, bo, ga, t r i t n g ga,
nhvfng i t k h i an t r o n g biJa an thvfcfng ngay, dac

vjt...
biet

la dd'i vdi ngifcfi lao d6ng.
Trifdc k h i an, moi ngvfcfi ruTa tay chan hoac t ^ m ruTa,
Tbi ngoi tr&n chieu, quanh chiec mam to bang g6 hoac
246

k h i vdi t h i t . Cam

dvfcfc do, nhvfng vfa t h i c h nha't la

com lam - thvJ ccfm na'u t r o n g nhvfng bng tre non. D6i
k h i ccfm lam na'u lan vdi dau. Ngvfdi Lao an gao nep
thit

ga. Chi t r o n g nhiJng 11 tiet Idn, ngvfdi ta mdi t h i t bo,

t r o n g nbi k i n , k h o n g he kem phu gia, ke ca mud'i. A n

bang dbng. T r e n mam bay l i l n cam


c h i n h . Ngvfdi Lao thvfdng an ccfm vdi ca, rau, va ddi

Ngvfdi Lao an t h i t k h d n g nhieu va thvfdng an

Thitc an c h i n h cua ngiTdi Khcf-me la ccfm. Ccfm na'u
bao

T r o n g bila an cua ngvfcfi Lao, ccJm bao gicf cung la

la c h i n h .

C u a ngifcri Khcf-me

cung vdi cam,

Cua ngiTcfi Lao

to, mSy bat t h i t c

Icfn. Ngvfdi v u n g n i i i con an t h i t cac

loai c h i m , thvi.

ThiJ an pho bi§'n nha't la ca. Ca difcfc na'u, lu6c hoac
lam cha nhvfng vfa t h i c h nha't, va pho bien nha't, la ca
mam.
Ngifdi Lao an rau kha n h i ^ u . Ho t h i c h uong cac loai
ntfdc na'u vdi la cay hay nifdc qua.


Cua ngircfi T h a i
Nhvfng d& an c h i n h cua ngvfdi T h a i la ccfm, rau, ca.
Cam na'u hoac db. Rau gbm ca chua, Kau, b i , d\ia chu6t,
247


dau, hanh... Rau dxxac &n sd'ng, nfiu, xao. Ca dxsac mu6'i
lam m^m, phcfi kh6, nSu, ran...

toong - tha, va s§n-sa. Ngifcfi
bi^'n nifdc mam.

ta con dung ca de chg"

hi§n

Nga-pi goong ducfc coi la quy nha't. Que hxiang

noi

hay t r o n g bg'p. Tr§n mam bay bat com to, vai bat dUng

tig'ng cua no la lang Pai-a-gi thu6c huyen An-gi

^ n

thitc an... M6t t r o n g nhufng mon an dvxac ngifcfi

t h u d6 Yangoun.


Bila an, ca gia d i n h ngbi quanh mam, ngoai

Thai

vfa t h i c h nha't la nam pia (kig'u nhtf m^m ru6'c

Co th§' lam nga-pi goong tCf ba't ky

ca).

loai ca nao. Tuy n h i d n , loai ca nhdt song or v u n g nifdc

Ngoai nam pia, ngiTdi T h a i con dung nhiJng loai nvfdc

\a, thi'ch d ncfi c6 nhibu bun, va loai ca c6 nganh, la

mam, tifdng khac nhau. Cung nhif ngiTcfi Lao,

ngifcfi

nguyen li§u difcfc U'a chuong nha't. Ngifdi ta d6 ca vao

KhcJ-me, ngifcfi T h a i an b6'c ch\i khSng dung thia, dua

t h u n g g6 rbi dung que tre te a f a u khuSy nhe cho het

n h i f ngifdi Vi§t.

nhdt. Can t h a n hcfn t h i dung dao lam tCfng con. Sau
do ca dtfcfc xat mub'i, dat t r o n g ro tre, treo len hoac

dat t r e n san tijf 12 gid den 24 gicf cho rao het nifdc.

C u a ngiTcri M i e n
Nhvf da s6' cac dan t6c d D6ng va D6ng Nam

Viec tiep theo la nhat tifng con ca ra, xat muoi
A,

ngtfcfi Mien h^u n h i f k h o n g dung siJa va cac che ph^m
tCf sila. Ho tfa dung dau thxic
dku

vat (d&u dau, d^u dijfa,

co).

thuan rbi phcfi nang t r e n phen. Vai

can

ngay sau, xep

ca vao vai, chum Idn, mbi Idp ca xen mot Idp mubi.
Chum, vai dat or cho c6 bong mat. Thcfi gian t r o i di
Idp nude t r e n be mat dan bay hai, de lai Idp mub'i ran
chac.

Theo t i n h toan cvia cac nha khoa hoc, cac thiJc an
t r o n g bU"a an thifcfng ngay cua ngtrdi Mi^'n t i n h theo
t y le nang lifcfng (ca-lo) thiTcfng nhif sau: 50%


cam;

16% ca, t h i t (chu y§u la ca); 13% rau, qua; 12% canh;
9% rau song; 3% gia v j .

Sau mot t h a n g c6 th^ dem ca ra dung. Co th§' ran,
CO the na'u, n h i f n g c^n t h a n de ca van giiJ nguyen con
mdi ngon.
Thuoc loai nga-pi goong, nga-pi tha-looc

dtfcfc danh

M o n an t r u y e n t h 6 n g dac t r t f n g nha't cua ngtfcfi M i e n

gia cao hcfn ca. Nga-pi tha-looc la goi theo ten ca. K h i

la nga-pi. Nga-pi c6 nghia la ca ep, ca m^m. Tuy nhien,

lam, can cat bo vay, dubi va dau ca. Lam tijfng con,

t r o n g thtfc t§', nga-pi bao ham n6i dung r 6 n g rai hon

rura sach, xat mub'i, rbi phcfi nang. Rbi sau do dat ca

- db an difcfc che bi§'n tOf ca, tbm. Tuy theo loai ca,

l&n nen hoac phen, rbi p h u chieu, de cac vat

nang


t6m, ncJi va each t h i i c che bien ma c6 nhieu loai nga-pi

tr§n chieu. Bb'n ngay sau, c6 the

difdc.

khac nhau. Ba loai nga-pi noi tieng hdn ca la goong,

Nga-pi tha-looc ban ra't c6 gia. Ca ngifbi ban Ian khach

248

dem

ra an

249


mua deu c^n t M n m6i k h i cam cac con ca t h a n h pham

cac loai rau, dt, muoi va ca, sa-te - mdn chg* bid'n t i r

nay, vi c h i i n g difcfc coi la t h i i c a n sang, quy hiem.

t h i t bam. NgUdi Gia-va

Ngirdi Mien con lam hot ca - goi la toong-tha nga-pi.


rat t h i c h an cay, nen dt bao

gid cung cd. Ca chi§'m vj t r i rat Idn, va dirge che theo

No con difcfc goi la da-min nga-pi-theo ten dung cu b^t

nhigu each:

ca. Ta't ca cac loai ca nho, tep, torn... deu la nguyen

bien t r o n g cac biJa an la mot loai niTdc mam cd ten la

lieu t h i c h hcfp de lam loai nga-pi

tra-si.

t6m, ca ra skn phcJi nSng

nay. Ngifdi

ta do

vai ba ngay, rbi cho

vao

ran, nS'u, lam mAm,

Ngirdi Gia-va


phcfi kho dung pho

an nhieu loai t r a i

cay

nhimg thich

t h u n g g6, t r o n \kn vdi muoi. K h i tom ca nhOf nat k h o n g

nha't la chudi. NgUdi Gia-va an chudi tiToi, chudi ran,

con phan biet ro tOfng con nila t h i d6 ra n&n m6t cai

banh chud'i, mitt chudi va chudi khd cac loai.

feu canh nha. Dung ong

tre, ong nxia thoc sau

vao

ddng h6n hgp nay. Nifdc mam theo 6'ng chay ra goi la
Nga-pi-ia,

C u a ngirdi M a L a i

dugc cat di d u n g an hoac xao nau. Ba, goi

la toong-tha nga-pi, dung cho chan nuoi.


NhiJng mdn an ccf ban cua ngiTdi Ma Lai la com, ca

TOf t6m, ngirdi ta lam sen-sa nga-pi. Cac dia phiXcrtig

va rau. Ngudi Ma Lai na'u ctfm chi? khong dd. Ca dirge

(mi'fen

an cd nhieu dang: ca tiroi, ca muoi, ca khd va ca mam.

Tom, dem phcfi kho vai ba n a n g r b i

TCf ca hay tOf tom, ngirdi Ma Lai lam ra cac loai mam

t r o n mubn, gia nho, sau do, lai phcfi them vai ba n a n g

rud'e khac nhau. M d n iTa t h i c h n h a t la t h i t t r o n vdi

nijfa, t r o n dao cho san pham kho deu.

cac loai gia v i . Dau ran chu yeu la dau dijfa.

noi tieng ve mat hang nay d Ta-voi va Mec-ghi
nam My-an-ma).

Vao biJa an, ccJm dugc xdi ra chiee bat to bang tre,
thde an dirge bay

C u a ngiTcri G i a - v a (In-do-ne-xi-a)


ra cac

bat bang v6 dOfa. K h i an,

ngirdi Ma Lai biTng "dia" ccfm bang la d tay phai, bdc
Mon an c h i n h cua ngirdi Gia-va la cam do. Ccfm xdi

an b^ng tay t r a i .

ra rd hoac dia, d§ tiep tuc "pha che" t h a n h n h a n g mdn
cam

ira t h i c h . Mdn ph6 bien nha't la: na-si g6-reng -

cam rang vdi dau hoac md, na-si u-lam - cam t r d m rau
va gia vj. Dac

biet ngon

va cung dac biet duac xla

chuong la cdm nau vdi nifdc di^a.

250

- mot mdn a n cay la tii

Ddi vdi ngirdi Cham, gao la liTcfng thiTc c h i n h . Ngoai
dung na'u cam an hang ngay, ngirdi Cham con chg' bien


Cam diTdc an vdi nhieu mdn a n khac nhau. Ph6 bien
hcfn ca la sam-ben

C u a ngu^cfi C h a m

hbn

hcfp

gao t h a n h biin, banh... va dac biet la chao chua, difdc
chg" bang each na'u chao, di

nguoi cho t r e n mat

k§'t
251


vang, qua dem, chao se t r d n§n chua. K h i Sn, bo Idp
n\idc d i . Chao c6 v i chua, mat, rS't d i c h i u .
Ca bien la thiJc Sn phd bien cua ngtfcfi Cham. Ngoai

rifcfu. Rifcm ca't tuf gao t ^ hoac gao n^p. 6 vai dia
phuang, ngirdi Cham lam TVCOU chn d§' u6'ng t r o n g cac
dip l i .

ca kho, nirdng, ngUcfi Cham t h i c h an canh ca bien chua
- ca bien nSu vdi di^a, ca chua, me, gia dku. TOf ca,
ngirdi Cham con che ra cac loai mam va nifdc m i m


T u c a n t i ^ u Of I n - d 6 - n e - x i - a

khac nhau. Do la nifdc mam, m i m ru6'c, mam ca moi,
mam t o m , m^m ca dbng... M a m dirge dung lam nifdc

A n t r a u la phong tuc ph6 bien d Kku khip

cac dan

cha'm CO k h i t h e m cac loai gia v i nhiT canh, dt, ti6u,

t6c Dong Nam A. d day, c h i gidi t h i g u tuc nay d ngirdi

toi...

In-dd-ng-xi-a.

Ngvrdi Cham cung t h a d n g na'u ia pai, loai canh n^u

A n t r ^ u h^u nhir da t r d t h a n h mot b6 phan cua

b&ng nhieu loai rau bam nho t r 6 n vdi gao ngSm gia

cuoc song t h i r d n g ngay va cac n g h i thiJc cua ngirdi

nho. Ngoai mam muoi va cac loai gia v i , neu c6, cho

dan In-d6-n§-xi-a tCf t h d i xa xiTa. Ngirdi In-d6-n6-xi-a


th§m i t t h i t , ca. Canh nay cung c6 thi

nhai tr&u sud't ngay va d moi liic, moi n d i . Mieng t r a u

de chua mdi

CO mat t r o n g moi 11 tiet, cifdi x i n . M i e n g trau diTdc

fin.
Ben canh ca, rau, ngi/di Chfim con fin cac loai t h i t
gia sue, gia c^m, t h i i rOfng. O v u n g N i n h ThuAn, B i n h
Thuan CO nhieu t h o rOfng, nen ngvrdi Cham c6 n h i ^ u
each che bien t h i t tho lam t h i i c fin. Doc dao htfn ca

dang

Cling

linh

hbn ngifdi chet

t r o n g cac dam tang.

M i e n g trau dxxac dem mdi k h i khach t h a m nha... D6'i
vdi ngirdi In-d6-ne-xi-a, t f a u la bieu tircfng cho sir hoa
hap v i k h i n h a i , nhiJng t h a n h to' cua m i e n g t r ^ u t r d

la mon t u n g ta-pai: tho, cat tiet, lot da r b i chat t h a n h


t h a n h m o t hdp the t h o n g nha't k h o n g the tach r d i .

mieng;

Nhai

r u o t non, ruot gia giiJ nguy&n ben t r o n g va

t r a u con la bieu t i r g n g cho l o n g k i e n t r i , v i

diTcJc bu6c chat l a i ; kep l i n t h i t va ru6t tho vdi nhau

mieng

bang mot t h a n h tre tach d6i r b i dem nirdng t r e n than

hern. N h a i lau, t f a u t r d n e n dam da. N h a i t r a u c u n g

hong.

CO nghia la k h a n g d i n h Idi hifa h e n hay Idi cam kfi't

Nude t r a la do uong thong t h i r d n g cung nhiT dung
k h i tiep khaeh. Sau cac bOTa an hoac k h i khat, ngirdi

t f a u von da cay cang

t r d n e n cay va n o n g

va dieu do chac chan dugc thiTc hien. Tijf choi mieng

trku

CO th§' dirge xem la bieu hien cua sir t h u dich.

thirdng uong nirdc gieng hoac nifdc mUa t i c h

Ngirdi In-d6-ne-xi-a ra't ehii y den vat difng t f a u .

trong l u , v6. Vao nhiJng ngay h o i , ngirdi Cham c6 them

Hop diTng t r a u dung t r o n g cac n g h i l i dep, bang vang.

Cham

252

253


H6p t r a u d u n g thiftfng ngay t h i bSng bac, d6ng,

hay

g6. Nhieu k h i , cai t i i i vai, ong tre, v6 b^u, v6 diifa cung
difcrc dung dxXng

trSu. M 6 t h6p t r ^ u d i i n g "ki§'u each"

C O sau ng§n: ngSn dUng cau, ngSn dUng voi, ngan di^ng
thuoc lao,


n g S n diXng la t r a u , ng§n dUng v6, va

dLfng n h i i n g mi§'ng t r a u da

XV

ngan

t§m.

NHA

d

Co the n d i , mot phong tuc vijfa chung nhat vijfa d6c
dao n h a t cho toan k h u vofc Df^ng Nam A la d nha san.
Nha san Dong Nam A c6 nhiJng net rieng ve ky t h u a t
va my
mot

so

thuat, khac cac
khu

V L T C

kieu nha t r e n san ton tai d


khac cd

t r e n th§' gidi nhiT mot

so

v u n g rCrng Dong A u , Dong A, Chau P h i , Chau My. Nha
san Dong Nam A

la nha cd ket cau san - k h u n g va

d\xac lam chu yeu bang tre, niJa, chit khong phai la
san - tUcfng bang

cac

NgLfcfi Dong Nam

A

t h a n go xep

chong

chi dung g6 de

len nhau.

lam n h i i n g


phan c h i u luTc (nhtfng van theo ky t h u a t khung)

bo
nhxX

cot san, cot nha... Hau het cac nha san a Dong Nam
A (f§u cd hien rong ngay trifdc cuTa, tijf hien cd thang
nha la ncfi moi ngiTdi trong

gia

d i n h lam viec, nghi ngcTi, t h a m chi ca an uong.

Doi

de len, xuong.

Hien

k h i nha cd mai cao, to va day de chong ndng,

nang,

mifa. Difdi mai, thifdng la gac xep - ncfi ca't giiJ thdc,
ngo... Dirdi san, dat chubng trau, bo, Icfn, ga, hoac chiia
Cong cu lao dpng, cui

254

dun...


255


Tuy d&u la n h a san, n h a cura m6i t6c ngifdi hay m6i

cua nha. P h o n g c h i n h giOta la ncfi an u6'ng, chuy6n t r o

dSn t6c d D6ng N a m A lai mang nhiJng net riSng vfe

va td chi?c cac n g h i l i cua ca gia d i n h Idn. Ngay ciia

h i n h thitc, k i c h thiidc va each b6' t r i ncfi an ch6'n cf ben

ra vao cd mdt b§'p Ida de na'u niidng vao dip 11, tfi't.

trong. Do k h d n g c h i la n h i i n g khac bi§t h i n h thiJc,

Ngay thifdng, ngtfdi t a na'u niTdng t a i cac b§'p rifing

ma c h i n h la khac bi§t vg phong tuc s6'ng. V i th§', qua

cua tCfng gia d i n h n h d . Niia b&n phai phia triTdc n h a

ng6i nha, ta c6 th6' bi§'t kha ro vfe nhi&u phong tuc

danh r i ^ n g cho n h i i n g ngifdi dan 6 n g Idn tudi

cua ttjfng dkn t6c hay t6c ngtfdi. DvTdi day, chung t 6 i


gia d i n h . NuTa b§n t r a i phia trUdc la n d i d cua cac ba

chi gidi thi§u m6t s6' ki&'u nha san ti6u bi§'u con giiJ

va cac c6 gai chifa chbng. Toan b6 phia sau cua nha

dirac nhieu t r u y e n t h 5 n g xifa va kha d6c dao.

dUdc chia ra t h a n h tOfng phong danh cho tOfng ti§'u

trong

gia d i n h . N h i e u k h i sd phong len t d i 20 hoac 30.

Nha lorn c u a ngitcri mi-nang-ka-bau

Ngoai n h a d (ru-mdc ga-dang) ra, mdi lang cua ngufdi
Mi-nang-ka-bau

(In-do-ne-xi-a)

con cd nha chung cua lang (ba-lai), la

ndi h d i hop cua cac gia lang, ncfi n g u cua t h a n h ni§n
Ngirdi Mi-nang-ka-bau goi ng6i nha m i n h d la ru-mac

va dan 6 n g chiTa vcf cua ca lang.

ga-dang (nghia la n h a Idn). Nha c6 b i n h d6 h i n h chiJ
nhkt,


dvfcfc dxXng tr§n san cao t d i 2 met. H a i mai d6'c

cong venh len t r 6 n g nhiT h i n h yen ngUa va ket t h i i c

Nha dai hinh thuyen cua ngiTori T5-rat-gia
(In-do-ne-xi-a)

d hai dglu noc bang h i n h m6 phong cap sCfng trku. M 6
t i p t r a n g t r i d^u trSu la h i n h a n h big'u t r i f n g cho chi&'n
thang,

difcfc

kd trong

h u y ^ n t h o a i , cua con nghe

Mi-nang-ka-bau ddi vdi con trAu Idn cua ngifdi Gia-va.
Mai diTdc Idp bang sd co hay la co. M 6 i k h i c6 t h e m
ngufdi, gia d i n h lai lam them nha p h u tifi'p vao hai d^u
hoi cua ngoi

nha c h i n h . Mai nha p h u bao gid ciing

Mac

d^u h i e n nay ngifdi T6-rat-gia

sdng each xa


bien, n h i f n g ho van goi cong dong ciia m i n h la "nhiJng
ngiTdi tOf m6t con thuybn". Cube sb'ng tr§n thuy"&n di
lai da'u a'n k h a ro d h i n h dang, c^u t r u e cua ngbi nha
va cac phong t u c sdng t r o n g nha.

difdc

M o i ngbi n h a cua ngifdi Tb-rat-gia la ndi chung sdng

t r a n g t r i d d&u noc phia ngoai bang h i n h cap sijfng

cua tCf 5-6 den 18-20 gia d i n h nho. Ngbi n h a dai difdc

trau. Vach t u d n g phia ngoai va phia t r o n g difdc

ddng t r e n nhCfng chiec cbt san vdng

viy

ra tijf phia difdi noc mai nha c h i n h va ciing

cham

chac va cd bb

khac va to ve gSn nhvf k i n dac bdi cac hoa tiet t r a n g

mai cao h i n h y e n ngUa. H a i d&u noc cua mai vtfon xa


t r i d&y mau sac. Cufa ra vao n^m c h i n h giiJa mat ti"&n

ra khoi tifdng hoi, tao ra hai mai che Idn d hai d&u

256

257


nha. P h ^ n d&u mai nh6 ra difcfc gii? hdi nhOfng chi§'c

Ngvrdi T6-rat-gia

c6t cao, c h i c . B6n vach tvfcfng ngoai d^u thucfng thach

lam noi tiep khach, noi hop mat chung cac t h a n h vi§n

sdr dung phlkn dudi do cua kho lua

ha t h u . V i t h ^ , h i n h dang bgn ngoai cua ng6i nha ra't

t r o n g dai gia d i n h .

gi5ng h i n h dang m6t con thuyfen Idn. M 6 t t h a n c&y

Ngoai kho lua, cac c6ng t r i n h kig'n t r u e khac ciia

deo t h a n h cac b^c dung lam c'&u t h a n g l§n xu5ng phong

ngirdi T6-rat-gia n h i f c^u, chef... dfeu dvTcrc lam theo m6


c h u n g d giiJa nha. H a i phia phong chung la cac phong

h i n h nha d. N h i ^ u kho lua, cSu dirge cham kh^c, t6

r i 6 n g cua tufng gia d i n h nho. Cac phong r i 6 n g difcfc

ve rUc r d k h d n g khac gi n h a d.

ng&n vdi nhau bdi cai bg'p. N h u vky, hai gia d i n h nho
CO chung m6t b&'p. Ban ngay, toan b6 bgn t r o n g ng6i
nha la m6t khdng gian chung. T6'i dg'n, nhiJng chi6'c

Nha trfen san va tren cay cua ngiTcri Pa-pua '^^
(In-dd-ne-xi-a)

chi§u hoSc manh m d i difcfc ha xud'ng di chia nha t h a n h

^"^

tOf phong ri§ng cua tijfng g}a d i n h . V i a n h sang vao

M6i lang cua ngirdi Pa-pua bao gid cung gbm m6t

nha c h u y§'u qua m6i m6t chiec cuTa ra vao, n§n t r o n g

ng6i nha Idn danh cho dan 6 n g va nha d cua cac gia

nha htfi t6i.


d i n h . C h i n h i i n g ngirdi dan 6 n g mdi dirge quyen dg'n

Co thi

noi, m6i ng6i nha cua ngifdi T6-rat-gia la

d ngoi nha chung ciia lang. Vg, con, chi em gai chua

m6t c6ng t r i n h ngh§ thuSt - k h o n g c h i vi no c6 h i n h

chbng cua hg t h i d t a i nha ridng. K h i ISy chbng, c6

t h u dac biet, ma con v i Kau n h u toan b6 mat ngoai

gai phai ve d n h a chbng. Den tudi t h a n h nien, t h a n h

cua no - tOf tucfng vach dg'n cot keo, tiif d^u h b i d§'n
cac t h a n h dd mai... dfeu ducfc p h u k i n b^ng nhiJng h i n h

nign k h 6 n g dirge s6'ng d nha, ma phai s6'ng d n h a
c h u n g cua lang.

cham khAc t i n h xao va sac sd. Cac hoa tieft t r a n g t r i

6 nhi"&u vung, n h a cua ngtrdi Pa-pua thiTdng cd mat

dfeu la cac h i n h mang t i n h h i n h hoc difcfc t6 ve bdi

bang h i n h chiJ nhat, dirge diTng t r g n san cao, d6i k h i


ba mau: den, t r i n g , do. Tr&n cot dd mai phia mat

tdi 8 met so vdi mat da't hay mat nifdc. V i lam b^ng

c h i n h cua nha cd gan mot h i n h d^u t r ^ u to hkng

g6.

tre, niJa, ngn nha cd ra't n h i ^ u c6t san. NhiJng chi§'c

Ben canh nha la kho liia. Kho c6 cSu true va h i n h

c6t diTng x i t nhau den n6i khoang t r o n g diTdi san k h d n g

dang m6 phong nha d, n h u n g k i c h thirdc nho han nha

thg' sur dung de lam ba't cif vigc gi. Tr&n san, ngirdi

d va san r ^ t cao (cao hcrti mat da't tOf hai den ba met).

ta lam tvfdng vach di tao khoang khdng bfin t r o n g cua

Cach mat da't tCf nufa met dg'n m6t met, kho liia con

nha va hai hien d hai dau h b i . TiTdng nha lam hkng

CO m6t san p h u phia difdi. V i vky, b§n m6t phong md.

tre, n\ia va v6 cay, mai nha Igp la eg. Bi


258

len nha,
259


p M i theo chig'c thang b^ng tre ghep hay bMng thkn
g6 dai. TCf hi§n, qua cufa la phong khach. O do c6 bep.
Tren vach treo du thiJ nhxi cung, ten, nhac cu. Canh
phong khach la phong ngu. Phong ngu c6 ci3"a di ra
hi&n sau - ntfi phu n i l lam vi§c.
O mdt s6' vung, ngtfcfi Pa-pua c6 kieu nha rS't dac
biet - nha tr&n c^y. Nhilng canh c^y to each m§t da't
chOfng sau, bay met dvfac chon lam khung dd cho ng6i
nha. Dua vao nhtfng canh c^y do, ngiTcfi ta dtfng m6t
ng6i nha bang tre, ni!a la co. Mot chi&'c thang dai bang
tre n6i lien mat da't va nha lam 16'i len xuong. Ki^'u
nha nay cua ngvfcfi Pa-pua chi phd bien d nhufng ntfi
rCfng gia heo hiit hoac nhiJng ncfi thucfng xay ra chien
tranh giila cac lang vdi nhau. Kieu nha tren cSy cua
ngtfcfi Pa-pua la nham muc dich tu ve.

Nha hinh mai rua cua ngvrori Thai
Ngirdi Thai d Thai Lan c6 truyen thuyet vfe ngubn
g6'c cua nha d nhxX sau. Thud xa xvTa, ngiibi Thai khong
bi^'t lam nha, phai d trong nhiJng mai da, lum cay.
M6t hom, ngifcfi Thai gap rua, hoi rua each lam nha
de cr. Rua ben thut c6 lai, k i l n g chan l§n va bao ngtTcfi
cii theo hinh mhu dd ma lam. V i vay, sau nay ngUcfi


Thai lam nha san c6 mai giong hinh mai rua.
Nha cua ngiTcfi Thai c6 hai cvlra l§n: cuTa trUdc (md
hi6n trifdc), va cuTa sau (mdr ra hien sau). Hai cuTa nam

chinh giila hai d"au hbi. N@'u t i n h tOf cua trUdc, gian
260

t h i i nha't la gian thcf t6 ti§n va ma nha. TiSp theo la
cac gian ngu cua cac thanh vi6n gia dinh. Goi la gian,
nhvfng hoan toan kh6ng- c6 tu^cfng vach ngan each, ma
can cii vao cac xa ngang bac qua nha. Ngay sat gian
thcf la gian ngu ciia chu nha, rbi den cac gian cua con
cai. Con gai va con re d gian sau cung. Sat canh gian
cua con gai va con re la gian de khung curi det vai.
M6i gian ngu mac m6t chiec man vai mau tham to
b^ng ca gian. Ban ngay, man dtfcfc cu6n iSn d l nha
thoang mat. Ban dem, khi di ngu, man difcfc ha xuong
di tao ra tiifng bubng rieng bigt.
i»ff^q
Nufa dtfdi ciia nha chu y6u danh cho sinh hoat cua
gia dinh. Moi gian mang chiJc nang rieng. D'au tign,
tinh tijf phia cura sau, la gian bg'p. Bep nay chi de na'u
cam Icfn va la ncfi cho phu niJ vijfa sinh con n^m sxxdi.
Bfe'p thxi hai dbi di§n vdi gian ngu cua chu nha. Db
an thi^c uong hang ngay dtfdc na'u ntrdng d day. Khach
la dan bng, ducfc don tiep d bS'p canh gian ngu cua
chu nha. Khach la dan ba, diTcfc tiep don d bep kia.
Gii3a hai bep la khoang khbng gian rong danh cho sinh
hoat, an ub'ng cua ca gia dinh. Nha cang nhieu gian,
chb sinh hoat nay cang rbng.

Ngoai tang san sinh hoat, trong nha con cd "gac
xep" chiJa \\iang thxXc va cac loai hat gibng. Ngay tren
bep thvrdng cd mot hoac hai "gac xep" nho de ca't giil
cac do dan, thiic an... cho khb rao.
G'am san dung lam ntfi de cbng cu san xuat, cui
261


nhd't ga, Icfn, trdu bo. Cay, 'bCfa va trSu bo d
phia
cufa chinh, chubng Ion, kho cui d
phia cufa sau.
Nha san cua ngtf&i Thai la m6t trong nhiing dang
kig'n true dep cua khu vtfc Dong Nam A. Nhin tijf ngoai
vao, ta d i dang nhSn thfi'y ba ph^n kha ro: Trang
t r i hai d^u ndc, mai, va hang cbAn c6t. Hai chum
"ciit" (v$t trang t r i d d^u ndc) t r § n g vifcm len cr hai
d l u lam cho ng6i nha trd n^n sinh dong. Co nhieu
hinh "ciit": hinh cky bat cheo, hinh sufng trSu, hinh
chim, hinh la tre, hinh hoa sen, hinh ran... Khong
phai ai muon lam "cut" gi cung dtfoc, ma phai theo
dia vj xa hoi: nha quan mdi di/Oc lam "cut" hoa sen,
con nha dan chi difoc lam cac loai "cut" sCfng trau hay
sijfng d6...

Nha cua ngifcfi Mien (My-a-ma)
Giong nhieu dan toe khae d Dong Nam A ngUdi
Mien khong bao gid chiu de ai song tren d'au minh.
Chinh vi vay, nha san mdt tang la dang thdc hau duy
nha't tbn tai.

Vi nha g i n bo vdi m6i birdc t h i n h suy trong ddi
so'ng cua chu nhan, nen ngay tiJf trvTdc khi khdi cong
xay dung mot can nha, nhi'Su nghi thitc phai dUcfc tien
hanh.
Trtrdc het va tren het la chon da't dtfng nha. ViSc
262

chon da't phai
than trong cua
sach, 6ng t h l y
vi§c khdi c6ng

dUa tr6n cac tinh toan, xem xet ra't
6ng th^y goi la day-to. Bang each tra
cung xac dinh ngay lanh thang td't cho
xay dUng.

M6t dieu ra't diTcfc quan tam la chon c6t. M5i nha
CO 9 cot. Moi cot CO ten goi ri§ng. Quan trong hon ca
la c6t tha -bia dUng d phia nam. Tren dinh cot nay,
th^n bao h6 cua gia dinh trii ngu. C6t duoc phu vai
trang hay trang t r i cac canh la. Ngifdi nha chet, thi
th§' dtfoe rufa sach, quan vai Hem, dat canh c6t nay
trvrdc khi dtfa vao quan tai.
C6t lai duge phan thanh cac hang khac nhau. C6t
dure, hai d&u to bang nhau. Dung c6t dtfc thi gia chu
dufoe binh y&n, lam an thuan IcJi, khoi lo cac trac trd
tren dudng ddi. Lam nha, dung edt cai - dudi nho tren
to - t h i van may cang gap nhieu hon. Moi tai iTcfng
Idn la do cot a-that ma-si-phbng to d giiJa - mang lai.

C6t trung
tinh
di kem vdi ba't hanh, ddi ngheo.
C6t quy, phinh to d dau tren, gan vdi thuong dau,
chet choc cua ngirdi nha.
Ngoai da't, c6t, cac y&'u t6' nho khac cung kh6ng
difcfc bo qua, vi nhu bac thang d i n 16n hien nha, mat
g6..., vi chiing deu gay tac dpng i t nhieu tdi siJc khde
hay viec lam an sinh song cua chu nha.
v a t li^u lam nha la g6, tre, niia, la. Vach b i n g ph&n
tre, nita pho bien d vung chau thd. Ddi khi vach lam
bkng g6. O vung nvii rijfng, loai phen g6 pho bien hon.

. 263


Cac gia d i n h giau c6 mua g6 t&'ch ho&c pin-ka-d6 ci?ng

kia d giiJa. Sang h6m sau, n6'u ntfdc t r o n g cac 6'ng can

"nhir s^t" d§' lam nha.

sach t h i clln phai chon dia di§m mdi.

v a t ligu Icfp mai, d vung chau th6' chu yeu la la co

Uiy

ba doan tre. Che


m5i doan doc

lam d6i. La'y

d m i ^ n nvii la c6 thek-ke. NgiTcfi ta cung dung tre, niJa

t h a n vach m6t diTdng ngang d mat t r o n g moi nuTa 6'ng

lam t r a n h Icfp. Co ncfi l^y cai 6'ng tre, bvfcfng dai che

tre. Bi

d6i

tao ra m6t thtf "ngdi" dac bi6t. K h i Icfp, "ngoi"

gia d i n h - vao giila cac vach t h a n . Chap hai nura tOfng

dirge x§'p t i i ^ n t i ^ mot xa'p m6t nguTa. "Vi&n" sa'p de hai

doan tre lai, r6i chon xuong da't nh\X d6'i vdi t r u d n g

mep vao long hai "vi§n" ngufa hai ben. d

hcfp dung nifdc thuf. Sang hom sau, thay cac hat

m6t s6' v u n g

vai hat gao - so hat gao bang s6' ngtrdi t r o n g


gao

nhu' Yangoon, Mun-m§n, c6 n h i i n g nha lap bang nhiJng

nam ngoai vach t h a n t h i c6 nghia la t h a n l i n h k h o n g

t h a n h g5 mong.

nha't t r i . Can t i m ncTi khac.

Theo quy d i n h ciia luat c6, ngay xvfa, m6t s6' loai
ngtfdi hay m6t s6' cong

trinh

difcfc phep

chbng mai

Neu dia diem d u d i n h dtfng nha thoa man dUdc yeu
c^u t r e n t h i do mdi la ket qua dSu t i e n . Budc

tiep

la pya-that. Co ba loai pya-that, la:

theo, quan t r o n g hcfn, la n h d mot th"ay nin-guot xac

ya-ma g^m ba Idp mai, the-ba; 5 Idp, thuya-ma: 7 Idp.


d i n h ditt khoat. TKay cung dbng t h d i chon ngay khdi

Loai c6ng t r i n h 7 Idp mai chi danh cho hoang cung

c6ng. Ngvfdi Ka-chin coi ngay t6't bao gid cung vao nura

va

dau thang t r u n g vdi t h d i ky t r a n g t r o n dan, ch\i khong

nhieu t^ng goi

cac

chua l i n h

thi&ng. La

va

canh

tha-bie

cung

thucfng d\iac deo, gai d mai nha. Nhieu ngirdi tr'bng
cay tha-bie or mot cai chau, dat t r o n g nha, vdi muc
dich phong ch6'ng tai ifcfng.


phai vao nufa sau, k h i t r a n g khuyet dan.
K h i dtfng nha, trUdc het phai dvJng cot phia phai
I6'i vao c h i n h d dSng trixdc nha ndi danh nuoi ga

Ian.

Neu dufng mot c6t t h a n h cong, viec chan nuoi ve t h u a n
Icfi.

Nha cua ngiTcfi Ka-chin (My-an-ma)
Trvfdc k h i bat tay xay dufng m6t ng6i nha mdi, ngifdi
ka-chin

(My-an-ma) chon

dia diem

t h i c h hcfp.

Nghi

thiJc chon dia diem dxXng nha nhif sau:

Trirdc kia, ngifdi Ka-chin khong bi&'t d u n g s i t thep
lam vat lifiu xay dxing. Ho dung nhijfng cay g6 to lam
c6t, nhiJng cky gh nho lam xa; tre, v&u, niJa lam xa
va vach; may song de giang buoc; t r a n h dung Icfp mai.

B6 nirdc d&y ba 6'ng tre. C^m cac 6'ng tre nay xu6'ng


Viec dung nha, doi hoi t h d i gian - c6 k h i tdi hang

da't d k h u d u d i n h dUng nha: hai 6'ng d hai d^u, 6'ng

nam t r d i - va cong siJc ho trcf cua ho hang, be ban,

264

265


h a n g x d m . C h i v d i sxX gAng
n h i J n g cSy

siic cua n h i l l u n g t f d i t h i

c6t t o - cd c 6 t d u d n g

dtrcfc c h a t d o n va v a n c h u y e n

kinh

tijf cac

45 c m - m d i

k h u riifng xa

vfe


vi§n k h a c t r o n g gia d i n h . N g t f d i vcf m a n g t h e o n b i , gao,
mud'i, v a i
mang

nha.
M 6 i n h a deu cd h a i I d i r a vao. L 5 i trvfdc, d a n h
ca n g i r d i n h a

Ian k h a c h

d a n h r i e n g cho cac

- goi

la n p a n . Lo'i

cho

sau,

chi

t h a n h vi§n t r o n g gia d i n h goi

la

nha

tiif 15 m e t


cd t h e
den

cd h a i h a y

18 m e t .

Nha

ba g i a n , v d i c h i ^ u d a i

c u n g cd t h e cd t d i t r e n

m i r d i g i a n , v d i c h i e u dai tur 50 m e t
gia c h u g i a u cd. So' g i a n

den 60 m e t ,

neu

la m d t c h i s6' k i n h te

t r o n g . San n h a bang tre. Bep

quan

lura d^' ngay t r e n

san.


Cac

sa-lang

c6 gai da t d i t u o i l^y

boat,

g i a n na'u thiJc a n cho Icfn, g i a n d a n h tig'p k h a c h .

Phia

b e n p h a i la cac g i a n d a n h na'u do an cho n h i J n g n g t f d i
dan ong

chifa vcf, cho h o

cua c h a me d ^ n
d

hang,

va

cuoi c u n g la

gian

16'i d i sau nha't.


n h a dai t h i f d n g cd cac

k h i dd h o i

Tuygt!

Vao

dude

day

dugc

cham

rtfcfu. Cac

con

me.

ngtfdi chbng:

"mang

cai

bep c h u ^ n b j biJa a n d a u t i e n . B a k h d n g q u e n d a t
t r e d i J n g r t f d u l e n t r e n b a n t h d th'an n h a . V i e c


rifcm t h d t h ^ n tfif n h a c u t d i n h a m d i la n h a m tao m d i
q u a n he l i n h thifeng gitJa h a i n g d i

nha.

N h a c u a ngiTori K a - r e n
(cf M y - a n - m a v a T h a i
Ngtfdi
dap

Ka-ren

dap

lam

ra lam vach

CO Icfp m a i . D t f d i g^m

nha
va
san

san,

^

Lan)


thtfdng dung t h a n

tre

san, d u n g cd t r a n h hoac
la c h u b n g ga, c h u b n g

la

Icfn,

cd h i e n r d n g , viifa d u n g l a m ncfi

nha

chuSin b i thiJc a n , det v a i va cac c d n g vi§c k h a c , vOfa

qua

d u n g l a m ncfi t r o c h u y e n v d i b a n be va cho k h a c h

l a i cac

gian t h u a n t i e n . K h a c h

cuTa

qua


nay.

tro

dem.

N g d i n h a truyfen t h d ' n g cua n g t f d i ICa-ren k h d n g c h i a
d u n g xong ngoi

nha trirdc. Ho

ngoi

n h a , cac s a - l a n g

tai gian

la n g t f d i c h b n g . Sau o n g

266

ong

chuyen

tao t h o a n g k h i , s a n g sua va de ngtfdi n h a

Xay

vui


nhdm

n h o di

k h o n g d i qua cac

gi

di!".

Ba v d t d i g i a n b§'p n i i c , la'y lura tOr n g o n dude

c h u b n g t r a u bd. N h a

k h u - o a t , tiJc la cac

ngon
tre

n h i e u cua c a i ! B i e t bao n h i e u la c o n ! " . Cac s a - l a n g

chbng

t i e p b a n t r a i , r b i t d i g i a n l a m ncfi t r i J nvfdc s i n h

d'ng

l a i v a y ? " N g t f d i c h b n g t r a I d i : " V a n g , bac vd k h d ' i ! T h a t


N h i n txi ngoai, p h i a b e n t r a i Idi triXdc, trvfdc t i e n la
g i a n d a n h ri§ng cho cac

thie't khac,

nha cu, mot

t h e o m d t i t d& a n g i i i p

ve n d i : "O!

nbang.
Moi

t h i ? c^n

lura tCf n g d i

d a n h cho

difcfc m d i

vao

k h a c h . Sau

do

t a la n g t f d i v a va cac


thanh

phdng. Trong
khoang
den

che

t u d i cap

m o t gdc

chan

nao dd cua n h a cd t h e cd

k i n l a m b u b n g n g u cho

ke. C o n

cd con

ca gia d i n h t h i n g b i n g h i

mdt
gai
hoac
267



nhm ngu t r e n nhiJng chiec chieu t r a i ngang tr§n mat

Nha cua ngUofi H'mong

san. GiOTa nha la bd'p nKu Sn su6't dem ngay do Ida.
Phia t r e n bg'p cd m6t gian treo dung lam nai cKt giU
db an kho.

Doi vdi ngirdi H m o n g , chon da't lam nha la vi&e v6
cung quan t r o n g va difcrc tien hanh ra't c i n t h a n , vi

N h a kho chiia lua diing ri&ng, kh6ng dtfng d phia
trUdc va sau nha d. Kh6ng phai ta't ca cac

nha d&u

nai dtfng nha phai dircfc sU cha'p nhan

cua t6

tien.

Ngirdi ta ifdm hoi y ki^'n cua t6 tien qua viec

dang

cd coi gia gao. V a i gia d i n h cung chung mdt c6'i. Trong

cung "dbng tien gi^y". Neu tb tien cha'p nhan, gia d i n h


lang cung nhir t r o n g m6i nha deu khdng cd ncfi t h d

mdi don dep k h u da't cho ngbi nha ttfcfng lai.

cving. N h i l n g nai l i n h t h i ^ n g n k m d ngoai lang: nghia
dia va mieu t h d "chu dat va nirdc".
M5i h6 la mot dcfn vj k i n h

doc lap va diroc ca'u

t h a n h tCf bo ba: chbng, vO va n h i i n g ngUdi con chua

Don xong k h u da't, gia d i n h mdi lo kiem nguygn lieu
lam nha. Cbt nha phai lam bang go tb't, chbng

mb'i mot. Go tap, tre, niJa dung de lam vach va Idp
mai.

lap gia d i n h . Bdi vay, n h i l n g ngifdi p h u n i l khdng phai
la me hoac vd ciia gia chu t h i k h d n g dxxac song t r o n g
nha, v i neu ho sdng chung se gay ra xung dot cua
ma. C h i n h vi scf dieu do, dan ong Ka-ren
gid Ify

cac

khong bao

va hai va hau nhif k h o n g lay vcf mdi k h i vcf


chet. Ngvfdi dan 6ng gda nao mud'n la'y vcf, phai dcfi
den k h i cac

con m i n h da t h a n h gia t h a t va da ra d

rieng.
Luat tuc cua ngUdi Ka-ren
mdi difcfc ngu t r o n g nha.
khong

t r a i den

tuoi lay vcf

Vao ngay lanh, gia d i n h mdi ba con ho hang t d i
giiip diXng nha. K h i hai chi§'c cbt d^u tibn dvfng xong,
chu nha den diing ben

mot chiec cbt kha'n: "Tbi da

db'n song d day r b i , tCr nay, x i n dCfng cho ma d\3 vao
nha t b i " . Viec tiep theo la dat bep va dxXng ban
t a m . Chi sau k h i cac viec tr§n hoan t h a n h , cac

thd
cbng

viec dvfng nha con lai mdi dUcfc tiep tuc cbng viec con
lai.
K h i ngbi nha dtfcfc dtfng xong, gia chu gig't hai con


cua

ga dat l i n ban t h d ciing mdi tb tien va cac ma vfe d

chang t r a i chUa vcf phai ngu dem

tai nha m d i , dat mot con ga trb'ng va mot con ga mai

diTcfc ngu cung nha

m i n h . V i the, cac

Con

quy d i n h rd n h i l n g ai

dirge

vdi c h i , em

gai Idn

ngoai h i e n nha nhiJng ban t r a i k h d n g cd chi em gai

d Ib'i cda chi'nh de cau "cac

Idn. Khach cung t h i f d n g phai ngu ngoai hien.

sue, cac


ma cda" bao ho cho

gia

gibng cay t r o n g cua gia d i n h va dem n h i l n g

di'feu tb't lanh den cho moi ngurdi song t r o n g ngbi nha,

268

269


treo m6t t h a n h kiS'm g6 ngay phia tr§n c\ia d§' ngSn
cac ma ac n M p vao nha.

chay tOf vach sau t d i hang c6t giOfa. Ban t h d t6 ti&n
treo d m6t gdc t r o n g k h u dan ba.
M6i nha dfeu cd hai b§p: b6'p b§n k h u dan 6ng dung

Nha cua ngiTcfi A-kha

na'u t h i t va nifdc che, b&'p b6n k h u dan ba dung na'u
cdm va rau. Ngoai

Co m6t cai gi do l i n h thi§ng toat ra tCf ng6i nha d

b^p phu di na'u thiJc an cho Icfn.


cua ngtfdi A - k h a or My-an-ma, T h a i L a n , Lao, Vi§t Nam
va Nam T r u n g Qu6'c, vi ban t h d t6 ti&n lu6n lu6n la
tSm diim cho moi n g h i thitc thcS p h u n g trufdc k h i don
sang nha mdi. K h i ngoi nha diJng xong, n h i i n g d5 vat
thi§'t yeu nha't, t r o n g do c6 chi^'c k i ^ n g b6p ba chan
bang sit,

phai dem t r i n h trxldc ban thcf t6 tign. Chi

sau k h i lam xong cong vi§c " t r i n h bao" do, cac thxi do

Ngufdi ngoai k h d n g difgc di t h ^ n g m6t mach qua nha
td cijfa ben nay sang ciia b§n kia t h i chtfa uong nxidc
hoac an m6t c h i i t gi dd cd t r o n g nha. Khach la dan
6ng k h d n g dUcfc vao k h u vuc cua dan ba, trCf k h i chu
nha mdi vao. Khach la phu n i l t u y vay lai cd th&' tijf
do ra vao k h u vtfc cua dan 6ng.

vat khac mdi difcfc chuy§'n vao nha.

Nha lam theo th§' niii cua ngirdi Li-su

N h a cua ngiTdi A-kha thifdng la nha san ma phia
dvrdi du cao de dat chubng ga, chu&ng Icfn, chubng trau
bo va lam kho chiia cui cung cac vat dung khac.

ra, b&n k h u dan ba con cd th§m

Mu


la nha di^ng tr&n m6t nen da't cao t h i ncfi na'u nvfdng
va an u6'ng d ngay t r e n nfen do, c h i nai ngu cua gia
d i n h mdi tr§n san.

Ngtfdi L i - s u thtrdng dtfng nha theo th§' n i i i . M6i nha
chi cd mdt cufa d c h i n h giiJa, hifdng xuong phia chan
n i i i . Ban t h d tS ti§n d phia d i n h n i i i , vi t6 t i e n phai
cao hcfn con chau. Vao dip 11 tet, ngurdi cd tudi ngbi
^n

ban t h d , ngtfdi tre ngdi ^ n

cufa ra vao. Ngtfdi

L i - s u kieng lam nha ngay trufdc mat nha ngtfdi khac,

N h a cua ngifdi A-kha kh6ng cd cufa s6, mai dtfcfc

vi nhtf vAy la che ma't con "dtfdng ma" cua nha m i n h

k§'t ca'u theo ki§'u tao ra hai m a i ' chia ra't tha'p d hai

va cua nha hang xdm. Nha cua ngtfdi Li-su thtfdng

d^u h b i . V i th6', tuy nha cd kh6ng gian ben t r o n g t6'i,

lam each xa nhau phong k h i mot nha bj chay lufa

nhiTng lai t r a n h duac gid mifa va tao dxiac m6t khoang


khong lan sang cac nha bfin canh.

trd'ng de lam viec b6n ngoai ngay phia difdi cac

mai

nha.
K h o n g gian b&n trong nha phan t h a n h hai k h u c h i n h
- k h u dan 6ng va k h u dan ba - qua m6t ta'm life'p cao
270

Cd hai kieu nha: tr§n n i i i cao
tha'p nha san. Mac

thtfdng nha da't, d

d&u khac kieu, bd' cue

ndi tha't

t r o n g ca hai loai nha nay lai giong nhau: bubng

ngu

c h i n h d phia htfdng len n i i i , ben canh ban t h d t6 t i e n ;
271


b§n canh cac bubng ngu phu va ncri danh cho khach.
Nha r 6 n g hay hep t u y thuoc vao s6 ngif&i song t r o n g

nha. Tre

con ngu vdi bo me t r o n g bubng c h i n h . TCf

mvfdi tuoi trcf len, con cai ngii r i e n g or cac k h u danh
cho khach: con t r a i , con gai riSng ntfi. K h i cd khach,
con gai Idn ngu nhcf nha ho hang. Cac c6 gai d&'n tu6i
IKy chbng c6 ncfi ngu rieng t r o n g nha. K h i con t r a i

XVI

My va, cha me ngSn rifeng cho cSp va chbng tre m-ot
bubng ben canh bubng ngu c h i n h . K h a c h ngu dr phia

XET

ngoai cac bubng ngu cua gia d i n h , k h 6 n g d\xac cham

xtr

ch&n vao ban thcf, va khbng difcfc nSm quay dau vao
b6p.
T r o n g xa hoi c6 t r u y ^ n cua Dbng Nam A, nhieu msku
t h u i n t r o n g gia d i n h hoSc giila cac t h a n h vign t r o n g
c6ng dbng dUcTc p h ^ n xuf theo luat tuc; viec t r o n g tiifng
lang chu yeu dvTcfc giai quyet noi bo. Cau t h a n h ngOf
"phep vua thua 1§ lang" cua ngUbi Vigt, ph'An nao phan
a n h d i i n g dieu do d n h i e u ncfi thubc D6ng Nam
Cach giai quyet m^u t h u ^ n t r o n g n6i b6 cac
dbng CO


diem t h o n g nha't: nhif phat bang vkt

A.
c6ng
cha't,

nhcf th'an l i n h phan d i n h thur t h a c h , nhOfng bien phap
chuoc t o i mang t i n h chat tifdng triTng...
•.J

Nop phat cho lang
d

ngtfbi Tb-rat-gia (In-db-n6-xi-a), n h ^ n g ngixbi pham

t b i , t u y theo miic do nang nhe, deu phai n6p
bkhg t r a u hay vai voc. An

phat

cap la t r o n g t 6 i , b i phat

ctfc nang. An cap thoc lua t h i b i phat nang nha't so
272

273


vdi an d p


cac

t h i i khac: tOf hai d^n nam con trftu.

L a m ngiTcfi khac h i thifcfng chi h i phat m6t con

ga

chbng dtfcfc coi la h§'t t 6 i , va dugc sd'ng t r o n g lang
nhvf moi ngudi.

mai. ThSm c h i , t6i gifi't ngUcfi cting chi h i phat tvt ba
dfe'n b6'n con
d

Gi^t cho rura t6i loan lu&n

trku.

m6t s6' t6c

ngifdi thudc h§ M 6 n Khcf-me, nhvf

ngifcfi Xti6ng, ngifdi Xcf-dang, ngcfcfi La-met...

(d Vi&t

Nam, Lao va Cam-pu-chia). T h f i n g dSm la t r o n g t6i, bj
phat nang. Con gai ma tha't ti§'t trifdc k h i cufdi, gia

d i n h c6 ta phai n6p phat cho lang mot con bo hay
m6t con t r ^ u . Dan lang xk t h i t con vat do, chia dfeu
cho moi t h a n h vi6n t r o n g lang. T6i ngoai t i n h con bi
phat nang han nUa. V i du, ke an n ^ m vdi ngudi p h u
n i l tai nha chbng c6 ta se phai ndp phat cho

chbng

c6 ta b6'n con t r a u va n6p phat cho lang m6t con Icfn
cung m6t ghe rvfcm. N§'u t h 6 n g dam vdi ngtfdi dan ba
CO chbng d t r o n g rOfng t h i b i phat m6t con Icfn va mot
ghe rxXOu.

Da s6 cac .dan

tdc d Ddng Nam A k h o n g an

cho, t h a m c h i nhibu dan tdc con coi cho n h i f ngtfdi
chi? k h d n g phai n h i f cac

loai vat khac. D u ra't

Ngtfdi Xti§ng (d Viet Nam va Cam-pu-chia), ra't coi
t r o n g suf t r i n h ti&'t cua ngUdi con gai, nen xur phat rS't
nang nhiJng ngifdi "an ccfm trvfdc keng". La'y nhau ma
chuTa trUdc, sdm s i n h con t h i doi vcf chbng bi dudi
khoi lang mdt t h d i gian.

lang nhan t r d lai cdng


d6ng, doi va chbng bi duoi §iy phai lam n g h i thiJc sau:
gi§'t m.6t con Ian, ISy mau t r o n vdi gao, rbi bifng s6'
gao tha'm mau Icfn do ra ngbi d giila lang de dan lang
di qua bd'c gao do rac len d^u hai ngiTdi. T h i t Icfn dvrgc
chia deu cho moi ngifdi. Sau

274

n g h i t h i i c nay, hai vg

quy

cho, n h i f n g t r o n g mdt vai t r i f d n g hcfp, dac bi§t nhufng
trtfdng hcfp ngtfdi bi coi mSc t d i loan luan, t h i cho t r d
t h a n h vat t§' de rura t 6 i , cau may.
Doi vdi ngifdi Thai I^an, ngtfdi Gia-rai, n§u anh em
ho ma la'y nhau t h i gia d i n h phai gi6't cho lam 11 rura
toi va hai vcf chbng phai an ccJm d mang theo k i ^ u
cho. C h i sau cac n g h i t h i t c do, va chbng loan luan do
mdi dtfdc coi la het tdi va difcJc sd'ng vdi nhau b i n h
t h i f d n g nhif cac cap va chbng khac.
Ngtfdi T6-rat-gia (In-d6-ne-xia-a)

Rura t&i bkng mau Icrn

thjt

cung cd phong tuc

nhvf vay. N§'u hai ngifdi c6 ho (du la xa) ma \Ky nhau,

dan

lang phai giet cho dl ruTa toi cho ho. Ngtfdi

ta

dem cho ra s6ng giet, rbi c6 dau, chii re phai tam d
ch6

nifdc do ng&u mau cho, t r o n g k h i dan

lang t h i

nhau het: "Cho ai! Hay mang di khoi day

moi dibu

ba't hanh":
M 6 t s6' dan tdc ngoai hai dao dung cho la vat tg'
giai tdi ca t r o n g trtfdng hap em gai dung vao anh hoac
em t r a i . De»i vdi ngifdi N i p - h a , neu em gai hay chi gai
lam ao qu^n m i n h qu&t vao anh t r a i hay em t r a i m i n h ,
hoac btfdc qua chan

ho, hoac cham

vao v u k h i

cua


275


ho... dfeu bi coi la pham t d i loan lu^n. NgUcfi chi gai

ngvfcfi khac va thiic/ng an gan ngifcfi. Mu6'n bi§'t ai la

hoac em gai do phai mua m6t con cho cua nha hang

§-ak, ngifcri X t 6 n g dung phifcfng phap d6 chi ndng chay

xom diTa cho ngiTcfi em hoSc anh m i n h , va ngtfdi em

vao tay. Ta't ca moi ngUdi, trijf tre con, dfeu phai nguTa

(anh) nay gig't chg't con cho do dem t§'.

long ban tay, sao cho ban tay hdi doc, de dd' chi long.
tuc:

Tay ai de chi t r o i tudt xud'ng da't, ngtfcfi dd khdng phai

chang t r a i nao My phai c6 gai th\i hai, t h i i tif, t h i i

la §-ak; neu chi dong lai va lam chay da tay ngtfdi

sau (s6' chan) cua m6t gia d i n h t h i khong phai tra gia

nao, ngifcfi dd diing la


Ngirdi dan

dao Xu-la-v6-xi d In-d6-ne-xi-a c6

"sTla me", nghia la khflng phai n6p t i gi cho nha h6
me vcf. Tuy nhi&n, trvfdc dam cifdi, chu r l phai giet
m6t con cho, mang d^u cho dat d chan cau thang nha
c6 dSu.

e-ak.

Cac dan toe i t ngifdi cr Tay Nguyen goi loai ngifcfiquy gay benh tat, chet choc la ma lai. Ho ra't scf ma
lai va cung cd nhiJng each thuf de t i m ra ma lai. Ngoai
each dd nifdc chi ndng chay vao long ban tay, ho con
thifc hanh nhifng each thuT khac d§' xac d i n h ma lai

ThuT toi bkng nhai gao
Ngtrcfi Xti&ng c6 kieu thvjf hkng

nhif:

nhai gao: hai ngiTcfi

cho gao vao mom nhai that Mu rbi cung nho ra. NgiTdi
nao con h6t gao chifa nhai t h i bi thua.
K h i thur, moi ngifcfi t i n r ^ n g t h ^ n l i n h bao gicf cung
giiip ngLfcri ngay, qua do dan lang t i m diTtfc ke gian.

- Cving th'an, rbi dem ngifcfi b i n g h i dim xud'ng nifde.
N6'u la ma lai, ngifcfi bi n g h i se nhoi 16n ngay'.

- Cling than, rbi ISiy gifcfm chat mot cai nbi da't set
mdi. Neu ngifcfi bj n g h i k h d n g phai la ma l a i - t h i cai
nbi se bufa ddi, t r a i lai, neu cai ribi vd tan t h i ngudi
dd la ma lai.

Cach xac dinh ma lai
N h i ^ u t6c ngtfcfi cr Dong Nam A t i n rang trong c6ng
dbng m i n h cd mot loai ngifdi quy chuyen giet hai dan
lanh bang each an mat hbn va h i i t ma't mau ngiTdi do.
Viec xac d i n h diToc ngifcfi

quy la viec kho, doi hoi

- La'y nhifa cay eiing t h i n rbi cho vao nbi dun s6i
len. Ngifdi bi n g h i phai tho tay vao nbi, di ban

tay

g i n sat mat nhUa cay. Neu la ma lai, tay ngifcfi dd se
phbng len va ngifcfi dd phai r i i t tay ngay khoi nbi.

dac biet. Ngifdi X t i e n g cr dong bac

M o t ngifcfi dan ong, k h i difcfc xac d i n h la ngifcfi quy,

Cam-pu-chia va of Tay Nguyen (Viet Nam) ra't sa nhiJng

se b i giet ngay, con vcf con dng ta t h i bi ban lam t o i

ngtrdi b i ma quy nhap vao va goi ngifcfi


t d cho lang khac.

nhiJng thuf thach

do la e-ak

nghla ra ngUcfi chuyen mang dau bm, chet choc cho

276

277