NGO
VAN
DOANH
- VU
QUANG
THBEN
PHONG T U C
CAC DAN T 6 C
DONG NAM A
NHA
XUAT BAN
VAN
Ha N6i-
HOA
1997
DAN
TOC
CUNG BAN DOC
TO nhi§u nam nay chung t6i da quan t4m t6i vi^c siTu t ^ m
nhiing tU li§u viet v§ phong tyc tniyfen th6'ng cua cac dfin t^c
Dong Nam A. Chiing t6i da it nhifeu c6ng b6' trfen bao chi va
m6t s6' cu6'n sach da xui't ban v§ cac nUdc D6ng Nam A. Cu6'n
sach "Phong tuc cac ddn tdc Ddng Nam A", dang c6 trong tay
ban, la k§'t qua cua m6t qua trinh gom g6p thu nhSt ma chiing
t6i da ti§'n hanh m6i khi c6 djp ti§p xiic vdi cac c6ng trinh
nghi&n ciiu, khao ta cac th&' h6 hpc gia, cac nha chiic trach va
cac khach du Ijch Au chau va ban dja c6ng b6' tiJt dJIu th&' ky
19 den nay.
Thu luqJm, gom gop nhung chac c h i n day mdi chi la m6t
ph^an it 61 trong v6 van nhiing phong tuc la ky ha'p dan ciia
cac dan t6c song tren manh da't Ddng Nam A. MOt cu<>c t|lp
hdp day du, chiing toi nghi, la khdng the thUc hi§n dUdc. Bcii
vi, nhu ban thay, Dong Nam A la mpt the gidi r6ng Idn trai
tic cac dudng bi§n gidi An Do, Trung Quoc xuong mai cac hon
dao thuOc New Zealand va can ke vdi Australia. D6ng Nam A
bao gom 10 qu6'c gia. M6i quS'c gia lai la dia ban sinh ty ciia
nhieu dan tdc, c6 khi vUdt con so 100. M6i dan t6c lai thUc
hanh he phong tuc truyen th6ng ri&ng.
Co hi&n tudng nhu vay bcfi vi m6i dan t6c chi§'m m6t vung
lanh t h ^ ri§ng - hoac ben sUcJn niii Himalaya, hoac tr§n mOt
hon dao gitfa dai dUdng bon bfe song v6, hoac giila vung cao
nguy§n bat ngat, hoac giila vung chau thS chkng chjt k&nh
KV - K V l
VHDT - 97
5
r^ch
m6i dan tOc c6 nhdng phi/dng thifc sinh hoat kinh t§'
ri§ng, tife'n hoa trong nhiing hoan canh rifeng, va do v|ly d
nhting thang Mc nha't djnh tr&n nhiing neo dudng ti§n hoa da
dang nhfeu ph^n doan cua nhSn loai. Trong hoan canh do thi
khac bifet, hay noi each khac, s\i phong phvi da dang la m^t
dac trUng nd'i bat trong vSn hoa D6ng Nam A n6i chung va
trong phong tuc D6ng Nam A noi ri§ng. Co nhiing din t^c
theo Phat giao t6n thd Tam Bao, thang nam ngUcJi ngiTdi lo tu
nhan tich ditc. Co dan tdc theo Hbi giao t6n thcJ da'ng Alia md
ca dcJi CO chuyS'n di tham La Mec. Lai c6 nhii&u din t6c chim
trong nhilng tin ngudng nguy§n thuy, tin vao site manh v6
bifen cua mudn loai h"6n qui tKan ma.
Phong tuc D6ng Nam A mu6n mau mu6n sic. No khac bi^t
tur t6c ngucJi nay sang tdc ngudi khac. No khac bi^t tijf trong
16'i thi^c hanh, d§'n each If giai, bi§'u tUdng va muc dich . C6
dan t^c t6 chU'c nhiing cu6c d6t kich sang cac lang b§n canh
d^ san d&u ngudi va nhdng chife'c rfau lau "san du^c" dUdc d^t
thanh hang tr§n nhiing chi§'c coc d goc rufng ; c6 dan t6c giS't
cho de nla t6i loan luan; c6 dan tOc thvCa nh^n hanh d^ng bao
thu den ddi thii ba'y, c6 dan t^c chu trong kifeng khem khi
ngUcJi phu na mang thai, dat t&n con theo nhang each thilc la
ky, CO dan t6c coi sinh d6i la dffeu dang sd, sinh mOt trai mOt
gai lai dang sd hdn vi ho cho rang hai tre da "k^t hdn" (va do
do mac t6i loan luan) tiif trong long me, c6 dan t^c ca rang,
xam minh; c6 dan t6c d trkn, dong kh6'; c6 dan t6c cao troc
d&u, lai CO dan t6c biii toe; ed dan t^e phan x\ dung sai bkng
each cho hai b6n tranh kifen cung Ian xu6'ng nUdc xem ai chju
lan lau hdn, hoac cung nhung tay vao chi ndng chay xem ai
khfing bi bong...
Phong tuc D6ng Nam A, mu6n mau sic. Va ban chic se
khdng that vpng khi gid ttfng trang, tifng trang cua eu6'n sach
Phong tuc cac d&n tdc Ddng Nam A dliy dan nay - cho du b^n
la ngudi eo tinh hi§'u ky
D6ng Nam A la da dang - Van hoa D6ng Nam A la da dangPhong tuc D6ng Nam A la phong phu. Nhung D6ng Nam A,
van hoa D6ng Nam A, phong tuc D6ng Nam A cung lu6n thd'ng
nha't. Va "Thong nha't trong da dang" la ban cha't dac tnrng
cua Dong Nam A.
Co nhif vay bdi vi triTdc h^t D6ng Nam A la m6t khu vUc
Ijch sil van hoa. No da la m6t khu vUc van hoa va dang phat
trien d&' hoan thi§n ki tit hang chuc van nam nay, mac du
thuat ngiJ D6ng Nam A (Southeast Asia) chi xua't hien fan rfau
trong chife'n tranh th6' gidi thit hai vdi tu each la m6t thuat
ngd quan sU. La m6t khu viXc lich sii van hoa, D6ng Nam A
CO the dirpc coi nhif mOt "th&' gidi" ri&ng, bfen canh hai "thfe'
gidi" Idn Trung Hoa va An D6. No bao ham m6t phiic hdp dja
ly gom bi§'n - d6ng bang - rtjfng nhifet ddi, cung m6t chfe' dO
gio mua theo do t6't tUdi mdt qii^n thi thuc vat va quan tu
m6t quan thi ddng vat rifeng. No la th&' gidi cua Ida nude, la
m6t trong nhilng trung tarn sinh s6'ng cua ngudi c6, va nhtfng
truyfen thong van hoa khao e6 hpc tUdng d6'i nha't quan txl thdi
dai do da cu qua cac thdi dai kim khi, ma nhang dac tnrng
de nhan tha'y la m6t truyfen thd'ng ch6' tac da g6c song song
phat tri^n cung "truyfen thong euoi", m^t sU hi^n dien deu khap
cua cac cong cu da Hoa Binh, mot s\i lan toa r^ng rai cua
trong d6ng g6'c gac Dong Sdn va m^t n§n Van Minh lua nUdc.
Khi bade vao ngudng ciJfa van minh, m?)t vai d i n t6c 6 D6ng
Nam A ti§p thu van h6a Trung Hoa trong khi hHu h§'t cac dan
t6c tiip thu cac sic thai ciia van hoa An D^. Va Ijch sd ti&'p
dien ngdt hai ngan nam sau dd la Ijch sur cua nhOng sU hoa
tr6n nhuan nhj cac tin ngUdng t6n giao ban dja va tin ngUdng
t6n giao An - Hoa, Ai d&n hinh thanh n§n nhdng n§n van hoa
dan t^c doc l|lp mang sic thai chung cua toan khu vUc.
7
Di§u k i ^ n thiSn nhifen vk tife'n t r i n h Ijch suf ro r^ng da hun
due nfen ban s^c ehung cua vSn hoa eae dan t6c oi D6ng N a m
A - MOt each ehung ehung nh^t, v§ t i n ngudng vat l i n h va tue
thd eung t6' ti&n la n h i l n g thd' t 6 n giao ban dja da hoa t r ^ n
qua thue hanh nghi l l - vko t r o n g cac t 6 n gido ngoai nh^p t i i
An
D6 va T r u n g Hoa. Chung mOt fan nila lai t r ^ n vdi t i n
ngu3ng n6ng nghifep - dSc bi&t cua ngudi t r b n g lua nude - di
h i n h thanhrifen m^t chu k i l l h^i Ph^t giao vfe cSn ban phii
hQlp vdi chu k i canh tac, tiir dau mua d§'n gieo t r 6 n g va t h u
hoach. N h i l n g tUdng dbng rifeng giCa m^t vai dan t6c eung c6
t h ^ nhan ra, v l nhtf ddng kh6', x a m m i n h , an trau... Rifeng vfe
tuc an t r a u t h i c6 6 ragi ndi. Ngudi V i ^ t n6'i tife'ng t r o n g tyc
an t r a u . Ngudi Myanma kh6ng thua kem. Ngay txl thdi Pagan
(1044-1287) d Myanma, ngudi ta da d j n h gia qua eau rft cy
boi toan, Ifen d6ng ...Du m6i ndi c6 n h i i n g net rieng, cdc tyc
do van gdi v& nhUng coi ngudn ehung nao do.
Cac phong tuc do dong thdi eung giup cho cac nha khoa
hoe thu^c cac l i n h vUc lich sii; van hoa, t 6 n giao, xa hdi hpe,
dan t6c hpc... k h i ho tien hanh cac c6ng t r i n h nghien ei!u c6
lifen quan. Chung eung cap nhOfng h i n h anh c6 th§' la su phan
ehifeu CO sai 16ch nhUng sU that l i c h siJ" v6'n khdng con tiSn tai
n<3a. Chung ve n&n vai mang t r a n h v§ xa hdi. Tut luat tye, tiit
cac md'i quan h^ h6n nhan gia d i n h , tOt each t h i i c x d kifen, ttjt
nhUng chu ky l l hdi va nhUng quan ni§m g^n vdi n h i l n g thuc
hanh n g h i l l tdn giao... ta c6 the mUdng tUdng ra t r i n h d6
phat t r i l n , t r i n h dp tU duy, cae md'i quan h6 l i n g x i i giila eon
ngudi vdi mdi t r u d n g va giUa n h i l n g eon ngudi vdi nhau v.v...
chiee h6p difng t i ^ u tuy theo ph^m ca'p dja vj xa hOi cua chti
Phong tyc torn lai phdi bay nhUng gi?i y. Va neu nhu tijf
nhtlng gdi y, nha nghi§n cviu di t d i m o t ket qua khoa hpc gia
t r j ba't ky nao t h i do eung da la m6t phan t h u d n g cho nhUng
e6' gang cua ehung t o i , nhUng ngUdi eung ca'p t u li&u "thd s6'ng".
ma dudc chfe' t^o tiit cha't l i ^ u khdc nhau, dude t r a n g hoang theo
Muc dich td'i cao eiia ehung t d i , tuy nhi&n, la dem lai nhUng
th§' va eau lu6n la m^t thif hang hoa c6 gia t r j . M 6 i vj dai
quan dfeu c6 mOt ke theo h'au chuy§n b§ h6p dyng t r a u . N h i i n g
ki^u each khac nhau^ngudi Inddn&xia cOng v$y.
C6 thi
phut giay t h u gian cho ddng dao ban doc - dii ban la hoc t r o ,
ki them bi^t bao sU tifdng d6ng khae ntfa. M 6 t v i
du: ngudi Kachin d Myanma thudng t6 chtic Ik dam t r a u , gi6'ng
nhu
m6t s6 dan toe Tay Nguyfen cua V i ^ t Nam. V i du khae:
ngudi Naga d Myanma va A n
eung gid'ng nhu ngudi Oa d
canh bien gidi T r u n g Qu6'c va ngudi Dayak d Inddn&xia dilu
thuc hanh tic sU san dau - R6i ngudi San d Myanma cOng xam
m i n h gi6'ng n h u ngUdi Vi6t; ngudi Mife'n. K6i t u bui toe
cao
troc dau, dong kh6', deo vong d chan, d tay, d c6. Rbi t u ea
rang, r 6 i n h t l n g each thife t h i i t6i...K6i vi§e ngUdi ta eSt rd'n
tre eon bang nhiJng eon "dao" bang t r e bkng nvia; r ^ i ngudi ta
kieng khem t r e dep t r e x i n h , t h i c h goi ten t r e la "eun" la nhiJng
la ngudi t a i x&', la ngUdi ndi t r d , la ehu doanh nghi§p, hay tham
chi la m d t chinh gia. Sau nhUng gid hoc t^p lao ddng cSng
thang, t r o n g tay cuo'n "Phong
tuc cac dan tdc Ddng Nam
chac chan ban se dUde thay doi khdng k h i , thay doi moi trUdng,
ban se tarn thoat ra khdi nhUng vUdng ban do hoat ddng soi
noi cua nen k i n h tS' th) trUdng mang l a i , de di t d i nhUng mfen
da't la, chi&m ngudng nhUng phong tuc la, nhUng phong tyc
c6, nh\3ng chuy&n "ky eye", khd t i n .
La, c6, ky cue - tuy nhi§n - khdng chac da hoan toan nhU
vay . TOt n h i l n g phong tuc c6 a'y, do day, bife't dau ban thtfy lai
chinh m i n h .
eon vat xa'u x i d^ ma khdng t h e m doai hoai^ kh6ng mud'n "b4t"
Ha Ndi, thdng 5 - 1997
di; f o i bua, r o i ngai,r6i nhiJngchuyen ma ea r6ng, nhUngehuy^n
CAC TAC GIA
8
A",
9
KIENG
Khong
nhOfng
I
Cljr
- SINK N 6
m o t d a n toe nao t r e n t h e g i d i l a i k h o n g ed
tuc kieng
ciJ do'i v d i n g i f d i p h u ni? k h i s i n h
nd. T u c m 6 i ntfi,
c h u n g la n h a m
m d i dkn
t6c m 6 t khac,
tufu
m u c d i c h d a m bao c h o me t r o n con
v u d n g . M o i d a n toe d D 6 n g N a m A
ci3 r i e n g
nhiTng
d e u cd t u c k i e n g
d o i v d i v i ^ c s i n h de cua p h u nvJ. Cac t u c
k i e n g c i f S'y rS't p h o n g p h i i , da d a n g n h i f t i g l a i cd m o t
cai
gi do r a t c h u n g
cho ca k h u vxfc. H y
vgng r^ng
b a n doe se p h ^ n nao t u r u t r a n h i J n g d i e u bo i c h c h o
minh
sau k h i doc n h i J n g t r a n g t i r li§u d i f d i day ciia
c h u n g t d i ve k i e n g c i l dd'i v d i n g i f d i p h u nvJ k h i s i n h
nd.
d ngtfofi C h a m
Khi
cd m a n g ,
ngtrdi p h u niJ C h a m
khong
dam an
d u d u b d i sa c o n m i n h se cd k h u o n m a t k h d ifa, k h o n g
a n chud'i h d t , k h d n g n g b i d Idi cufa r a vao v i sg t a m a
lam
c o n d a u y§'u. P h u n i l C h a m
d Chau
Doc
(Viet
11
Nam) choang khSn k h d n g bu6c chat xu6'ng c6', v i sc;
sinh con bj nhau qua'n c6.
K h i ngvf&i p h u niJ chuy&'n da, gia d i n h mang 11 di
l i Cling. L i vat gbm ga, chuo'i, diiTa, x6i banh i t va hoa.
Ho hang, ba con ciing t d i d u , dem qua tang be. Sau
11 nay, be c h i n h thiJc la t h a n h vien cua dong ho.
mc/i ngifcfi dg'n lam le ciing m u . Db 1§ gbm vuong vai
d ngifcfi Hmong
trang to bang cai k h a n cua ngtfdi Cham, m6t chen gao,
mot cay den sap, t r a u va rifcfu. Ba dd cat nhau bang
dao hay manh
cat t r e . Nhau difdc dem ch6n
trong
khu6n vien nha.
Sau
k h i sinh nd ngifdi me dtfoc tay ue bang Ida
trong vong mot tuan, goi la "nam luTa Idn".
Trong thdi gian san p h u kieng ciJ, ngifcfi nha dot
mot d6'ng lufa cf giiJa san de ba con hang xom biet la
t r o n g nha c6 ngiTdi de. Trifdc san nha ngirdi ta ch6n
mbt cay coc, che dau coc ra, va cho mot que cui da
chay hfe't vao dd. Dau coc duoc htfdng vao trong, neu
diia tre vOfa sinh la con gai, va hiXdng ra ngoai neu la
con t r a i , v i rang con gai se d nha, con con t r a i se
Theo quan niem cua ngifdi Hmong, moi diia t r e deu
do ba m u tao t h a n h . V i the, ba ngay dku sau k h i lot
long, dita tre v l n con thuoc ve the gidi l i n h h b n . Neu
diJa tre chet t r o n g t h d i gian nay t h i khdng phai lam
tang l i .
Ngay t h i i ba ngifdi bo' mdi mot ngifdi cd tudi t d i
lam l i cam On ba m u , va mdi hbn diia be ve d han
t r o n g t h a n xac nd. Db dang ciing gbm hai con ga. M u c
dich cua le ciing la n h a n diia be vao the gidi cua con
ngifdi va vao dong ho cua ngifdi bb. Trong l i nay diJa
be difcfc dat t§n, va difcfc gidi thieu cho cac ma nha
de cac ma nha bao ve nd khdi moi dieu xau.
theo vg ve nha vd. Ngifdi ngoai tha'y nhiJng dau hieu
Ngifdi me sinh con ngay t r o n g phong ngu cua hai
do t h i phai can t h a n . Dae biet, nhiJng p h u ni3 dang
vcf chbng. K h i dd k h b n g mdt ai dtfcfc cd mat d day triif
CO k i n h nguyet va nhiJng ngifdi cd mot c h i i n g benh
ba dd va ngifdi chbng. Ngifdi chbng chi la ngifdi p h u
nao dd tuyet doi khong dugc vao nha ngudi de de t r a n h
giiip cho vcf k h i s i n h de. Ngifdi vcf ngbi xbm, dat hai
nhiJng dieu khong may dbi vdi ngifdi me va dita con.
chan len hai chiec ghe, taa lifng vao ngifdi chbng, va
0 Chau Db'c, con cd tuc cang chiec liTdi danh ca t r e n
khoac len mot t a m chan. Dda be rai xubng t a m dan
giifdng hai me con d§ ngan ma quy.
mem. T a m dan vCfa dd diJa be, viia lam cho nd bat
K h i t r e day thang, ngifdi Cham lam l i ciing v i than
cua dong ho de bao cho than biet ve sU xuKt hien mot
thanh vien mdi cua dong ho. M o t v i th'ay ciing - thay
CO ke - hoac mot ba dong ba bdng- difcfc mdi t d i lam
12
t i e n g khdc.
Ngifdi bo dung m a n h cat tre cat rd'n cho con. Neu
la con t r a i , cai nhau dtfcfc chdn d nen nha phia dong,
ngay chan chiec cot c h i n h ^ n chb t h d ma. M u la
13
con gai, nhau difdc ch6n ngay xu6'ng difdi ch6 ma no
cSft tiSng khoc chao ddi.
b6n canh nha d§' de. Phu niJ cd chbng dang hoang t h i
Sau k h i s i n h , ngtfdi me phai n ^ m g&n bep lura c h i n h
s i n h de ngay tai budng ngu ciia m i n h vdi six giup dd
k h d n g dvTcfc de tai nha ma phai ra chi§'c r§u vita d\Xng
suot ba ngay roi mdi difcfc vao phong ngii, va su6't hai
cua me de va me chbng. Vao mot ngay lanh, viec di?a
mxiai ngay, k h o n g diftfc an gi khac ngoai ccfm vdi t h j t
be ra ddi dxidc ghi vao "sd dang ky ciia cac ma", de
ga. NgiTcfi H m o n g cho r i n g t h i t ga giup san p h u chdng
cac
hoi phuc.
d i n h . Sau dd, diia be dtfdc dem ra ngoai " n h i n t r d i " ,
Sau m6t thang, ngUcfi me c6 thi ra nifcmg lam vi§c
va s i n h boat va chbng b i n h thifcfng.
ma biS't la da cd t h e m mdt ngirdi mdi trong gia
ham y !«£ diJa be va ngifdi me, qua dd, sach se. M d t
cai da'u kieng lam bang tre diTcfc treo 16n canh cuTa
nha, bao cho ngifdi la dOfng vao nha vi ho cd the lam
cho diia be scf hai.
d ngiTori Mifen
B6i
NgUdi Mi&'n t i r i r i n g , t r o n g su6't thcfi gian ngifcfi phu
vdi
ngLfdi
Mi6'n, sau k h i s i n h con, ngtfdi
difcrc CO xat than thi
me
bang nghg. M d t dd'ng luTa diXtfc
nCf CO t h a i , hbn cua d\ia tre chvTa ciT ngu tai bao t h a i ,
dd't len t h a t ^ n nha, t r o n g k h i dd, ngUdi me lai cha't
ma lang t h a n g ch6 nao do, t u y thu6c vao thang t r o n g
l§n ngvrdi bao nhi§u chan. Ba dd khin
nam:
thd- thud'c xanh cho ngifdi me, va ngU&i me se d u n g
t h a n g gieng va thang bay, d quanh cuTa nha;
t h a n g hai va t h a n g tam, or b§'p; t h a n g ba va thang
c h i n , d c6'i gia gao vao coi xay ng6; t h a n g tif va thang
mtrcfi, d n'fen nha g^n ban t h d ; t h a n g nSm va thang
macfi m6t, a t r o n g ca thi
ngiJcfi me; t h a n g sau va thang
mvfcfi hai, d tai giudng ngtfdi me.
C h i n h vi thg", ngtfcfi M i e n kieng cOT va g i i l gin
cho ngifcfi me khfing bi siy
di
t h a i , diia be khdng bj di
nen vao cuTa va c6'i gia, kh6ng danh dd' niTdc vao bfi'p,
k h o n g birdc vao phong ngii ciia ngirdi phu n i l c6 mang
vi scf lam cho hbn cua diJa be chifa sinh cd th§' scf hai
bo d i .
14
thud'c nay lign tuc trong 7 ngay. Dd la th\i thud'c dan
gian ma t h a n h p h ^ n va each pha chg' khdng difcfc vig't
t r o n g sach, chi difcfc t r u y ^ n k h ^ u tijf dcfi nay qua d&i
khac. K h i pha chi
thud'c, k y nhat la de canh dan dng
n h d m ngd. T h d i gian sau k h i de, ngvTdi me con dxigc
dang. Vi du, ho khong dung dao ho§c ba't ky vat gi
M 6 t c6
triTcfng pha che
gai khdng qua hdn l i ma mang thai t h i
stfcri a'm bang ok-pu. Ok-pu la vien gach h i n h t r o n hay
hinh
t h o i , n u n g cho ndng rile, tha
thoang chd'c, vdt ra, boc
vao nifdc t r o n g
vai, rbi ap sat vao ca
the
ngtfdi me. NgiTdi ta cung lay cay Sa-mon-net, thai ra,
sao vang t r o n g nbi da't, r b i dem tan, nan thanh
cac
vi§n nhd. NgUdi me phai t h u d n g xuyen nguri cac vien
sa-mon-net dd.
Bin
ngay th\i 7 sau k h i sinh con, ngUdi me tOf d"au
15
t r d xu6'ng t r u m k i n bang chan, ducrc "x6ng" n ^ i t r 6 n
mi§ng nbi nifdc b6'c hcfi ma t r o n g nbi la la me cung
m6t s6' la cky khac.
NgiTcri me chi dtfcfc Sn d6 na'u c h i n nong, t h j t ga,
dd phai bdi xem con vkt nao gSy cho ngvTdi p h u m l
de kho. Lap tdc, con vat dd bi gi§'t ngay. Con n6u mdt
con ma nao do can t r d t h i phai lam 11 d l c^u x i n ma
tha cho.
cam va rxxau nep, va t r o n g mircfi ngay d^u sau k h i
Sau k h i s i n h nd, san phu phai ng6i b&n luTa ba ngay
sinh, khong diTcfc i n cac loai rau, du da dUcJc n^'u chin,
l i ^ n r b i m d i dvcgc vao phong m i n h . T r o n g ba ngay do,
thang dku sau k h i sinh khdng difcfc lam vigc n^ng hay
san p h u k h d n g dam n ^ m , v i scf mau se don I§n d&u
d^n nha ngtrcfi khac. M6t I6'i cuTa ducfc md tOf tifcfng
gay chet ngirdi; ddng t h d i lu6n a'p hdn da dot nong
phong ngii cua san p h u d§' san p h u kh6ng di qua lai
hoc t r o n g manh vai vao bung. T r o n g sud't thdi ky kigng
cua c h i n h cua nha t r o n g thdi gian kieng cvl.
cil, san p h u chi dtfcfc an ccfm vdi t h i t ga. De bao v§
ngifdi me va dxia con khoi cac ma ac, mdt chiec gui
deo dxxac treo up canh ciia cung mdt con dao to.
d ngirdri Ka-ren
L y tudrng nhat d6'i vdi ngudi p h u n i l Ka-ren (d Thai
Lan va My-an-ma) la dUcfc de tai nha m i n h vdi str giup
dd cua me, chbng va mot vai ngUdi thSn. Liic chuyen
da, ngudi p h u n i l phai ngbi xd'm, bam tay vao chi^'c
day thOfng bu6c vao xa nha. NhiJng ngUdi c6 mfit xoa
bung ngirdi p h u n i l , giiip cho de d l .
K h i dda tre lot long me, no difcfc cAt r6'n bSng mdt
manh cat tre tifdi. Nhau diTcfc gdi t r o n g manh vai rbi
cho vao 6ng tre. Ngifdi bd treo cai 6'ng nhau do l§n
canh cay d trUdc lang hoac chon ngay difdi chan
c^u
thang len nha. Phu ni? Ka-ren ra't stf moi phien phvJc
trong liic sinh nd, vi nhiJng phien phi?c di gay ra cai
ch^t cho ho. Bdi vay, t r o n g nhiJng t r i f d n g hcfp kho de,
ngUdi ta mdi ba dd den n ^ n cai thai cho thuSn. PhifcJng
San p h u sinh dUdc mdt ngay, mdt dng t h ^ y mo dUcfc
mdi dg'n. T h ^ y doc t h ^ n chii, va tvfdi "nvfdc rxka" I6n
ngtfdi san p h u . Sau dd, ngUdi chbng, hoSc bd, budc scfi
chi t r ^ n g vao cd san p h u di ngCfa bSnh tat, lo au. Hai
ba ngay sau, san phu gdi bi&'u ba dd mdt con ga, mdt
chai T\xau, mdt chuoi hat va mdt i t hat keo.
Ba dd cho hat keo vao nifdc de gdi di^u. Nhir vSy
la ba da t ^ y sach moi u&' tap k h i dd de.
M d t ngay sau k h i sinh, ngifdi me nhai ccfm vdi mud'i
va nvrdc mdm cho con nhir mdt n g h i thiJc nudi na'ng.
K h i rd'n k h d , diJa be diTcfc budc c h i cd' tay, difcfc deo
vao c6 n h i l n g vign da nho d§' cd s\ic khoe td't. M d t
t h a n g sau, cha me dat t6n cho con. TCf dd, diJa be
khdng con la k h i nila, ma da t h a n h ngtfdi.
phap ma thuat cd the duac sur dung la te "nxSdc ruTa"
N6u t r o n g mdt vai ngay sau k h i sinh ma dda be b}
l§n ngUdi p h u n i l . Neu te nudc k h d n g cd tac dung, ba
dm, ngudi bd phai den ch& treo hoac chdn cai nhau
16
JUil.^JUl^^
ri ' J
y': E M
17
d§' goi hbn 6\ia be trd vfe nhdp vao xac. N&'u sau hai
txikn dxia be mdi bi dm t h i cha me phai mua lai hbn
con minh tOf cac ma bang 11 cung m6t con ga.
d ngirori La-hu
Ngtr&i La-hu id Thai Lan, Lao...) kh6ng c6 nhieu
ki§ng cv? trong ch&' d6 an u6'ng d6'i vdi ngtfdi phu n i l
CO thai. Nhifng r§'t nhil&u phu n i l mang thai thich an
m6t loai da't set kha ph6 bi&'n of khu vUc ho ctf tru.
Khi chuyin da, ngtfdi phu n i l quy trSn mdt chi^'c
chi§'u, tay c^m sdi day vai bu6c vao chi§'c rui nha thong
xu6'ng. M6t ngU'di phu nit cd tudi hoac ngifdi chbng dd
sau Ivfng, va xoa bung san phu de vi§c sinh nd ducfc
de dang.
Khi dxia be rdi xud'ng chifi'u, ngifdi givip dd bu6c va
cAi r6'n cho di?a be b^ng m6t mieng cat tre s^c. Chi
tr^ng hoac chi den mdi dUdc dung dS' bu6c rd'n. Theo
quan niem cua ngtfdi La-hu, chi do chi dUdc dung trong
cac le cung ma. N6u My chi do bu6c r6n cho dxia be,
ma se b^t no di.
R6'n con c^t xong, ngifdi cha dem nhau ch6n ngay
xuong dvfdi chan cdng nha. Phai giil sao cho siic vat
hoac sau bo khdng an ma't nhau. Neu nhau bi an, diia
be hay 6'm.
Gap trirdng hdp san phu sinh nd khd, ngifdi nha
phai mdi th^y tdi. Th&y tdi, dd't cay den sap ong len
rbi kha'n: "Hdi cac ma! Xin cac ma dOfng gay ra dibu
18
gi khfing hay. X i n hay ban phildc cho diJa be, cho no
s6'ng chi? dOfng b i t nd phai chg't".
Trong sudt mifdi hai ngay sau khi sinh, ngtfdi me
chi difdc an ccftn vdi t h i t ga. Phai la t h i t cua ga I6ng
den. Day la phong tuc tOf lau ddi. Hi&n nay, d ngifdi
La-hti, ga den trd n6n ra't hig'm. Trong moi trifdng hdp,
san phu khdng difdc an thjt ga 16ng t r i n g . San phu
phai mac quSn ao cu va nam b&n canh bg'p liJa, 6m
hon da ndng vao bung, de mau khdng bi d6ng lai. Chi
sau mifdi hai ngay kieng ciJ, san phu mdi trd lai sinh
boat binh thifdng.
d ngirofi A-kha
Trong thdi ky c6 mang, ngifdi phu niJ A-kha d Thai
Lan, Lao... phai tuan theo mdt loai ki§ng ciJ di bao
dam cho viec sinh nd de dang. Ngifdi va va ngifdi
chbng khong difcfc lam ba't cit dibu gi gibng nhiing viec
lam cua cac t h ^ mo, th^y bdi, thcf ren, vi nhiJng hanh
ddng "bat chudc" dd se lam dd"a tre trd nen di dang
hoac bi chet.
Liic chuy&'n da, ngifdi phu ni? phai ve nha me de.
Sau khi ra ddi, diJa tre chi difcfc nha'c ra khdi chi&'c
chieu sau khi nd da khdc ba Tan. Ngifdi A-kha cho
r i n g nht?ng tieng khdc dd se vang d&'n tai th'an A-poe
Mi-e th&n td'i thifdng. Nghe ti^'ng khdc, th^n se ban
phifdc va bao v6 cho diia be difoc khoe manh. Chi khi
do, ba dd mdi c^t rd'n va dat ten tam cho diia be di
cac ma khbng bat nd di.
19
d ngirdi L a o
K h i bu6c sai c h i l i n h thi§ng vao c6 tay d6i vd chbng
t r o n g bu6i l i t h a n h h6n cua ho, ngifcfi Lao chiic ho
hanh phuc, t h u y chung, dbng t h d i "sdm c6 con day
nha, chau d&y bubng".
D§' dieu chiic Sy t h a n h hi§n thiXc, ngay tiif k h i b ^ t
ngifcfi p h u n i l mang t h a i con kh6ng dUcfc den ^ n bep
lura chung cua ca gia d i n h Idn. M 6 t tu&n sau k h i sinh,
ngifcfi me phai den ben b6'p phia t r o n g (b§'p cua gia
d i n h nho) de "tSm" b i n g hai nong cua lura.
Ngifcfi Lao cho rSng cac loai ma ac hay t ^ p t u qua'y
pha ngan t r d vi6c s i n h ndr, v i the, t h ^ y phap phai t u n g
bai p h i i chu ga-tha p h a t - p h i xua duoi chiing. Th'Sy con
d&u mang thai, ngiTdi p h u n^3 Lao da nghiSm ngat t u ^ n
ngam nifdc thcfm p h u n nhieu f ^ n l§n ngifcfi san p h u .
t h u nhieu dieu ki§ng k y . K h 6 n g fin nhong, chuoi h o t
T r o n g nhieu trifcfng hgp, mac du da c6' g i n g hS't sifc,
me, ca dai de; neu kh6ng t h i k h i de, t u i oi mong ciJng
thay van khong giup difcfc viec sinh de t h a n h c6ng.
l§n, kho de va dvia con tUcfng lai se hay quSy pha,
K h i ay, t h ^ y tuyen bo rang bon ma ac k h b n g scf bai
n g h i c h nggm. GiSt vay, phai, chii y , sao cho phia gau
chu cua m i n h . Ngifcfi ta phai voi d i t i m t h ^ y sa-do,
cao hcfn phia cap, nhvf v^y, k h i de, dau diJa tre m d i
cao tay hctn. Th'ay t d i , trifdc t i e n thap n&'n va c&u k h ^ n
ra trifdc. D i difdng phai t r a n h bifdc qua thCfng trfiu,
siJc manh cua cac ong thby v l dai thcfi xtfa, r b i t u n g
day d^t ngUa, t h i diJa con mdi khong tham a n . K h i
ga-tha sa-do, bai c h i i c6 siJc manh - manh den miJc c6
d\X cac cu6c v u i , khdng t6 son t r a t phS'n, t r a n g diS'm
the gd difcfc ca nhiJng n i i t bu6c het siJc chat. TKSy
d§' khoi sinh ra di?a con kigu ngao.
md mieng ngifcfi san p h u , bat uong m6t vai giot nifdc
Ngifcfi Lao coi luTa la cha't t ^ y ruTa hieu nghiSm hcTn
thieng.
nifdc nhieu. Ngifdi Lao cho r ^ n g lura c6 the t ^ y sach
K h i diia tre ca't t i e n g khoc chao dcfi, mot ngifcfi cao
moi ufe' k h i cua ngifcfi p h u nOt t r o n g thcri gian c6 chuTa
tuSi, dang k i n h , t i f each mau mifc, difcfc m d i t d i lay
va k h i sinh n d . Do vky, tit k h i c6 chufa cho dg'n k h i
manh cat tre hay n\ia sac cat r o n cho be. T i n h each
sinh n d va nhi?ng ngay sau, ngifdi p h u n i l Lao phai
dda tre sau nay ra't c6 the giong t i n h each cua ngifdi
nSm ^ n dong lura. V i h i coi la ngifdi "bin", n§n ngifdi
cat r o n cho no. Cai nhau lien difcfc rura r b i xat muoi,
p h u n i l CO mang kh6ng difcfc d6ng d6'n cac dung cu
cho vao t r o n g mot 6'ng tre, dem ch6n difdi chan cau
gia d i n h cua ck gia d i n h Idn, trOf n h i i n g thif ma chbng,
t h a n g hay viJt t r b i theo dong nifdc.
con - tiJc gia dinh nho cua m i n h - thifcfng dung, khSng
dvfcfc phep tham gia vao cac c6ng vi6c chung cua gia
d i n h Idn cung nhif cac boat dfing xa h6i. Hcfn t h ^ nifa,
20
Thay \§iy cac scfi c h i den va nau, t u n g bai chii d§
truyen sifc manh l i n h t h i e n g cho chung, sau do, chap
hai loai c h i do l a i , bubo vao cd tay ngifdi san p h u va
21
bu6c vao c6 tay diJa tre. Do la nhiJng vong bua bao
sot lai d dia thxic dn, noi tig'p: "Be da di tr&n d^t, be
v6 hai me con, khig'n cac ma ac scf hai, khfing dam lai
da t h a n h mdt con ngUdi".
g&n, qufiy qua, lam hai.
K§' tCf dKy, difa be difdc coi la t h a n h vi§n c h i n h
M 6 t ba gia c^m cai nia difa qua ngon luTa. Ba diJng
t h ^ c cua c6ng dbng nhlkn loai.
d ngiXdng cvjfa, noi: "Ku k u , p h i phai, c h i i n g may mang
16't giS'ng c h i m d&m, h u y t k u k u . Hay cut d i . TOf nay,
d ngiTori Thai
diJa tre nay la cua c h i i n g tao". Ngif&i Lao coi p h i phai
la gi6'ng ma Sn cifdp tre con. B i n g hanh d6ng c6 t i n h
Theo t i n ngtfdng dkn
gian cua ngifdi
T h a i (Thai
ch^t n g h i thiJc tren, con ngifdi tuyen h6 quyfen sd hdn
Lan), mdt ngifdi, sinh ra, la do p h i (ma) tao n § n . Ma
d6'i vdi tre.
l^y da't set nan h i n h mdt em be giCtng m i n h r b i dat
vao b u n g ngifdi dan ba. V a th§' la ngiTdi dan ba do
T r o n g vong
m6t t h a n g dSu ti&n sau k h i sinh,
san p h u va dxia be ra't d l bj cac ma ac t d i gSy hai.
mang t h a i . Trong vong ba ngay sau k h i diJa be s i n h
ra, ma se den de xem diJa be. N§u tha'y difa be vSn
Vai chuc ngay d&u tidn goi la t h d i ky kham. K h i
con gid'ng m i n h t h i ma se b^t d i . Th6' la be chet. Ngtrdi
sSp het kham, t h ^ y t d i nha san p h u chuS'n bj cho san
T h a i cd cku t h a n h ngiJ ph6 big'n: "Ba ngay (diJa be)
phu m6t t h i i thuoc
la con cua ma, bd'n ngay la con cua ngiTdi" - nghia la,
sSc
ti3f r l cSy, giup d i n h
kinh
nguyet t r d lai. Thu6'c sSc t r o n g mot cai noi. Trgn mifeng
t r o n g ba ngay sau k h i dxia be sinh, di?a be cd thi
nbi phvi la chuoi. T r § n la chuoi lai bay di6u thu6'c,
va t r d t h a n h d^y t d cho ma, n§'u dfe'n ngay t h i i t i f diJa
mieng t r ^ u , cai d i n h va mSy bdng hoa, c6 tac
dung
be vhn sd'ng t h i no mdi la con cua ngifdi. Do do, ngifdi
lam tang hieu \\ic cua thu6'c. Sang h6m sau, san p h u
ta t i m each danh liia ma: dem ban ngay dda tre sa sinh
dUWc lam le tAm nia. Con diJa tre t h i qua m6t n g h i
cho mdt ngifdi nao do, di ma t i n nh^m rkng d\ia tre
thiJc bao vg. O dudi cku thang hay t r § n hien nha cd
dat nifdc th(Jm. M 6 t ba gia ISy nufdc do t § m cho diJa
tre. Ba cung chu^n b i sSn cai mang b § n g tre, dat t r o n g
mang cai dem c6, n^m dS't, dia db an va cai Itfcfc. TAm
xong cho diia tre, ba b§' no, dat chkn noi len da't d
chg't
k h d n g phai la con cua me no. De danh lijfa ma, ngifdi
T h a i con dat cho dda be nhiJng cai t § n xa'u x i nhif
Trau, Cho, Ech, B§... K h i nghe t § n be xS'u nhif vfiy,
ma se khong bat be, v i cho la be cung xau x i n h i f cai
ten cua no.
mang tre, noi: "Gihm chkn Ign c6, gilim chkn len da't,
D§' danh lifa ma, ngifdi Thai tien hanh n g h i t h d c
h6m nay ngay lanh, nay Ivfcfc cua be, nay giXOng cua
difcfc goi la tham k h u ^ n , liic diJa tre ba ngay tu6i va
be". Rbi ba gia ra cho di!a tre cai lifcfc cung d6 an con
dky thang.
22
23
K h i dircrc ba ngay tu6i, diJa tre duTcfc dat I6n t r 6 n
Vao dip nay, gia d i n h dita tre k h d n g bao gic; qu§n
nhe.
dang hiJcfng hoa ciing t h a n h6 menh ngu trong cai am
Ngifcfi ta c&u kha'n, t h ^ m t h i : "Ba ngay la con cua ma,
nho canh nha. Hifcfng hoa dat t r e n cai khay lam b i n g
bon ngay la con cua ngtfdi; diJa tre nay con ai, d&'n
t h a n cay chud'i.
m6t cai sang (hay met). Cai sang dung difa nhe
ma nhan la'y!". Mot ba gia hang xdm, chia dbng tien
ra, gia b6 dvfa cho ma de "mua" cua ma dda be cd cai
ten xa'u ma ma che kh6ng b i t d i . "DtfOc" tien rbi, ma
di. The' la dda be la con cua ngiTcfi.
dong nifdc chay, va, cung
mong cho
liic, ngLfcfi ta ndi Idi c^u
con ngUdi so'ng cuoc ddi thanh than,
mat
me nhvf dong n\idc t r o n g xanh.
T r o n g n g h i thiJc tren, vi sao lai chon m6t ba gia,
mat ba gia hang xom, chSng ho hang gi vdi ngtfcfi me
de diJa tre, lam "ngUdi mua"? Nguygn do thg' nay: Ngtfdi
Thai bi&'t " t i n h " ma: ma kh6ng mua ban diing dSn
Tdc dda tre, cat ra, dat t r o n g la sen, tha t r o i theo
bao
gicf. Ti§u het tien, no cd the lai t d i bit tre d i . Cd k h i ,
tiS'c re, nd cung tdi doi lai diJa tre. Nd nhd mSt ngtfdi
mua. V i the, nd se t i m den nha ba gia "mua" dda tre
no cua nd. Ta't nhi§n, d nha ba gia, kifi'm ca dem cung
k h d n g tha'y tre. Nd danh chju v^y.
Va, t r o n g n g h i thiJc t r e n , vi sao lai dung dvfa cai
sang? NgLTcfi ta khdng r u cho be ngu dau. NgUcfi ta
sang say, lam dong tac tach cai vd (trau) ra khdi hat
(gao). V6 la thxi v6 dung, cd the con la t h d xau. Hat,
la t i n h t u y , cai td't, cai can thi^'t. Con ngifdi, ngay tOf
khdi d&u, phai la chiing sinh t h u ^ n t6't.
Di?a tre dSy thang, ngirdi Thai lai t6 chiic le tham
Rieng chdm tdc d thdp diJa tre t h i khong cat,
phai de lai. V i , thdp la nai
ma
ra vao cua khuSn (hbn).
Sau do, diia tre difOc t l m goi bang nvfdc thieng va
bu6c sgi day thieng vao tay.
Chi sau nghi le nay, diia tre mdi thoat khoi vdng
nguy hiem cua cai chet. Nd c h i c song hctn. Nd difcfc
coi la ngiTdi thUc t h u . Va, tCr dd, nd mdi dixac
nkm
ndi.
Muo'n tre hay an chdng Idn, luc nao cung ndi cUdi,
ngudi Thai deo vao ngtfdi tre mot vai thd" bua bao ve.
Dd cd the la n h i l n g manh gia'y cd ghi n h i l n g dong chiJ
Pa-li, cuon lai, diit vao cai 6'ng chi nho. Qua mot n g h i
thdc cua vj phap sU hay cua mot nha sU, dng a'y t r d
nen l i n h thieng, cd tac dung bao ve tre trifdc moi ma
ac. O mien
t r u n g va nam Thai Lan, ngudi ta con cd
the lam cai h i n h duong vat nho, buoc vao mot soi day,
khua'n ba mUcfi ngay - nham t r a n h cho nd cac loai ma
rbi qua'n day quanh
ac. Bon ma nay rat t h i c h chui vao tdc tre. V i vay, vao
chay nhay chai dua, cai bua h i n h dUdng vat liic l i e ,
dip dky thang, fan d"au ti§n t r o n g dcfi, diia tre dtfOc
c i t tdc.
24
that
liTng d\ia tre. K h i diia tre
tirng t i m g , t r o n g nhtf that. CiJ" t r o n g thay cai
"con"
dang scf Sy la ma da khiep via k i n h hbn, chay xa.
25
hifdng xa'u d§'n diJa be s^p ra ddi...Ngoai ra, ngifbi p h u
d ngirdi C M n L a p
nOf D a i 4 c k h i mang thai con nhibu di^u ca'm ky khac
d x\i Chan Lap x\ia, tiic CSm-pu-chia ngay nay, k h i
vijfa s i n h con, ngvTdi san p h u Ifiy ccrtn nong iSn mu6'i,
rbi ^p vao cufa m i n h . Sau 24 gicf, k h i n^m ccfm Ifin
mu6'i diTdc bo ra, t h i , t h a t t h ^ n di6u, ngifdi san phu
CO the xud'ng s6ng \Am
nhtf m6t t h i ^ u nOf, v6 tif...
Va r b i , ki tCf do, s i n h hoat t i n h due cua ngifcfi me
mdi s i n h con lai tiep tuc b i n h thvfcfng nhvf kh6ng c6
chuyfen vijfa s i n h de vky. Theo ong Chu Dat Quan, s\i
tKan nha Nguyen c6ng can d Chan Lap vao cuoi the
ky X I I I , t h i p h u nvl x\i nay rS't da t i n h . Ho doi hoi
nhieu ve sinh ly, va khong the " n h j n " . . . sU an n^m
vdi chbng t d i dem thi? 11 ke tOf sau ngay sinh con.
nhU: k h d n g difcfc cho
ki§m vao bao
(n§u
khdng, diJa
tre se bi dil'c), khdng difcfc dap tn?ng (neu kh6ng, diia
tre se bj mu), khdng dxigc t r b n g chubi (neu
diJa tre se
to d^u), k h 6 n g difdc
khdng,
gifi't ddng vat
(neu
khbng, tre se quai d j ) , k h b n g dtfdc bdc v6 diia (cd the,
di?a tre mdi cd tdc)..., k h d n g ngbi or bac
che
cufa,
khong
cui (n6u lam t r a i , s i n h ncf se khd), khdng ducfc
gi§'t Icfn, r ^ n , ga va rubi, k h o n g dUcfc n h i n bdng m i n h
dvfdi nifdc, k h o n g dircfc di qua chb da x^y ra giet ngUdi
hoac cac con vat.
NhOTng dieu kieng ky t r e n cua ngifdi Dai-ac cung la
di^u
ki§ng
ky
ciia n g i f d i A n - b d n
va
ngudi
Nitas
(In-db-ne-xi-a). N^'u ngudi chbng hay vcf vi pham
chi mbt dieu t h i cung se xay ra bat hanh: diia tre
d ngKisi Dai-4c
d ngiTcfi Dai-ac (In-do-ne-xi-a), t r o n g t h d i gian ngtfcfi
va CO chura, ca vo
l a n chbng k h b n g dxigc chkm
hoac g&n lura (vi sg d\ia con
du
lura
s i n h ra c6 v6't nham),
hoac che't t r o n g bung me, hoac se bj tat nhvf nghoeo
CO, chan cong, mat lac...
T u y nhifen, "hau qua" k h d n g t o t cua viec vi pham
khong dvtgc an hoa qua va uong m6t so db ub'ng (d&'
nhiJng dieu ca'm ky cd the
con khoi mac
benh diTcfng r u b t ) , khbng dxxgc due
ngifdi p h u n i l s^p sinh nd vhn cd the dan gui, dan
16 vao cay (vi neu lam vay, diJa con se bi mu), kh6ng
chi^u, n6'u nhif cd mot p h u n i l khac lam hd n h i l n g
difdc ban Sling, vat quan ao, c^m
goi
thao tac d&u tiSn; va ngifdi chbng cd the lam vi&c ma
hang, khong dxxgc qua'n song, may quanh ngiTbi, kh6ng
le ra phai kieng ky "hb" vcf neu cd ngifdi khac t d i
difcfc
cac
chubi dao hay
lam
giiip. K h i vg m i n h mang t h a i , ngifdi chbng v^n cd the
tudng nha, khong diTcfc ghep van t h u y e n , khbng diTcfc
giet mot con vat nao d&y, txic la v i n cd the "vi pham"
dao hb. Ngifbi vcf kh6ng ducfc dan gui, dan chieu. Ta't
di'feu kieng k y , ma
ca nhiJng dibu t r e n , neu khfing diCdc t r a n h , se cd anh
k h d n g difgc "me t r d n con vudng", neu n h u gi&'t con vat
26
ddng d i n h v.v... Ngifbi chbng khdng difcfc
dirge khac phuc. Vf du,
k h d n g scf vg m i n h k h i sinh
nd
27
r b i , ngUcfi c h b n g gia b6 c h a y d i ch6
khac mot lat,
do quay trcT l a i , n d i : " L a n h i , ai gig't no t h e
Khong
chi
trifdc k h i
sinh
ma,
ngay
sau
nay
t r a n h nhCfng b§'t t r S c , t h i k h o n g n h u f n g n g i f d i va
ca
ngifcfi c h b n g
deu
phai
tuan theo n h i i n g quy
c u t h e . M o t so q u y d i n h , c h u n g cho n h i e u dan
In-do-ne-xi-a,
tac
nhiT: m d i ba
ma t h u a t
d5 den
lam mot
diJa be r u n g rb'n, k h i d i i a be 12 n g a y va 42 n g a y
?".
k h i sinh,
di
ma
djnh
toe cr
loat
dong
de g i i i p viec s i n h ncr dtrgc n h a n h ,
gon:
m d ta't ca h o m , t u , cura... c6 d t r o n g n h a , v i ng'u d o n g
kin,
se
can
t r d sU s i n h
nd.
Cung
vdi muc
dich
\\Xdi dao p h a i diTcfc r i i t k h o i c h u o i , cac c6 gai p h a i
cac
v o n g deo k h o i t a y , c h a n , c 6 . . . v a bo xoa
be l a 42 n g a y . T r o n g t h d i g i a n n a y p h a i l a m IS t§' k h i
C h i cac
tiy
ruTa n a y .
n h a n difcfc I b i b a n p h i f d c ciia t h l y t e . D i i a be ducfc deo
vao c h a n n h u f n g c h i e c v o n g c6 m a n g b u a
D&'n n g a y
xubng
kim
bang
loai, sau
diing mieng.
do, diTcfc cho
vao
v6 qua
ciia
cat
mang
tOrng
diia
bang
be
dao
dOfa, r b i dtrcJc
boc b a n g ba m i a . N e u t r e la t r a i , t h i hoc do difdc c h o n
of ben
ben
phai
trai.
Tai
cufa ra vao,
cho
chon
con
neu
tre
la gai
thi
chbn
n h a u , ngiTcfi t a d o t m o t
dong
lufa r b i diJng t a m m o t b a n t h d .
Sau
k h i d i i a be r a dcfi, t h i diJa be va, ca bo me
deu bj coi la b a n ,
can
dxxac riJa s a c h . T h b i k y hi
no,
coi
la ba'n ciia ngiTdi c h a la 3 ngay, ciia ngUcfi me va dita
28
ta
to
chiic
cho
dita
l l ba t h a n g " . T h o n g thuTbng, vao d i p IS n a y
be
dita
hpa.
Dbi vdi ngi/di Ba-li,
Nhau
ngubi
h a n h d§ t r u y e n cho diJa be s\ic m a n h va g i i i p no k h o i
p h u d a n g n a m sao cho
tre, nita, chit k h o n g
105,
be diXcfc d a t t e n . D b n g t h d i , n h i e u n g h i thiJc difcfc t i ^ ' n
la lay c h b i diifa n h i i n g n i f d c r b i treo
cat
cat
thi?
phep.
"ngay
lam m6t
g i o t nirdc n h o
g i a n t a y rUa, n g i f b i me
thao
tdc.
p h u n i l s i n h ncr di d a n g . M o t t r o n g n h i l n g viec
thdi
chua.
ay,
Ngifcri d a n dao Ba-H thxic h i e n n h i e u viec, g i i i p ngtfcfi
dMc
subt
n g h i thiJc
V a o n g a y thxi b b n miTcfi h a i sau k h i r a dcfi, d i i a be
d ngircri dan dao B a l i .
p h i a t r & n m a t ngiXdi san
Trong
k h o n g difcrc d e n d e n ,
moi tai
l a i h i e u qua n h a t
t h a y te dac b i e t m d i dUcfc l a m cac
tuoi.
k h i diJa be
n g h i IS t r o n g t h e
cho
dSy
t u d i , ngirdi
n o . H 6 m do, cha
ta
me,
ho h a n g m d i k h a c h , cac v u c 6 n g , n h a c c o n g den mijfng
vui. Nhan
"sinh nhat"
dau
t i f i n , be
dvfdc c a t
toe,
chi
d§' l a i m o t c h o m d t h o p . V a , c u n g c h i t d i h o m do, Tan
^ u
t i 6 n d i i a be
ngay
do, d i i a be
m d i difpc d a t c h a n x u o n g da't
l u o n difdc be
(trifdc
hoac d a t t r e n g i i f d n g ) .
N g i f d i t a c o n l a m n h i e u n g h i l i k h a c c i i n g t6 t i e n , te
than, n h l i m cau
m o n g siic k h d e
va b i n h a n
cho
diia
vao n g a y
thii
be.
O ngirdfi Gia-va
Nghi thiic thanh
me
diidc tig'n h a n h
b a y tfau t i e n cua t h a n g c6 t h a i t h i i b a y cua n g U d i p h u
n i i v a c h i d a n h cho ngi;fdi s i n h c o n I a n d a u . K h i t i e n
29
hanh nghi I I , gia c h i i mdi ba con ho hang t d i cung
k h b n g ra sdm qua, d§' no ra ddi d l dang, n h a n h chdng.
d u Sla-me-tan - biJa S n t h a n mSt - vdi m i n h . K h i khach
Do cung la y mu6'n cua t h a n h A-la n h a n tijf".
den d6ng du, tOf phong
trong, n h i l n g ngtfcfi p h u ni3
Sau do, ngifcfi
chbng cam con dao Idn tfdm xubng
t r o n g nha bifng nhiJng bat ccfm trfing va ccfm t ^ m ngh&
qua dCfa xanh dvfdi chan; r b i , gicf l&n, chem manh, bura
ra mcfi. Ccfm danh cho ngiTcfi
ddi qua diifa. M o i ngifcfi thor phao, v6 tay v u i ve
non, di/a chu6t, xoai
mang thai c6 cui dOfa
chua, chu6'i xanh, du du xanh.
thay qua dOfa buTa lam d6i: do la da'u h i ^ u bao
khi
trifdc
Ngoai ra, ngifcfi ta con t r 6 n vao cdm m6t it mSm t6m
cuoc s i n h nd sap t d i se dien ra d l dang. Se la diem
cay va m6t c h i i t mkt mia. Ngifdi Gia-va cho rhng,
khong tbt, neu ngifdi chbng phai chem den nhat t h i t
neu
ngifcfi phu nd c6 t h a i k h i a n ma cam thfiy cay t h i it
se s i n h con gai, con neu cam tha'y ngot, t h i at se sinh
con t r a i .
hai mdi bura doi dirge qua difa.
K h i d\ia be vOfa lot long me, ba dd v6 tay manh ba
ran phia t r 6 n no de no chi sg m6t ikn t r o n g ddi t h o i .
khach
Sau nay, k h o n g c6 gi cd th§ lam no sg nUa. Sau k h i
t r e n nhOtng chiec ghe cao. Ngi/cfi chbng d§' m i n h t r a n ,
dirge tam rura, diJa be dirge quan bang vay cua me. Vay
con ngUcfi va de her vai va xoa tdc. Ca hai ngifcfi
mac
nay se la cai bua t h i e n g cho d\Ja tre t r o n g suot cu6c
chiec sa-r6ng ma ho difcfc cha me cho vao ngay ciTdi.
dcfi. Mbi k h i gap bat hanh hay dau 6'm, ngiTcfi Gia-va
Khi
thircfng dat cai vay do dirdi goi n l m hoac phu l§n
6 n g b6' va ba me tiTcmg lai n ^ i cung vdi
tide sap bat d'au, mot 6ng th^y bifng chiec bat
bang dbng dUng nUdc va may canh hoa di lai bSn hai
k h i ngu. Nhau dirge ba dd boc
vg chbng, viy nvfdc vao ho, va doc Idi c^u kha'n: "Nhan
sach se rbi cho vao m6t chiec b i n h de ngirdi b6' dem
danh t h a n h A-la n h a n tOf, ta v^y ntfdc t h i d n g len hai
ch6n. Neu la con t r a i , nhau dirge eh6n trirdc eufa nha
vo chbng, cau hai ngUcfi con dan chau dd'ng. Do cung
de k h i Idn dxia be se di ra ngoai, ncfi ma ca the gidi
la iTdc mu£»n ciia t h a n h A-la n h a n tOf".
vao mieng
vai
mat
trang
md ra trirdc mat no. Con neu la con gai, nhau dirge
chon ngay t r o n g san nha de diia be sau nay se t h a n h
D&'n day, ngvTcfi p h u niJ diing l§n. 6 n g th^y la'y m6t
ba chu k h i d i l^y chbng.
sgi day Idn mau den bu6c quanh bung ngifcfi p h u n i l ,
rbi r u t tCf thSt lifng m i n h mbt con dao. 6 n g gia con
dao l§n,
rbi, bang m6t dong tac ch^c c h i n , 6ng
V a i t r o c u a nhuTng o n g
difa
con dao xuong cAt d\it sai day, 6ng vOfa ndi: " N h a n
d
chiong
nhieu dan tbe, ngirdi ta cho rang, k h i ngirdi vg
danh t h a n h A-la nhan tOf, ta md difcfng cho difa tre d§'
sinh nd, sif cd mat cua ngirdi chbng la ra't can thiet.
no khSng n^m lau t r o n g bung me qua c h i n thang, cung
Theo quan ni§m cua ngiTdi Gia-va (In-d6-n§-xi-a), cd
30
31
mat ngifdi chbng, ngi/di vd se sinh nd d l hcTn, vi dxia
be muon ra nhanh di n h i n mat b6'. K h i ngudi vcf sinh
nd ma ngifdi chbng k h o n g c6 nha, ngiTcfi ta thay bang
mot cot g6 cao bang ngifcfi, dku cot c6 qua'n chiec khan
cua ngtfdi chbng.
De du'a tre ra ddi nhanh, cac ong chbng thubc ngUcfi
T6-rat-gia lay khan quS'n hi.y Ian vong quanh bung rbi
lai bay Fan thao ra. Ngifcfi ta con ban t§n, ban siing,
de mong sxX ra dcri cua dita tre difcfc nhanh, nhanh nhtf
mui ten, hon dan bay vay.
d ngifdi Mi-nang-ka-bao, ngiTcfi chbng (va, noi chung,
ch&'t tai mbt ncfi k i n dao, de cho t d i cac
kig'p sau,
nhiJng ngifdi dan ong nao la'y phai ngifdi p h u nxi tOfng
bi ch&'t k h i dang mang thai kia se k h d n g gap
phai
t i n h canh tifcmg t i f ni3a. Ngifdi ta cung lay cai t h a i
t r o n g bung ngifdi dan ba chet, b i mat chon c^n t h a n .
Neu khbng, canh p h u t h i i y ma lay difcfc cai thai l y
t h i chiing se dung vao cac muc dich xa'u xa, tai hai.
Neu dxia tre
sinh
ra da chet tif t r o n g bung
me,
ngifdi M i l n xifa la'y vai boc qu^n t h i hai, hoac de t h i
hai t r o n g quan tai (neu c6). Trong boc hay t r o n g quan
tai §iy difcfc dat kem theo mbt thoi s^t. Sau do, t r o n g
nam gidi) khong diTcfc c6 mat k h i ngifcfi dan ba sinh
k h i t i e n hanh
le chbn
cat
nd, vi nhif vay, se lam ngifcfi dan ba ngUcfng (ra't c6
t h ^ m cau "sat chifa mem n h u n , chd quay lai", de mong
the day la anh hifdng ciia Hbi giao). Xifa kia, ngifcfi
dieu ba't hanh %
Dai-ac C O tuc: sau k h i du'a tre ra ddi, phai t6 chitc
ngurdi me va gia d i n h - txia nhxX sat,
san dau ngifcfi lam le te cac hbn ma khien cac ma d l
mem n h u n ra ca. Db'i vdi ngifdi M i e n , neu ngifdi me
diJa be difgc y§n -do la tuc hien te thay.
b i chet luc con con dang nhd, ngifdi ta tS chxic
vinh viln
dita be, ngifdi nha
khong tai d i i n
kha'n
db'i vdi
khbng bao gid
mdt
n g h i le goi la lep-bya. Lep-bya la hbn ngifdi, difdi dang
K h o n g m a y me hoac con bi c h e t
K h b n g phai bao gicf sif sinh nor cua ngtfdi p h u n i l
cung dien ra b i n h thifdng va thuSn Icfi. Co k h i dxia
tre ch§'t ngay t r o n g bung me. Co k h i ngifcfi me b i c h i t
t r o n g k h i mang t h a i . Co k h i ngifdi me lai sinh lien
hai diJa con m6t liic... Ta't ca nhiJng dibu t r e n db'i vdi
n h i l u dan toe d Dong Nam A, la nhiJng diem xa'u, phai
giai quyet bang n h i l n g n g h i thdc dac biet.
h i n h con bifdm. H 6 n me va hbn con bao gid cung c6
quan hg dac bi§t, va rang bubc, quy$n chat vdi nhau.
K h i ngifdi me c h i t , t\ic la k h i hbn cua ba ta khbng
con t r i i ngu t r o n g t h a n xac
nxia, t h i hbn a'y c6
thi
mang theo hbn dxia tre. Neu dieu nay xay ra, tiJc la
hbn cua dxia tre b i mang theo d i , dxia tre ta't khbng
song noi. N g h i 11 lep-bya c h i n h nham tach hbn
con
khoi hbn me. T i l n hanh n g h i 11 la mbt ngifdi dan ba
C O h i l u biet vb va'n d& nay. Ba ta l ^ m r ^ m kha'n vai
Mbt k h i ngifcfi phu niJ dang mang thai ma bj chet,
ba bai tKkn chu, r b i dat mbt cai gifcTng t r e n nen, ben
ngifcfi Mien tien hanh p h u phep rbi chbn xac ngifcfi
canh xac ngifdi me. Sau do, vOfa khua chan miia tay -
32
33
mdi d&u con khoan t h a i , sau tSng dkn t d i miic ^ n
T6-rat-gia goi t u c nay la Mo e-va nghIa la t r a n h dillu
nhir di&n loan - ba vOfa ti§p t u c Kim rkm kMn
da.
cku t h i n chii hi hiim
nhilng
cua m i n h . Dat manh vai xu6'ng
m&t gifcmg, r b i , b^ng nhiJng l&i thd'ng t h i ^ t , ba ta nai
n i van x i n hbn ngiTcfi me vOfa qua c6' dOfng mang hbn
con d i theo va hay de cho hbn con d lai vdi thkn
cua no. Va, b^ng d6ng tac nhe nhang, ba ta nkng
xac
chifi'c
khan tay lam b6 dd ISy h b n diia be, dUa c i n than dat
l§n ngUc diia be.
d
ngifbi Su-dra va ngil&i Ve-si, sinh d6i khac
dxigc coi la ma-nak
gidi
sa-lakh, nghia la a\X s i n h n d t b i
l6i, va n h i i n g diJa tre s i n h d6i dUtfc goi la
kem-bar
sa-lakh n g h l a ' l a n h i i n g diJa s i n h doi t b i l&i. Cach day
k h b n g lau, sau k h i de s i n h d6i ba me ngtfdi Su-dra va
Ve-si cung hai dxia con phai r b i ngay k h o i lang, ra
sbng ba thang t r o n g mbt t i i p Teu gan nghIa dia. H&'t
ba thang, sau mbt cube l i tb' dac bi§t, ba me con mdi
Trrfofng h g p s i n h d 6 i
ducfc phep ve nha. Xvfa k i a , d tbc ngtfbi Su-dra va Ve-si
Ngu&i T6-gat-gia coi vi6c sinh d6i la diem doc. Ngifcfi
ta cho r i n g , nhiJng dvJa tre sinh d6i khSng
c h i la
chung m6t dong mau, ma con chung m6t hcfi t h d , m6t
con phb b i ^ n t u c lam 16 ctfdi cho hai di^a tre s i n h d6i
trifdc k h i chiing d&'n tubi t h a n h nien.
(3 ngvfcri Ni-as, hai diia tre sinh dbi b i gifi't, va cha
l i n h h b n . Neu la khac gidi, m6t dxia tre se la'y hbn
me chung b i coi la nhi?ng ngvrbi t b i loi t r o n g subt mbt
sb'ng cua di?a kia. V i vay, diJa y§u se bj giet ngay, con
nam. C( ngvfcfi Dai-ac m i e n Tay, cap t r e sinh dbi cung
diJa khoe diTcfc trao cho ho hang nubi. O ngtfdi Dai-^c,
gidi dvfcfc coi la diem l a n h , con khac
n§u CO trvfcrng hcfp sinh dbi, t h i m6t trong hai dxia tre
DiJa con trai trong trU&ng htfp sinh doi khac gidi se
b i bo vao rOfng. N h i i n g ngifdi p h u nCt T6-rat gia ra't
diicfc dem cho t u t r i f d n g nuoi de lam nb le.
scf sinh dbi. K h i bi&'t c6 trifcfng hcfp sinh d6i of lang
bgn, ho lo scf dibu do se xiy
ra vdi m i n h .
tranh
vi§c de sinh d6i vao sang sdm mbt hom sSp de, ngiTbi
phu ni? cung ba dd ra sbng, ruTa t a i , ruTa tay, te nvfdc
theo dong ch^y va n d i : " X i n diifng
t 6 i phai de sinh
dbi", r b i nem xub'ng song m6t chi§'c ao cu, m6t i t toe
va vai manh mong tay. Vfe nha, ngtfbi p h u n i l Ky phai
an ng6 rang ngay dodi g&m, san nha, k h i an khSng
difgc dung tay ma c h i dung mi&ng; r b i khfing dutfc l&n
nha
34
hhng
cHu thang,
ma b i n g
m b t cay g6. NgUbi
gidi, di^m diJ.
T r o n g quan niem ciia ngtfcfi Ba-li, cap s i n h dbi mbt
t r a i mot gai, la diem xa'u cho ca cong dong. Con hai
diia tre sinh d6i cung gidi t h i lai la hien tOUng b i n h
thifcfng. Trong trifcfng hcfp hai d\ia tre s i n h doi khac
gidi, d& t r a n h tai hoa cho xdm lang, phai tiS'n hanh
nghi 11 t^y uiS phi?c tap. K h i vijfa difcfc t i n cd s i n h doi
khac gidi, dan lang danh mo bao ddng , dong t h b i cufa
cac dfen chua lap tiJc diTcfc ddng lai va dvfcfc treo la di
bao cho moi ngifbi bibt la khbng diTcfc vao. K h d n g mbt
35
n g h i thvic, m6t h6i 11 nao diftfc t i e n hanh, va toan b6
cu6c s6'ng cua lang xom h"au nhvf te ligt.
6 n g bo va ba ne - "nhiJng ngir&i mMc toi" - cung
hai diJa tre s i n h doi khac gidi phai ra song or mot ncfi
II
kh6ng l i n h thi§ng nao do (nhvf nghia dia ch^ng han)
t r o n g su6't 42 ngay. Sau th&i han bi "duoi" do, ho mdi
dtfcfc t r d v1 nha, va dan lang t h i lam ngay 11 iiy
ug'.
T E N
GOI
D6'i vdi ngirdi Kha-si, stf sinh doi diTcfc coi la khong
lanh, n h u quan niem cua nhieu dan toe khac. Nhifng,
giai t h f c h cua ngiTdi Kha-si ve dieu do the hien quan
dig'm r i e n g cua ho. NgiTcfi Kha-si cho r i n g chi c6 m6t
ba t6 d^u t i e n , goi la Kai-o-bg, va m6t 6ng to dau t i e n ,
goi la U - t h a V i a n g . V i the, tai mot thdi diem nha't
d i n h , chi cd the cd mot diJa tre - hoac t r a i , hoSc gai
- ra ddi ma t h o i . Sinh doi, ro rang la ba't b i n h thifcfng.
Do la ke't qua cua s\l trijfng phat cua than l i n h doi vdi
h a n h v i xam pham luat tuc cong dbng cua mot t h a n h
vi6n nao do t r o n g t h | t6c. S i n h doi m6t t r a i mdt gai
cang c»;e ky te hai hcfn v i di^u ay cd nghia la s\i 6
ue' da dien ra ngay t r o n g long ngirdi me k h i ngtfdi me
mang t h a i : hai diia tre chung song vdi nhau, da ke't
hon vdi nhau tiif trong long
me.
K h i che't, hai c6't cua nhving ngirdi sinh doi
diTcfc dat chung trong nghia dia cua c6ng dbng.
Db'i vdi cac dan toe Dbng Nam A, viec dat ten
cho
diJa be mdi ra ddi chig'm v i t r i kha quan t r o n g va cd
y nghia Idn doi vdi cube song khbng chi cua Ma
be
ma con doi vdi ca gia d i n h dong toe. M6i dan tbe cd
nhiJng kieng ky, nhiJng quy tac va nhiJng n g h i t h i i c
rigng t r o n g viec dat ten cho
t r e . Qua nhi3ng phong
tuc va nghi thite dat tgn, ta cd the phan nao
tha'y
duoc nhving net sinh boat van hda cua tCfng tbc ngUbi,
ti^ng dan tbc. Cac phong tuc dat ten cf Dbng Nam A
ra't khac nhau va da dang t r o n g tOfng dan tbc,
nhdm toe
ngifdi. Difdi day,
tiifng
chung tbi chi gidi t h i g u
mot so n g h i thdc va each dat tgn cho tre scf sinh i t
nhieu mang nhi3ng s^c
t h a i doc
dao.
khdng
Dat ten theo ten to tien.
Db'i vdi ngifbi dan dao Sum-ba (In-d6-ng-xi-a),
mbt
dda be ra ddi la n i ^ m v u i khbng chi cua gia d i n h ma
con cua ca lang. Nfgm vui khbng chi d chb cd
them
m6t t h a n h vien mdi cua gia d i n h va cua lang xdm, ma
36
37
c o n d chb
m 6 t n g i f d i t h a n qua c6' nao do cua gia d i n h
da t a i s i n h , da n h a p h b n vao
vSy,
vi6c
mang
Li
be.
dat
tgn
cho
dda
be m d i r a dcfi. Bcri
Ma
be
la n g h i
thiic
it
nhieu
Sau da'y, v i t\iky
r a , l a m l i c i i n g t§' to t i e n , c&u m o n g t d t i e n b a n
cho be. M o t
b a t rvTcfu difdc bay
d a t t e n difcfc t i e n h a n h n g a y l i i c cat r6'n cho d i i a
dbng
con
ho
hang,
lang
xom
diTcfc m d i
t d i dvf
dd'
bac
d&u l a t g n
be. M a u tuf v e t
di§n CO t u d i
ngUdi
da
cat rcfi x u o n g .
cua
d o n g ho
khua't. L u c
v§'t
Khi
Ian
cat
t§n
goi
cac
vi
t d n d i tiS'ng),
ni? L i - s u
nhiing
ngufng
chay
m a u la l i i c
ten mdi nhap
vao
b a t nvfdc.
Neu
v6 dc nguTa t r o n g b a t nxidc
goi
no bang
ten
nitdrc.
ngifcfi
goi
t h i J t\i d a n h
ben
canh
bep
vung
lufa. N g a y sau k h i diJa t r e
ra dcfi,
gia d i n h p h a i t h i t m o t con Icfn r b i m d i t h a y cving
den
dem t h i t con Ictn do c u n g v a i do v a t k h a c d i te, t a
th^n
hp m e n h
cua
vCfa k h a ' n : " N h d
th§m
diia
be
l a n g . Vijfa
dang
do
te,
t h ^
Mong
dijfng d&' x a y r a c h u y e n
ngai
cham
nom
xdm
gi k h d n g l a n h . M o n g n g a i
cho
con
ciing
t & n . X i n n g a i h a y p h u h 6 , cho n o c h o n g
difa t o , cho n o k h o e m a n h va s 6 n g
lau".
lang,
ban
Cung
nhvr d a n
tbc V i e t ,
Li-su
dep
nhieu
dan
toe
c o n t r e b a n g t e n that m a goi b a n g c a i t§n
khong
goi
xa'u, de
ma
q u y che, k h o n g b a t c h i i n g d i . D d i v d i n g i f d i
(In-do-ne-xi-a),
trai
T6-rat-gia
t r o n g sudt m d t t h a n g d a u sau k h i
c o n r a d d i , c h a me k h o n g d a t t e n cho c o n v i scf no
d m . Sau m d t t h a n g , k h i Ma
mdi
dat t e n cho
con. Vao
c o n da c i t n g cap, c h a
ky
t r a n g thifcfng tii&n
d a t t 6 n , de c o n c h o n g I d n . K h i d a t t e n , ngiTdi
Ma
bj
me
mdi
T6-rat-gia
cai
c h o n cai t e n xSu de d a t cho c o n , v d i h y v o n g la n g h e
I d n n h i r qua
tha'y cai t e n xa'u do, m a q u y se c h g , k h d n g b d t d i i a be
phurdc cho d i i a be. C h i i n g t o i x i n n g a i cho di?a be
38
an
p h i i c l a n h cua n g a i m a c h i i n g t o i cd
mdi.
rieng
be.
T e n xau, ten
s o n g or
thi
T u y diJa be da c6 t e n , n h i i n g h a n g n g a y , m o i n g t r d i
va c o n gai. C h i nhOtng k h i t h a t c a n t h i e t , ngtfdi
t6c
v6
be.
Ma
vao
Tarn giac v a n g ) thtrcrng s i n h de t r e n g i u d n g cua m i n h
hay
th'ay l a i t h a m b t
c a i t 6 n m a t h a y vCra goi t r d t h a n h t g n c h i n h thvJc c u a
ten
no.
(m6t
dc
dc
nhac
T i m ten trong bat
phu
n h i l n g v6
dai
m d i goi t e n t h t f c cua d i i a
Ngifcfi
rbi dung
m6t
do, m o t ngtfdi
cai t e n cua v i to t i e n do t r d t h a n h
c h i n h t h i t c cua
ntfdc
thby cung nem
cho
\\igt
l i n h h b n v i t o t i e n vijfa dUcfc n h a c
c d t h e d i t a be. V a
cat
bat
hai
r6'n
rwia
sac
phudc
t i e n d o a n t§n diJa be. M d i k h i goi r a m 6 t cai t & n ( t h o a t
ngtfdi
d5 lay m a n h
trong nha. V i
t r l n g vao
c h i t n g k i e n gicf p h u t dila be c6 t e n , n g h i a la trdr t h a n h
thurc str. B a
sinh
c h i e c b a n tha'p t r e n d a t b a t n u d c va
t i n h ma thuat.
Ba
c t i n g t r d vb n g 6 i n h a ncfi be
di.
39
Ngifcfi Tay, N u n g , chifa dat t6n ngay cho dvJa be
meo, Ga: ngay con ga... Do do, cac chu be ngUdi La-hu
con
thirdng CO n h t t n g ten hoan e h i n h n h u sau: Ca U i , Ca
vat quen thu6c nhiT con chd, con meo hoac n h i i n g t&n
Leh hoac Ca Sao, Ca Hp§u, Ca H p u i , Ca Va... Con t§n
chung nhif con t r a i , con gai...Chi den k h i con trtTorng
cac e6 be se la Na U i , Na Leh hoac Na Sao, Na Hpfiu...
thanh, cha me mdi lam 11 dat tSn. Cha me chon
K h i hai vcf chbng cd eon t h i ten cua hai ngtfdi lap tiie
mdi sinh. Cha me thtfcfng goi con b^ng t§n cac
sSn
m6t so t ^ n cho con rbi mdi t h ^ y cung t d i lam l i chon
ten. V j th'ay cung lam l i trifdc ban t h d gia t i e n foi
gieo ba dong bac t r a n g . Ba dong bac rai xudng ma hai
dbng ngufa m6t dong xa'p la to tiSn da cha'p nhan cai
t§n da dvcgc chon. N h i r dan tdc Viet va mdt so
dan
t6c khac d Dong Nam A, ngudi Tay, N u n g t r a n h dat
ten con t r u n g vdi tfen ong ba, to tien, chii bac,
anh
em ho hang ndi ngoai g^n gui.
difc;c goi theo ten diJa con d&u t i e n . V i du, diJa con c6
t§n la Ca U i , t h i bd, me dtfcfc goi la bd Ca U i , me Ca
U i . K h i cd diia chau dau tien, ten cua ong va ba lai
dd'i theo ten chau. V i du difa chau sinh ra cd ten la
Na Leh t h i ten ong, ba se la: O n g Na Leh, ba Na
Leh... Cach goi ten nhtf vay giiip biet dtfgc ngtfdi nao
do thudc dong tdc nao.
Cung vdi muc dich "Ghi n h d dong tdc", mot so dan
toe lai dat t§n con mang mot phan ten cha. V i du
T e n cha, ten con
Ra't nhi"gu dan t6c d Dong Nam A, dac bi§t la
cac
dan tdc nho, k h d n g c6 ho. M6i ngtfdi chi c6 mot cai
tSn. Cai t§n do lai dvcac ghep vao mot tCr chung chi
gidi t i n h ciia diJa be. Dudi day la each dat ten nhif
vay cua ngtfdi La-hu (d Lao, Thai Lan...). Sau k h i dda
be ra ddi, vao mot ngay cua d^u tii&n t r a n g , b6' me
mdi nhCTng ngudi c6 tuoi den dat t§n cho con m i n h .
Neu be la t r a i t h i t i e n g dku la Ca (con t r a i ) , con la
gai t h i tig'ng d^u la Na (con gai). Ti§ng thii hai ciia
t§n difcfc chon theo nhi'Su each: hoac theo thit t\X con
cai t r o n g nha U i : ca, Leh: l i t . . . ; hoac theo t h d i
lue diJa be ra ddi: Sao:
gian
sang, Hp§u: td'i; hoac theo t§n
goi cua ngay s i n h : H p u i : ngay eon cho, Va: ngay con
40
nhtf ngtfdi A-Kha d Lao va Thai
ngtfdi cha la Byeu Seh
Seh.
Lan:
neu ten
cua
t h i tig'ng d&u cua ten con la
Do do, eon eua ong Byeu Seh
cd the se la
Seh
Tab, Seh Peu hay Seh Sao...
Con ddi vdi ngifdi M i e n (My-an-ma), tu: liic mdi lot
long cho t d i 12 tuo'i, tre dtfde goi ten gan vdi ten cha.
Nura d&u ten goi theo thiJ ttf t r o n g nha: Kao - con trai
d&u, Kai - eon t r a i thiJ hai, San
- eon t r a i thiJ ba,
Su - eon t r a i thti" ttf, U - con t r a i th\i nam; Mai - con
gai d^u, Nai - con gai t h d hai, Fam - con gai thU- ba,
Fai - con gai thxi ttf, Man - con gai t h i i nam. Ntfa sau
la ten thtfc eua ngtfdi cha. K h i dtJa be
trai
12 tudi, cha me mdi lam 11 dat ten c h i n h cho
dtfdc
eon.
41
con gai, c h i dvcgc d a t tSn m d i trvrdc k h i d i ISiy
Con,
chbng.
vao
l i i c g i o t rifcfu c u b i c u n g c o n d o n g t r § n m i e n g
blu
se la t e n c h i n h t h d c cua diJa t r e . Sau do, cha dvia t r e
cam
Rot
gao
nrcru d^t t e n
b i n h chiia nhau,
va
ragu,
lac
liic nay
da difoc
cho
them
ba I a n p h i a t r e n diJa t r e , r b i
b6t
mang
b i n h r a k h o i cufa c h i n h , t r e o vao m o t cai cay d p h i a
Ngtf&i K h a - s i d M y - a n - m a , c u n g n h t f n h i ^ u d a n
khac,
Viec
t6c
ngoai l a n g , x o n g quay ve. NiJdc difcfc d o i l e n c h a n
cha
d u n g m a n h c a t t r e , n i i a de cdt r o n t r e scf s i n h .
d i i a t r e t r i r d c k h i c h a diJa t r e bifdc v a o t r o n g n h a ,
cho
k i e n g d u n g dao b a n g
o n g sat
s i n h CO t r o n g n h i e u d a n toe. Cat
de cat
rd'n t r e
sach. T r o n g n h a , k h i c h a diJa t r e n g a m b o t gao
trong
tre
difcfc
b a n g nifdc n o n g d U n g t r o n g c h i e c b i n h g o m
mau
t h a n h h a i p h a n . R b i b o t gao t r o n v d i b o t n g h e va nu'dc
do. K h i r o n r u n g , p h a i d u n g t r i i n g c i i n g th'an nirdc -
dap l e n c h a n p h a i cua ngiTdi cha, n g U d i me va diia t r e .
tam
vi
t h a n c6 q u y e n
Cai
nhau
ron xong,
sd
p h e p l a m cho r6'n t r e r u n g .
dtrcrc giiJ ^ n
can
than
trong mot
Cac
chiec
b i n h dat, ca't t r o n g n h a , chcJ t d i k h i tig'n h a n h l i dat
ten
m i e n g t h i hai ngtrdi
vao s a n g h o m
sau.
C h u ^ n b i cho le d a t t g n , m o t n g i f d i p h u nOT gia
gao
hoa
com
cho
da u l e n m e n
diTOc x u c
v d i nifdc
de
t h a n h riTOu, r b i
n g h e vao n a m m i e n g ca k h o t r o n g la c h u b i .
Cai b i n h chvta n h a u dat a g i a n givla. C a n h b i n h ,
la
c6 cai c u n g v a ba m u i t e n ,
gai t h i c6 cai k h u n g d e t hay d o n
M6t
nghi
ganh.
I I . N g i f d i n a y d a t la chu6'i
mieng
ca
n i r d c . N g h i l l k e t t h u c . B o t gao
kho
be
dUOc
va
phan
ve.
Dap
tru-ng doan t e n
N g h i I I d a t t e n ciia ngUdi S i n - t e n g
neu
neu
hai
ap b o t n g h e vao c h a n t r a i
t i e n h a n h theo e a c h thiJc
n g i l d i gia, g o i la Ka-bagi-e k h u n , h i e u big't v e
l i , diing r a lam chu
cam
c h i a cho n h i J n g n g t r d i t h a m dtf. D a n b n g , sau do, u d n g
r u g u vao b i n h b a n g v6 qua bau k h o , d b n g t h d i d a t b 6 t
be m d i s i n h la t r a i ,
n g t r d i t h a m dxS 1§
rtrou v u i
t h a n h b o t . B o t d a t t r o n g c h i e c q u a t t r e . NgiTdi t a
khac
GitTa p h b n g ,
t r i t n g b i dap
dat
mot
i
(My-an-ma)dtrcfc
sau:
ro
v d , ba bac
trvtng.
ca
M6i
khi mot
ciia dtJa t r e
qua
dtTa h a i
cai
que l e n v a i r b i t h a x u o n g , d b n g t h d i h o i "dat t e n
du'a
tre
ten
la gi
?"
M o t cai
t§n
n a y c6 h d p y t h a n h a y
diTcfc ke
ra. M u b n biet
k h o n g , c a n q u a n sat t h e
nam
l§n n e n n h a , rac m 6 t i t nUdc l e n la, goi m 6 t v i thl^ln
cua h a i cai que. N e u c h u n g gac
cheo l e n n h a u , t h i do
lam
c h i t n g , r b i r o t rxxau k h o i b a u , d b n g t h d i k6' r a c a c
la
khong,
ten
k h a c n h a u . T e n no t i e p t e n k i a diTcfc ke t r o n g sub't
t u c dap qua t r i i n g k h a c ,
qua t r i n h riTOu c h a y k h o i b a u . Cai t e n dxxac n h a c d i i n g
42
mot
da'u
h i e u tYikn
dbng y.
Neu
can
phai
t i e p t u c t u n g que va h o i
tiep
ve
cai t e n m d i .
43
Q u a t r i n h t i m cai t§n
d i i n cho tdi
p h u hgrp y t h i n
k h i h a i cai que gac
N h i e u t r t f d n g hap,
c i i the
tiep
cheo n h a u m d i t h o i .
h a n g mfiy c h u c qua t r i i n g b i
v 5 m a t e n diJa t r e vhn
ngi/cfi t a t i m each "b§t
chxXa diTcfc t i m ra. V a ,
d^p
the
ep" t h a n l i n h p h a i t h e o y
n g i r d i . Ba bac ca d i i a t r e b a t cheo h a i chiec que
la
con
trifdc
k h i t h a va Itfa t h e t h a que sao cho sau k h i rcTi, c h u n g
b a t cheo n h a u . N h u " vay,
vOfa t i e t k i e m
thcfi g i a n
lai
vOra t i e t k i e m d\Xac t r i t n g , va cai t e n "theo y t h a n " d i
trcr t h a n h t e n "theo y
ngu'di".
ngtr&i p h u nvt t r d da, ba d d c u n g v a i ba nvla d t r o n g
buong
g i i i p cho
viec s i n h ncr dk d a n g .
n h i J n g ngUdi dan o n g
Trong
khi
lo c h u a n b i do c u n g . C o n
do,
thay
n i n - g u o t t i e p t u c x i n cac v i t h i n b6 s u n g cac m o n
mdi,
neu
trifdc
cac
vi
chiJa t h o a
man
vdi yeu
an
cau
"scf
bp"
d d i , ba
dd
noi
day.
DiJa
tre
vOfa ca't
tieng
khoc
chao
n h a n h t e n no t h e o t h d t i ^ s i n h cua no. N e u ba
cham
t r e , r a t c6 t h e m o t con ma l a u l i n h nao v a t v d
quanh
do " n o i " t r i r d c . Do v^y, n h i J n g h a u qua x a u d o i v d i
se x a y
D a t tfen tru'drc so vdri m a
Nam
Khi
thai,
mot
phu
niJ ngiTcfi
t h i hai dieu can
lam
Ka-chin
(My-an-ma)
la c i i n g t h a n va
mang
chon
ba
sa-ba-lap,
se
dd.
giiip
nin-guot,
tim
ra ba
dxxac c h o n
qua
dd
phiTcfng
thich
phap
hcfp.
boi
Thong
thifdng,
l a m ba dd la m 6 t p h u nuT c6 k i n h
Sau
m 6 i ca dd de
cai
vay.
ngiTdi
nghiem.
t h a n h c o n g , ba
dd diTcfc t a n g
m6t
V i e c c u n g t h a n diTcfc t i e n h a n h
n h i f sau: Cac
ban
la k u m - h p a ,
dang
thcf
t r e n do
dat ba t u i do a n , goi
C l i n g t h a n rijfng T s o n , difcfc dxXng d c o n g t r i r d c va c o n g
sau n g o i
n h a . Sau do, th'ay n i n - g u o t x u a t t h a n de
tiep
x u c c h u y e n t r o v d i cac t h ' a n l i n h , qua do t i m h i e u "thiTc
dan"
ciia tufng v i t h a n . ThuT&ng m 6 i v i t h i n cd sd t h i c h
rieng:
ddn"
44
ra.
m a n h cat t r e , n e u la con t r a i , hoac b o n
c6
vj
t h i c h Icfn, c6
se dap iJng n g a y b a n g
vj
t h i c h ga...NhiJfng
cac
con v a t h i e n t e .
"thuc
Liic
manh
cat t r e , n e u la c o n gai, dirge c h u a n b i . M o t m a n h
dung
cat r o n . T r i f d c k h i cat, cho t r e d u 6 i c h a n r b i t r a i
rd'n x u o n g .
Thay
tre
C a t d chb
d u n g c h i buoc va di
Nhau
tir. L a
dxidc
hoc
difcfc xep
dung bon
la de
ngang
d a u goi
day
cua t r e . Sau
dd
t d i k h i nao r o n tiT r u n g .
t r o n g la c h u o i hoac la gi do
tiTcfng
t h a n h h a i Idp. M 6 i Idp h a i l a goi, hoac m o i
Neu
Idp b o n la - n e u so
la
la t a m . S6' la p h a i c h S n . N e u le, t h i t r e d i 6'm dau sai
d e n . La'y t a m m a n h m a y buoc goi n h a u l a i . Sau dd dem
goi n h a u c h o n d c a n h c o t g i i l a c o n g triTdc n e u diJa t r e
la t r a i ,
ben
c o n ng'u d i i a t r e
la gai, t h i c h o n
d canh
cot
phai.
Cac m a n h t r e sau dd difcfc c a m q u a n h ch6 c h o n n h a u
d§' I g n ga k h o n g t d i p h a
Day
dxidc.
rd'n k h o r u n g r a dirge g i n giiJ c^n
than.
Mdi
45
khi tre b| 6'm, nhtf bi nhiSm lanh, vigm phg' quan...
thi ngifdi ta qud'n day nay qiianh c6' no.
va ma de gianh ISy diJa tre qua vi§c sinh nd va dat
t6n cua ngifdi Lao.
Neu de kho, ngifcfi ta cho rling do su ng&n trdr cua
m6t nat (tK^n) nao do. Th^y Turn - sa difcfc nhd tdi
de tim ra nat do. Sau do ngifcfi nha san phu dfing db
Cling cho nat. N&'u nat kh6ng them Sn "cua diit lot",
vSn lam cho san phu de kho, thi ngifdi ta bu6c nat
phai ra di bang m6t s6' each thiic, nhtf xat gOfng vao
toe ngifdi san phu, d6't dt, 16ng sue vSt, gie raeh di
tao mui kho chiu. N&'u c^n thi nhv3ng phat siing se
vang len. Doi khi, bang nhiJng bi§n phap ciing r^n do,
nat vhn khong chiu lui budc. Diia be vkn chifa ra khoi
bung me no. Khi Sy, ngifdi ta nghl tdi ma cai N'dang:
no dang nhap vao san phu. Ma nay, c6 m6t diem yeu
Ngay sau khi d i t r5n, diJa tre difcfc dat t§n lu6n.
Cai t§n d^u ti6n cua di?a tre chi la t§n goi au yg'm
nhif "cu con", "be con", hoac la nhiJng tOf noi len tinh
each hay m6t net ngoai hinh dac bi&t nao do ciia nd
nhvf "thang tai to", "con be m^t dep"...
la ddi la scf dan ong. The
la nhi3ng ngUdi dan
6ng
difdc buy dong vao trong bubng san phu. Ho phcri bay
"vu khi" trtfde mat ma N'dang liie nay trong hinh hai
ngUdi dan ba dau de - gay n6i khi§'p dam cho nd
di
buoc no ehay di.
Dat ten xau, doi ten de tranh ma ac
Theo quan niem cua nhi(&u dkn tdc d D6ng Nam A,
mot dda tre ra ddi la xay ra m6t cuoc chien ac li§t
gii3a mdt b6n la cac ma ac m6t ben la ngifdi. Ca hai ben
deu mudn c6 dd"a tre: ngifdi thi mud'n giil di nu6i, eon
ma thi mudn cudp. Ngay ca khi d\ia tre da Idn, ma ac
vkn lu6n d quanh d\ia tre di tim each eifdp no di. Vi vfty,
mSi khi tre bi dau 6'm, eha me lai phai ddi tgn con d^
lOfa ma. Difdi diky, chiing t6i noi vi| "cu6c chiS'n" giiJa ngudi
46
Ngvfdi Lao cho rang, ten goi la bo phan hilu ccf cua
m6i con ngtfdi, cho nen, m6t khi c6 sa thay doi nghiem
trong gi do trong cu6c ddi, cai ten cung phai diTcfc doi
lai, sao cho phu hap. Cai t&n dku tign, thtfdng la m6t
tuc danh au yem, hoac di/a theo dac diim nao dSiy v%
the chS't hay hinh dang cua dd'a tre. Nhi^u khi ngodi
Lao dung nhOfng ten xa'u x i dat cho con di danh liifa
cac ma ac va tranh cho con khoi dau 6'm. Bat dau d i .
hoe, tre ducfc mang th&m m6t t§n mdi. Het thdi han
tu trong chua, trifdng thanh, tre mdi difcfe mang ten,
ho chinh thdc. T&n chinh thvJc nay cung se thay ddi,
tuy theo dia vj xa h6i cua ngtfdi do, hoac khi ngifdi
do chuyen eh6 d den ncfi khac. Sau m6i Tan bi 6'm dau
hoac trong lang c6 benh djch, ngifdi Lao cung hay doi
t&n de danh lijfa cac ma ac.
D&t ten theo chu"
D6'i vdi ngifdi Mien, ngay sinh cua diia be la rift
quan trong, vi ta't ca, tOf t§n goi, tinh each dg'n s6
phan cua no hoan toan phu thu6c vao ngay sinh cua
no.
Sau khi tre ra ddi, cha me dat t6n cho no, va dat
47
sao
cho
dung
vdi
ngay
sinh. Ho
t i n h t h o n g nghe nghiep,
n g a y g i d h a n h le. L l
khoang
nhd
t r a cxiu
mot
ong
th'^y
t h i r d n g dtfoc t i e n h a n h k h i
nufa t h a n g t u o i . C h o n
Pa, hpa, ba, bha, ma, kia-tha-ba-dt
s a c h thi§ng, d i n h r a
La,
tre
To, ya, y-a-hu
difcfc n g a y l a n h , gicr t o t
Tha,
r b i , gia d i n h p h a i con e m d i mc(i cac o n g ba, c h a c h i i
cung
khi
ban
dat
be
than
t e n , be
hOu, t d i di^ biJa l i e n h o a n .
diTcfc goi
dau sach se.
Nifdc
sac tOr v6 h a t va v6 cay k i n - b o n . C u n g v i t h e m a
thiJc n a y
Tre
goi
goi
rufa t a y
dku
nghi
chSn,
khach
d u ISy
v i k i n - b o n la t h i i
nifdc
tre
goi
ue
rat
I I c h i n h thiJc k h a dcfn g i a n . NgiTcfi me 6 m
con
cky
d u n g tiy
d&u
tot.
Nghi
ngbi
canh
quanh.
chbng.
NgiT&i
Moi
ta ban
ngifdi
t a n ve
quay
thanh
nhvJng cai
vong
ten
xung
dep,
ten
hcfp v d i d d a t r e . R b i o n g bb - h a y ba me - d i f b n g n h i f
ban
biet,
khoan
kho
lai dang
xuT, n h d m o t
trong,
d§t
ten
ngifcfi
cho
coi
dxxac
chau
be.
la
hieu
NgiTdi
difa ra m o t cai t e n , va c6 t h e c o n p h ^ n t i c h t h e m
a n y u y e n t h ^ m ve cai t e n do. T h e
^y
vai
la t a t ca m o i n g i f d i
d b n g y . M o i ngifcfi v u i ve bo t i e n vao cai b a t niTdc
goi
d&u de mijfng cho c h a u be. R b i t d i c6 b a n , c h u y e n
tro,
tr&u
thubc.
ngat.
v d i doan
thd
Db' t i m h i e u luSt do,
ta hay
nay:
Ka, kha, go, gha,
nga, ta-nin-la
So, hsa, za, zha, nya, en-ga
Ta, hta, da, dha, no, sa-ne
48
doan
d(ai)
sau)
sou)
(chu
nh&t)
thcf t r e n , n h i i n g tOf c u b i
trong tii^n. Moi
t u a n cua M y - a n - m a
cung
la
thvi
g b m b a y n g a y (tCr
c h i e m t i n h , b o i t o a n ... t i i & n c h i a t h a n h t a m . N g a y t h i J
t\X, c h i a
dem)
thanh
h a i , la y - a - h u
va b 6 - d a - h u (nufa n g a y
Trong
chi2 cai
(tOf
giiJa
triTa den
dau).
m b i t h i i t r o n g t u ^ n iJng vdi m b t
lukt,
niJa
n h ^ t d i n h . NgiTbi s i n h
vao^thii
nao
nhom
thi
chi
dvfcfc p h e p CO t i n b a t dku b a n g m 6 t t r o n g cac chiJ cai
trong
"nhom
chuf cai
thubc
B^y"
do
n g a y c h u n h a t t h i g b m t o a n bb cac
Nhir
th§',
vi
du, mbt
ngifbi
difcrc p h e p c6 t e n b S n g T h
gap
mbt chang
trai
vao
phai
§m.
t h i J sau
cb t e n b a t d a u b a n g
t\X, n h u ' n g k h o n g
Rieng
d^u ma t h b i .
t h i t a cb t h e t i n c h a c r a n g c h a n g
n g a y thd
thbi.
nguybn
sinh
hoSc H
ma
chi
Neu
c h i l cai
"L",
t r a i do s i n h r a
vao
la vao
bubi chieu
-
g i b cua- q u y , m a s i n h vao b u b i s a n g .
Cai t g n d a t cho t r e bao gib c u n g t u a n t h u m b t l u a t
nghiem
ha, tha-uc-kia(thit
nOm)
t h i J h a i d b n c h u n h a t ) . T u y nhifen, t r o n g cac p h e p t i n h
la k i n - b o n - t a t - t h i .
dau xong,
Trong
(thit tie, niia ngay
(thit tit, nita ngay
A, ta-nin-ga-nut
TrUdc
goi
wa, bd-da-hu
(thit
(thii
(thit
(thii
ba)
bdy)
hai)
lam
quen
Ngirbi M i e n
t i n r ^ n g , j x g a y s i n h se q u y e t d i n h t i n h
t i n h cua moi ngtfbi. Ngifdi
s i n h vao
ngay thiJ hai
hay
CO t i n h g h e n t i , n g b vi^c, n h v f n g l a i c a n t h a n ; vao
ngay
thii
ba:
tuf t e ; vao
lubn, nhiTng
dang,
t a n roc
khbng
ng^y
t h i J ti:f: n o n g
nay,
cau
giSn
gian
iSu; vao
thif
nam:
diu
ngay
t h a n h dat;
vao
n g a y t h i i sau: ba hoa, k h o a c loac; vao t h i ? bay: l u c
s u b t ngay, c6 k h a n S n g
nao
49
c u n g sSn s a n g
s i n h sxi v d i bS't c\i a i ; vao
chu
nhat:
keo k i e t . M & i t h i J t r o n g t u ^ n deu c6 m o t c o n v^t
t i f o n g : ngLfcfi
s i n h t h i i h a i , cam t i n h
c o n h d ; ih\i
sir tvjT; t h i t t i f : nufa d ^ u n g a y : voi c6 nga,
cua
ngay:
voi
khong
c h u o t b a c h ; thxi
ga-lon
(con
DxXa vao
cac
thay
bay:
nga;
ih\i
nSm:
bieu
ha:
va nufa sau
c h u 6 t ; th\i
sau:
N a - g a hay r b n g ; c h u n h a t : c h i m
v a t h u y & n t h o a i n i l a c h i m nuTa t h u ) .
ngay
chiem
s i n h , ngir&i
tinh
lap
Mien
bao
la so cho c o n
bao
son t h e p
nh&
La
minh.
vang.
T u y nhi§n, n g t f d i Mi§'n
g i d d u n g la sd n h t f m 6 t t h i J dd m y
t a l u o n gia'u k i n la sd. N e u
khSng
ngh§.
Ngifdi
m o t p h u t h i i y c6 dvfgc la
sd cua n g i f d i nao do, 6 n g t a se t h o n g qua nhOfng 6 chi3
t h ^ n b i t r 6 n la sd do m a t i m e a c h sai k h i e n , l a m h a i
chu nhan.
Cung
gic; c u n g
cai
de, sdn
dvfa
the
biet
diicfc hoa, p h i i c cua m i n h t h o n g qua b a n g n h u f n g
ngoi
sao dtfdi
vao
ngay
s i n h , ngtrdi M i e n
c6
day:
s6' l a m b a n g n h i J n g m a n h la co - ch\i k h o n g p h a i b a n g
Bac
g i ^ y - ga'p l a i . M 6 t m S t , g h i ro n g a y s i n h , t e n , n o i r a
dcfi, va t e n h a n h t i n h d a n g l e n t r o n g l u c s i n h . De
ghi
12
Thit tic (niia
ngay sau)
Y-a-hu
dUcfc chCf t r e n "gia'y" t r u y e n t h o n g n a y , ngiTdi t a d u n g
b u t t r a m b ^ n g k i m loai. M a t
con l a i cua la so, d&y 6
v u o n g , nhCfng con so t h a n b i m a ngiT&i t h i f c f n g k h d c6
ihi
h i e u diTOc. L a so cua m o i ngiTc/i, c6 h i n h d a n g
m a k h a c n h a u . C h i c6 cac
si Ba-la-m6n
vao
chuyen
l a so. V a o
nhv?ng
mdi d i ^ t h i m
6
Chu nhdt
Mat trdi
mat
v i p 6 n - n a , n g h i a la cac
nghiep,
21
Thit sou
Sao Kim
tu
quyen
t i e t Ik can t h i e t t r o n g t o a n
5
Thii hai
Mm Trang
19
TM nam
Sao Mdc
ghi
b6
Dong
cuoc d d i ngilcfi m a n g la so, cac thay p 6 n - n a va , thvTcfng
c h i la ho - l a i dLfcfc mcfi t d i t r a cvJu, " g i a i ma", de t i m
r a m o t cau t r a I d i t h o a d a n g . V i d u : t u d i n a y , t e n
nay,
p h a i tS chd'c c^t toe
gicf n a y , dvfng
nha
l ^ y ngtfcJi n h u
th§'
vao
thang, nam
nao t h i m d i dtfOc
I g n c h u a vao
kia t h i m d i hop,
h i r d n g p h i i c , 16c, t h o . . . L a
CO t a m q u a n t r o n g . N o
dtfOc
s6' qua
lap k h i d i i a t r e
10
Thii bay
Sao ThS
8
Thu: Tu 17
(mua ngay
(£au)
Sao Thuy
Thii: ba
Sao Hoa
la
khoang
Nam
5 h a y 6 t u 6 i , va dvfOe b6' me g i i l k i n . D e n t u d i trvforng
t h a n h , c h u th&' m d i c6 quy§n giiJ la sd cua m i n h . T h i e u
la sd, t h i k h o c6 th&' c h o n
each t h i l c h o a t d o n g
trgn
m d i c h a n g diTcfng d d i . L a sd cd th§' dvrac t r a n g t r i dep
50
d
b a n g n a y , t a tha'y ta't ca g d m
y d u t o . N g o a i th\i
ta chii y
8 6. M d i 6 g h i
t r o n g t u & n va cac
t d i c o n sd t r e n gdc
sao c h i e u
ba
menh,
p h a i cua tOfng 6. Do
la
51