Phonig

Vf^N NGHf PHUC HITNG
Vfl Md RR CON DirdNG
HRNG Hm TRCN BI€N

Ten day du cua Colombo la Cristoforo Colombo (tiSng Anh Christopher
Columbus). Ong sinh nam 1451 a Genoa nuoc Y, mk\m 1506 a Valladolid,
Tay Ban Nha. Ong rat dam me hang hai va su6t dai lam nghg hang hai. Ong tin
vao hoc thuylt "trai ddt hinh cSu". V i vay, ong cho rSng tir chau Au di theo
duang bien ve phia Tay c6 the den dugc An Dp va Trung Quoc a phuang
£)6ng. Luc bay gia nguoi ta con chua biet rang giua chau Au va chau A con c6
luc dia chau My rong Ion. Dugc sir tai trg cua nha vua Tay Ban Nha, ong da
thuc hien 4 chuyin tham hilm chau My (1492 - 1493, 1493 - 1496, 1498 1500, 1502 - 1504). Ong la nguoi ma ra con duong hang hai tu chau Au vugt
Dai Tay Duong sang chau My, Ian lugt dat chan len cac hon dao nhu quan dao
Bahamas, Cuba, Haiti, Dominica. Ong da dat chan len chau My, a phia Nam
vinh Paria. Ong khao sat hon 2000 km ba biln tir Honduras din Darien, tim
hilu ve eo bien Panama, phat hien va Igi dung hien tugng gio d6i chi8u a Dai
Tay Duong, gio dong th6i a vT do thap, gio tay th6i a vT do cao. Nhiing phat
hien nay giiip ong tra thanh nha hang hai vi dai nhSt trong lich su nhan loai.

® Colombo phdt him ra luc dia m&i
Mot phdt hien lam thay ddi thi giai
Nam 1492, nha hang hai Colombo phat hien ra chau My, ma ra duang
hang hai vugt Dai Tay Duong sang chau My, d6ng thai chung minh tin!:
dung dan cua hoc thuylt "trai dat hinh cAu".

NO hoang Tay Ban Nha ra bSn

Ccing

tiSn Colombo

Vi khong c6 tien de thirc hien mot chuyen tham hiem vai kinh phi Ion,
lien Colombo phai di khSp nai tim kilm su trg giup. Tay Ban Nha hy vong
CHmSI'tiPHER CumMBUS

^iec mof ra duong hang hai mai den quan dao phia Dong An Do se giiip ho
thang trong cugc canh tranh vai B6 Dao Nha. Chinh vi thI, hg rk hung thu

Colombo

^oi ke hoach cua Colombo. Nha sir tu tin va v6n k i l n thuc dia ly phong


phii, Colombo khien cho nha vua va hoang hau Tay Ban Nha c6 an tugng
tot d^p ve ong. Colombo con dua ra yeu cau, neu chuydn di thanh cong, nha

hoang Tay Ban Nha m a ti^c khoan dSi ong. N i i hoang cung m 6 i rat

vua phai phong cho ong lam "thugng tuong hai quan cua t i t ca dao va d i t

nhi^u quy toe tham gia b&a tiec d6 de the hien su ton trong doi v a i ong.

lien" ma ong phat hien ra trong tucmg lai. Tat ca cua cai, vang bac ong thu

Song mot so nha quy tgc lai to thai do coi thuang nha hang hai Colombo.

dugc trong chuyen di, trir di chi phi, ong dugc huong 1/10, con lai deu nop

Trong bua tiec, mot so quy tgc mugn hai men de chS gieu Colombo


vao qu6c kh6. Truac nhung yeu cku c6 chut hai thai qua nay, nha vua Tay

ring, chau luc ma ong phat hien ra, truac day hg biet tir lau r6i, ching c6 gi

Ban Nha van vui ve dong y.

ghe gam ca. Ong ta vua dut l a i , thi cac quy tgc khac ciing len tiSng phu hga.

Dugc sir tai trg cua nha vua Tay Ban Nha, cuoi cung Colombo cung
thuc hien dugc uac ma cua minh. Ngay 3 thang 8 nam 1492, Colombo chm
theo quoc thu cua nha vua Tay Ban Nha gui cho nha vua A n Do va hoang
de Trung Hoa, chi huy dgi thuyen 90 thiiy thu va 3 chiec thuyen buom rai
cang bien Palos cua Tay Ban Nha, giuomg buom vugt Dai Tay Duong,
nham thang phia Tay. Sau 70 ngay dem gian kho di tren bien, vac ngay 12
thang 10 nam 1492, Colombo nhin thdy luc dia truac mat. Ong cu nghi ring

Ho die y cha dgi nha hang hai tra thanh tro cuoi cua mgi nguai.
Nha hang hai khong tranh luan vai hg, ma chi cam mot qua trung da
dugc lupc chin, hoi:
- Trong so cac ong, ai c6 the dSX qua trung nay dung tren mSt ban
nhIn ma khong dung bit cu vat da nao?
Cac nha quy tgc thay nhau cam qua trung
kit luan: khong thI nao lam dugc chuyen do.

minh da den An Do. Sau nay m6i hik, manh dat ma Colombo dat chan
thugc quan dao Bahamas, thugc bien Caribbean, chau Trung M y . Luc bay

Luc do nha hang hai mai cam qua trung len, dap bep mot dau qua
trung r6i dat xu6ng ban. Luc nay, qua trung dung viing tren mat ban.


gia, ong dat ten cho no la San Salvador. Ngay 15 thang 3 nam 1493,

Cac nha quy tgc deu to ve khong phuc, noi:

Colombo tra ve Tay Ban Nha. Sau do, ong lai thuc hien tiep 3 chuyen di

- Cach lam nay, chung toi ai cung biet.

nira, kham pha rat nhieu ba bien cua chau M y .

Nha hang hai nghe xong, noi:

Nhung Colombo khong biet dugc rang minh da phat hien ra mot chau
luc mai. Ong cu cho rang no la A n Do, dong thai ggi cu dan sinh song a
day la "nguai Indian", c6 nghia la nguai A n Do. Sau khi ong qua dai, mot
hoc gia nguai Y, ten la Amerigo, sau khi tien hanh rat nhieu nghien cuu va

thu. Nhimg cuoi ciing hg

- Dung vay, cac ong deu biet, nhung cac ong lai khong lam dugc. Day
la khac biet Ian nhat giiia thanh cong va that bai.

m

khao sat, mai biet rang manh dat ma Colombo dat chan den khong phai la
A n Do, ma la mot chau luc mai chua dugc nguai ta biet den. Co the noi, day
la "Sai lam Ian nhat cua mot phat hien vT dai nhat". Mac du Colombo la
nguai phat hien ra chau luc mai, nhung nguai ta lai dung ten cua nguai
chung minh no la chau luc mai dat ten cho no: chau America.


t>oc them;
Colombo dung dirng qua trirng
Colombo phat hien ra chau luc mod, gay chan dong ca chau A u . Nho'
vay, ong tra nen noi tieng va giau c6. Co khong it nguai do ky ong. M o t IanColombo dt/ng du-ng qui trirng


® Nguon goc ten got cua chdu My
Ten nguai quyet dinh ten ddt
Chau My tieng Anh la "America". Chau My con dugc goi la "Tan Th6
giai", gom chau Nam My va chau Bac My. Tai sao nguai ta lai dat ten cho
chau luc nay la "America"? Cach giai thich dugc nhieu nguai chap nhan la
nguofi ta da dung ten ciia nha hang hai noi tieng nguai Y Amerigo Vespucci,
dat ten cho chau luc nay de tuong nha cong lao to Ion cua ong.

(jga ra nhan dinh, vung dat ma Colombo phat hien nSm 1492 khong phai la
Do, ma la mot luc dia mai ma nguai chau Au chua hih. Nam 1507, sau
l^i tiSn hanh chinh sua nhiJng tai lieu ghi chep trong thai gian tham hiem,
yX^merigo hoan thanh cuon tieu thuyet dau tay cua minh - "Nhijng cau
chuyen trong chuyen lu hanh tren hikn". Sau khi xu^t ban, cuon sach gay
chin dong chau Au.

LSn diu tien Amerigo Vespucci g$p nhOng
d Honduras nSm 1497

Amerigo

Vespucci

Nam 1499, doi thuyen duoi su chi huy cua nha hang hai Ojeda


nguoi

B6 Dao Nha xu4t phat tir chau Au di theo huong tay, bit dku chuyen hani'
trinh den "An Dp". Luc hiy gia, Colombo da phat hien ra chau My, nhung
nguai ta vSn lam tuofng chau luc mai nay la An Do. Chang trai tre Amerigo
Cling di theo doi thuyen nay. Mac dii di theo con duong hang hai do
Colombo ve ra truac day, nhung wk va iSm, ho mai den dugc chau My. Saikhi tien hanh khao sat ky vung ba bien phia Dong Bac ciia chau Nam M?
Amerigo da ve nen ban do mai nhat cua luc dia mai nay. Dong thai, onfi

tti6 dSn chSu My

Trong cuon sach nay, Amerigo ke het sue tuong tan ve chuyen khaiVi
pha cua minh doi vai chau luc mai, dong thai tien hanh mo ta het sue sinh
dong tham chi c6 phan hai euong dieu doi vai chau lyc vira mai dugc phdt
hien nay. Khai ni?m "luc dia mai" ma Amerigo dua ra da lam sup do hor
toan mo hinh dja cm cua Ptolemy v6n chiem uy quyen tuy?t doi trong dia
hoc phuang Tay thai trung c6. Theo kien nghi cua cac hoc gia, "Hoc thuye
vQ tru" noi tieng ciia Ptolemy da dugc sua chira va bo sung. De ghi nh
nhijTig dong gop kiet xuat cua Amerigo trong viec giiip nhan loai nhan tin;.
diing han ve the giai, trong qua trinh sua doi "Hoc thuyet vii tru", nguai
da dung ten cua Amerigo de dat cho chau luc mod. Cuon sach "Hoc thuyc
via try" mai, sau khi xuat ban da gay dugc tieng vang Ian. De cho ban do \
<3ia danh nhSc trong cu6n sach th6ng nhat vai nhau, cac hgc gia cQng thei .
vao ban do chau lyc mai - chau Amerigo. Nhung dua tren cau true ten g< •
Ciia cac chau lyc khac, sau do, chau Amerigo dugc doi thanh America. Ba'i


ban do ciia Gerardus Mercator, mod goi chung ca chau Nam My va chau Bi

My la America.
Tay Ban Nha va Bo Dao Nha la nhung quoe gia dau tien di dan san
chau My. Sau do. Ha Lan, Anh, Phap ciing bat dau di dan sang chau luc moi
nay. Nam 1776, qu6c gia dpc lap dhu tien ra dai a chau My. Do chinh la
hop chung qu6c Hoa Ky. Co th^ noi, nuac My la doanh trai lan cua dan di
cu chau Au.

may bay. Nam 1807, cong trinh su nguoi My Robert Fulton da van dung
nhijng thanh qua trong ITnh vuc ca khi ciia nguai Anh, ch6 tao thanh cong
jjtiigc tau thuy diu tien chay bSng dong ca hai nuac, ma ra ky nguyen mai
trong SIX nghiep hang hai cua nhan loai. De ton vinh nhung c6ng hi6n cua
5ng doi vai nhan loai, nguai ta gpi ong la "cha de cua tau thuy".

t>oc them;
Ngon ngCr dix^c svt dung 6" chau My
V i phan Ion dan so chau My la dan di cu, nen ngon ngu dugc su dung
a chau My het sue phong phu da dang. Trong do, phhn dong nguai dan chau
My noi cac ngon ngii cua chau Au, trong do chu yeu la tieng Anh. Mot s6
nguai dan ban dia noi ngon ngu cua nguai India. Dira tren s6 lugng nguai
su dung, cac ngon ngu a chau My chu yeu g6m:
1) Tieng Tay Ban Nha: c6 khoang 310 trifu nguai noi tieng Tay Ban
Nha, phan bo khap nai a chau My.
2) Tieng Anh: khoang 300 trieu nguai, chii yeu tap trung a Hoa Ky.
Canada, Jamaica, Trinidad & Tobago, Bahamas, Bermuda, Belize, Guyana,
Falkland va rat nhieu quoc dao a vung bien Caribbean
3) Tieng Bo Dao Nha: vai dan so khoang 185 trieu nguai, chu yeu tap
trung a Brazil.
Tieng Phap, vai dan s6 khodng 12 trieu nguai, chu y l u tap trung o
Quebec (Canada), quoc dao vung bien Caribbean nhu Haiti, phia Nam bang
Louisiana nuac My.

t

Fulton xuat than trong mot gia dinh nong dan nuac My. Tu nho, Fulton
dam me hoi hoa, hung thu vai nhung phat minh khoa hoc, c6 nhiSu uac

ma. Luc con tre, Fulton da ma uac che tao dugc mpt loai thuyen c6 the tu di
lai ma khong can sue nguai hoac sue gio. Cho den luc truang thanh, Fulton
van khong tu bo uac ma nay. Mot hom, ong chai thuydn tren h6. Khi ngoi
tren man thuyin, ong cam thay hinh nhu thuyen tu di lai trong khi thuyen
l^ong CO mai cheo, hon nua mSt h6 h^t sue phang lang. Bong ong nhin xuong
dtrai, thay doi chan ciia minh dang khong ngimg khua khoang, luc do ong
^ o i hieu ra nguyen do. Sir viec nay kich thich linh cam sang tao cua ong.

® Cha de cua tau thuy

Pulton nghl den viec su dung mot chiec banh lan thay cho mai cheo de day
^uyen chuySn dong. N6u dung dpng ca hai nuac lam cho chiec banh nay

M6n qua Fulton danh tang cho nhdn logi
Trong so nhirng phuang tien giao thong hien dai, tau thuy la phuong
tien giao thong duong thuy quan trong nhdt. No ra dai som hom xe hai va

t

'^^y, thi chang phai c6 the lam cho thuyen tien ve phia truac sao?
Nam 1797, Fulton sang Phap dk hgc hgi hga. Nhung trong thai gian
y, ong lai chg tao dugc mot chiec tau lan dai 6 met rong 2 met, dat ten la

"Anh vu". Sau do, dugc ban be giai thieu, Fulton lam quen vai cong su Mj^
dong a Phap - ong Livingston - mpt nguai hdt sure tam huylt vai chS tao tau
thuy. Hai con nguai cung chi huang nay hop siic vai nhau de phat minh ra
tau thiiy. Nam 1803, tren song Seine a Paris, Fulton Ian dau tien thu nghiem
tau thuy. V i phan chinh cua chiec thuyen nay lap dat chiec noi hai to va
cong kenh, nen chiec thuyen nhin c6 ve tho kech. Nguai ta khong them dk y
den no, con gieu cat goi la "quai vat ciia Fulton". Khong nhixng c6 be ngoai
xau xi, chiec thuyen nay con te hai het cho noi, vira chay dugc mot doan, no
giong nhu qua bong xi hai, nSm chet di mot cho khong the nhiic nhich dugc
nira. Fulton vgi va ket thiic Ian thu nghiem nay trong sir che gieu ciia mpi
nguai. Nhung ong khong nan long tnrac sir c6 ngoai y muon nay. Sau khi
tien hanh nghien curu ky, ong lai tiep tyc cai tien phat minh ciia minh.

P^at dSu quay ddu deu, chiec tau thiiy tir tir chuySn dong, mot lat sau rai hkn
cang» ti^n ve phia truac. Liic do, nhung tieng reo ho ciia dam dong vang len
tilt dgt nay dSn dgt khac. Fulton dung a phia cu6i tau, dich than thao tac
jTiay moc. Ong rod 1? vi xiic dong. Sau nhieu Idn that bai, cuoi cung ong da
thanh cong. Chiec tau thiiy dau tien ciia the giai da chao dai. Tir do, danh
ti^ng cua Fulton nhanh chong Ian truyen khap the giai.

y>nc them;
Fulton tiep tuc cai tien chiec tau thuy "Clemente"
hhn thu nghiem thanh cong nay khich le Fulton rat nhieu. Fulton phat
hien chile tau thuy nay v i n con khiem khuyet, do la hien tugng do hai kha
nghiem trong. De khac phuc nhugc diem nay, ong da thay van va cai tien
nbi hoi ciia dong eg hgi nuac. Ngoai ra ong con tien hanh trang tri noi that
cho tau thuy. Sau khi dugc cai tien va tu sua, toe do ciia chiec tau thuy
"Clemente" da dugc nang tu 6 len 8 dam mot gia. Tu do, "Clemente" dam
nhan nhiem vu van chuydn hang hoa va hanh khach dinh ky tu New York
den Albania.

® Thuyet nhat tam cua Copernicus
Ldn do sue dau tien giita chu nghia duy vat va chii nghia duy tam

Chi4c tau thuy

Clemente

Nam 1807, a New York, Fulton dong thanh cong mot chiec tau khac
]ty ten la "Clemente" dai 45 met, rgng 4 met. Ngay 17 thang 8, la mot ngay
dang dugc ghi nha. Fulton bat d^u chinh thiic thu nghi?m chiSc tau

Truac thai Copernicus, cac hoc gia a chau Au, dung ddu la Aristotle
va Ptolemy cue lire tuyen truyln cho "thuylt dja tam" (trai dk nkm 6 trung
tam vQ try). V i phu hgp vgi giao ly dao Kito, nen hoc thuylt nay dugc thien
chiia giao dua len vi tri thin thanh bat kha xam pham. Cho d8n khi nha thien
Van hoc Ba Lan Copernicus dua ra "thuySt nhat tam" (mat trai nim a trung
tam vQ tru), "thuyet dia tam" moi gap phai sir thach thiic.

"Clemente". Nguai ta no nuc do ra ba song Hudson a New York de xen^

Copernicus sinh ngay 19 thang 2 nam 1473 ben ba song Vistula, a Ba
Lan. Nam 18 tu6i, ong thi do dai hgc Krakow. Tir nam 1495 din 1496, ong

phat minh vT dai nay. Duai sir chung kien cua dong dao nguai xem, dong

ll hoc a Due. Tir nam 1497 d i n nam 1503, ong du hgc a tnrong dai hgc

hai nuac bat dau khai dong, khoi den phun len tir chiSc 6ng khoi tren taU
Nha sue manh cua dgng eg hai nuac, hai chigc banh Ion ben man thuy^''

^ologna. Dong thai vai viec hgc thien van hgc, ong con no luc hgc tieng Hy
• Ngay 9 thang 3 nam 1497, Copernicus bat dku lan ghi chep quan sat


thien van d4u tien trong cuoc doi. d Bologna, ong quan sat dugc mat trang
che khuSt chom sao Kim Nguu. Sau do, vao ngay 9 thang 1 va ngay 4 thang
3 nam 1500, hai \an ong quan sat dugc sao Th6 va mat Trang a tren cung
mot kinh do (turc la each nhau mot khoang gan nhat), dong thai trong thoi
gian giang day a Rome ong quan sat dugc nguyet thuc vao ngay 6 thang ] i
nam 1500. Nam 1512, Copernicus ehuyin den Frombork nam a phia Dong
BSc Ba Lan. Ong da mua mot vong gac trong so 7 vgng gac ciia lau dai
Frombork dk tien quan sat hhu trai. Bk luan trai nSng hay trai mua, ngay
nao nguai ta cung nhin thay ong ngoi trong dai quan sat. Dai quan sat c6 ten
goi la "thap Copernicus" nay van dugc bao ton den ngay hom nay.

Thap Copernicus
Thai dai Copernicus sinh song, "thuySt dia tarn" cua Ptolemy dugc
guai ta cho la chan ly tuyet doi chinh xac, hgn nira giao hoi luon ung ho
cho hoc thuyet nay, khien cho tac phdm cua Copernicus trong thai gian dai
khong the xuat ban dugc. Sau nay, nha su giiip da nhiet tinh ciia ban be, tac
pham VI dai nay cu6i cung dugc in a Nuremberg, nuac Due. Ngay 24 thang
5 nam 1543, Copernicus vai doi mSt mu 16a vi chiu su buc hai ciia giao hoi,
run ray sa vao cuon sach "Chuyen dong cua cae thien th6" vira mai xuat
ban, phan khich noi: "Cuoi ciing, toi eiing day cho trai dk chuyen dong".
Nhung hai thang sau, ong qua dai, ma chua kip chung k i l n su anh huong to

Nhd thiSn vSn hqc Copernicus
Dira tren viec quan sat hhu trai va eac hanh tinh trong nhieu nam trai
ong da viet cu6n sach "Chuyen dong ciia cac thien the". Cuon sach la kc

tinh tri tue trong su6t cuoc doi cua Copernicus. Cuon sach gom 6 chuong
Trong chuomg dhu tien, thong qua viec mo ta van dong cua trai dat va cau
true cua vQ tru, Copernicus da phan bac lai "thuySt dia tarn" cua Aristotle va
Ptolemy. Trong nam chuong con lai, ong dung s6 lieu dua tren nhung quan
sat chinh xac va luan chung toan hoc chat che, de chumg minh cho quan
diem dugc neu ra a chuong dau.

Ion cua tac pham vi dai nay doi vgi the giai.
Copernicus la mot trong nhung nha thien van kiet xuk nhk trong lich
sir. "Thuyet nhat tam" cua ong tugng tnmg cho thing Igi vT dai trong cuoc
<^au tranh giua chii nghia duy vat va ehii nghia duy tam. No giang mot don
'^anh vao quan diem ve vu tru cua giao hoi, giiip cho thien vSn hoc dugc
giai phong khoi sir troi buoc ciia thSn hoc ton giao. Tir do, su phat trien cua
'^oa hoe tu nhien buoc sang mot ky nguyen mai. "Thuylt nhat tam" dir bao
•^ot thai dai mai sip bat dau. Engels danh gia cao "thuy6t nhat tam" cua
Copernicus. Ong noi: "Copernicus dung cu6n sach nay dk thach thuc quyen


uy cua giao hoi. Mac du nhihig hanh dong ciia ong hai rut re va chi dugc

i i ciia ky sT va mot so thanh thi ciia de qu6c doc lap nira. Gi&a hp khi thi

thuc hien truac khi ong qua dai khong lau. Tir do, khoa hoc t u nhien dugc

Ijgn minh vai nhau, khi thi d6i khang, hoac n h i l u liic con xung dot vai ca

giai phong khoi gong ciim ciia than hoc".

Hoang d l va cung c6 v6 van mau thuan v a i Giao hoang. C h i l n tranh dien ra
lien mien.

t>oc them;
Thuyet nhat tarn
Copernicus noi: Mat trod la trung tarn cua vu try, tk ca nhung hanh
tinh con lai d^u quay xung quanh mat trai. Cach mat trai ghn nhk la sao
Thuy, tiep din la sao K i m , roi d i n trai dk. Mat trang quay xung quanh trai
dat, la ve tinh ciia trai dk. Cac hanh tinh each mat trai xa horn trai dk \hn
lugt la sao Hoa, sao Moc va sao Th6. Hanh tinh each mat trai cang xa, thi
quy dao chuyin dong cang Ian, chu ky chuyen dong cang dai. Tuy nhicn,
Copernicus n h i m Ian cho rang mat trai la trung tam eua vu tru. M o hinh vu
try eiia ong thuc ra chi la he mat trai dugc xay dung tren ca sa nhiing quan
sat bang mat thuang.

® Cdi each ton giao ciia Martin Luther
Huyin thogi trong lich su ton giao the giai

Martin Luther (1483-1546) tin rSng cti! cd dCrc tin m&i cCru rdi 6w(?c con nguvi.
Ong muSn 6Crc tin ptiSi di/a tr§n Kinh th^nh, chCr khdng phii la t$p quin tdn giSo
da suy ddi Ong cho rSng trong c&c budi l§ cue nha th& phii dung tiSng
dia phuvng chu khdng phii tiSng La tinh

Nuac Due chia re tra thanh doi tugng chu y l u d l giao hgi Kito va

Sau phong trao eai each ton giao do giao su Martin Luther thugc khoa

Giao hoang tha h6 tuac doat. 6 nuac Due, giao hgi Kito c h i l m han 1/3 dat

nghien euu Kinh Thanh truong dai hoc Wittenberg phat dong ngay 31 thang

trong trgt, ban than Dai giao chu la chu hau ciia d l qu6c. Hg tuac doat tai

10 nam 1517, thi mot giao phai mai eua dao Kito da ra dai. Do la Tan giao

san, cua cai ciia dan chiing va ap biic, chen ep tin d6 dk iky t i l n ciia. Nuac

Tan giao con c6 ten goi khac la dao T i n Lanh, hay Khang Caeh. Tan giao

Due dugc ggi la "eon bo sua eua Giag hoang La Ma".

dugc xem la mot trong ba nhanh chinh cua Kito giao, v a i hai nhanh con la:
la Cong giao va Chinh th6ng giao Dong phuomg.

Mau thuan xa hgi ciia nuac Due ngay cang gay gat, cuoi cung da n6 ra
cac phong trao each mang chong phong k i l n rgng Ian. M u i nhgn dau tranh

D A U t h i ky X V I , nen kinh t l nuac Due phat t r i l n , nhieu thanh thj nhu

cua phong trao nay truac h i t huang vao n i n tang t u tuang ciia c h i do phong

Cologne, Augsburg rat ph6n vinh. C) thanh thi va nong thon deu moc Ic'i

kien - giao hgi. Cugc cai each ton giao ciia nuac Due bat dau t u cugc dau

nhijng biet thy dep, nhiing nha tha va toa thi chinh hoa le. Ve mat nong

tranh nay. Martin Luther la nguai khai xuang cugc cai each ton giao.

nghiep, dien tich tr6ng trgt khong ngimg ma rgng, cac loai nong san tang
len nhieu.
Nhimg \h mat chinh tri nuac Due bi chia nam xe bay, ngoai 7 vucng

hau, eon c6 han 10 dai ehu hau, han 200 t i l u chu hau, tren mot nghin thanli

Martin Luther sinh ra trong mgt gia dinh eon chien ngoan dao. Len 7
^ 6 i , Luther di hge. Dau tien, ong hgc a Mansfield, sau do chuyin den
Magde-burg, Eisenach. 18 tuoi, Luther vao Dai hgc Erfurt. Sau khi gianh
•Ju-gc hgc v i thac si, ong lai t i l p tuc hgc luat ngay tai truong.


Nam 1505, Martin Luther tra thanh tu sT hoi Augustine. Tuy khong
thich, nhimg ong van c6 phai hoc thin hoc. Nam 1512, ong gianh dugc hoc
vi Tian sT than hoc, dugrc phong la Giao su thanh kinh hoc cua trucmg Dai
hQC Wittbenberg.

Thang 8-1518, Luther hi trieu tap den Augsburg nghe phan xet. Giao
hoang ra lenh cho ong nit lai nhirng dk nghi truac day. Luther ch6ng lai lenh
nay. Sau khi yeu cau giao hoang "giai thich ro ly do", ong da tr6n khoi
Augsburg.

Nam 1517, Giao hoang Leo X mucm c6 sua chua Dai thanh duong

Nam 1520, Luther vilt ba bai luan mang tarn voc vach thai dai la "Thu
cong khai gui cac qui toe dao Kito", "Nha tu Babylon cua giao hoi" va "Ban
vg su tu do cua tin do Kito", giai thich r5 nhung quan dikm thin hgc ciia
ininh, nhan manh quyen uy cua Kinh thanh, phii nhan quySn uy cua Giao
hoang va hoi nghi ton giao. Ong chii truang xay dung giao hoi liem chinh, tilt
kiem, khong c6 che do an chay va nhOng nghi thuc ruam ra phuc tap. Ong
con dua ra nhiing yeu cau nhu giam bat le nghi ton giao, bao luu le rua toi va
an banh thanh, cho phep giao si kk hon, tin d6 Kito dugc quySn tu do...

Saint Pierre, phai dai su dSc biet Tetzel dkn mxac Due ban phep giai toi.

Tetzel Ion tilng giao giang: "NSu bo tikn mua phieu chuoc toi, he d6ng ti6n
rai vao hom keu len thi linh hon eua nguai eo toi c6 thk lap tiic tu dia nguc
kh6 ai bay len thien duong". Su lira doi v6 si do bi cac tang lop quan ehung
rong rai earn ghet.

Di6m e6t loi trong than hoc cua Martin Luther la due tin. Ong cho
rang linh hon eon nguai dugc euu roi nha su tin nguang thanh kinh cua ca
nhan, thong qua vice doe kinh thanh se kk thong dugc vai Thugng de. Ong
nhin manh: "Sau khi bi dong dinh tren cay thanh gia, chiia Jesus da idy mau
va thit cua minh chuoc toi cho nhan loai r6i. Giira con nguai va Thugng de
khong CO hk ky tra ngai gi nira, khong can nhirng nguai trung gian nhu
Giao hoang, giao chu, cha c6. Cac tin d6 Kito chi can tin nguang Thugng
dk, true tikp doc Kinh thanh thi c6 thk dugc euu roi, sau khi chki eo thk len
thien duong".

Martin Luther treo "Lu$n cwang 95" dieu
tr§n cua Nha thdf LSu dai Wittenberg nSm 1517

Vao t6i ngay 31-10-1517, Martin Luther dan a truac cua nha tii^
Wittenberg ban "Luan cuang 95 di6u" vik bang tieng La tinh, phan d6i vie.
ban philu chuoc toi va yeu chu tikn hanh bien luan vk nhiing vkn dh do dm
dh xuk a ngay trucmg Dai hma man cuoc cai each ton giao a Tay Au.
Nhung van dk dugc neu trong "Luan cuomg 95 dikn" da gay ra ra
nhi6u phan ung. Luan cuang dugc in thanh truySn dan rai khap toan quoc
Martin Luther dugc ung hg rat rgng rai. Vuomg hau xu Saxony cung nhiv"
tinh hau thuan, che cha cho ong.

Nam 1520 la nam ong dat dugc nhiSu thanh tuu nhat, vi thk lanh tu
phong trao cai each ton giao ciia ong cung tra nen virng chac tir day. Dung

luc do, giao hoang ra lenh khai trir ong ra khoi giao hoi.
Luther da dan dau cac sinh vien va giao vien cua truang dai hoc
Wittenberg dot chi du cua giao hoang ciing vai mot s6 bg luat cua giao hoi.
de to thai do tuyet giao vai giao hoang. Ong bi trieu tap dkn Worms nghe
phan xet, nguai dan no nuc d6 ra duong tien ong. Trong hoi nghi Worms,
ong da kien quyet tir ch6i huy bo nhimg chu truang ma ong neu ra truac
•Jay. Ong hiing hon phat bilu: "Toi khong t h i thay d6i. Day la lap truang
ciia toi. Nguyen thien chiia phii hg toi. Amen". Mot thang sau khi Luther tra
que huang, quoc hoi da ra lenh bat khan cip ong. May ma vuomg hau xir
Saxony da nghi ra dieu ke, sai nguai dong gia dkn bat Luther, roi dua ong
*^en dn nau a lau dai Wartburg, khien cho giao hoi khong thk tim thky.


Trong thai gian nay, Luther van viet sach va bat tay vao dich "Tan uac"
sang tiSng Due. Vai loi hanh van troi chay, Luther khien cho tac pham nay
de doc. Sau do, ong bo ra han 10 nam, dich lai toan bo "Kinh thanh".
Thang 2 nam 1546, Luther qua dai a Eisleben - nai ong da chao dai huong tho 63 tuoi. Lich su c6 nhung y kiSn khen che khac nhau doi vai ong.
Cho du the nao thi cuoc cai each ton giao do ong de xuomg va lanh dao cung
da Ian rong khSp chau Au, ket thuc vTnh vien su thong tri than quyen ciia
thien chiia giao La Ma d6i vai che do phong kien cua Tay Au. Hoc thuygt
ton giao cua ong cung cap vu khi tu tuang cho giai cap tu san moi n6i.
Engels cho rang Luther la mot vi nhan trong thai dai cua ong.

phi. My. Tay Ban Nha lam mua lam gio a tay ban cau. Theo thdng ke, trong
Ichoang 15 nam tir 1545 den 1560, s6 lugng vang ma hai quan Tay Ban Nha
cuop doat a nuac ngoai len den 5500 tan. Den cu6i thd ky X V I , Tay Ban
]sjha kikm soat 80% viec khai thac vang tren toan thS giai. Dg qu6c nay con
xay dung mot ham dpi hung manh g6m hom 100 chi In thuySn vai han 3000
Ich^u dai bac va hang chuc nghin linh thuy, de bao ve Igi ich a nuac ngoai,
cung nhu khong che giao thong tren bien.

Doc them;
MQt so cau danh ngon cua Martin Luther
"Tha thu la menh lenh cua Chiia"
"Ban khong chi phai chiu trach nhiem vai nhung gi- minh noi, ma ca
nhiJng gi minh khong noi."
" A i cung phai tir minh lam lay hai diku; niem tin cua chinh minh va
cai chet cua chinh minh."
"Cho du toi hik ngay mai the gioi nay se tan thanh manh vun, toi van
se trdng cay tao cua minh".
"Nguai va phai khiln ch6ng minh vui ve tra ve nha va nguai chong
khi rai nha phai khiSn nguai vg quyen luyen"
"Ton giao khong phai la "kign thuc thkn hpc", ma la s\ thong tue san
sinh tir nhung trai nghiem ca nhan."
"Cho nao Thien Chiia xay nha tha, thi cho do Ma quy cat nha nguyen."

Cung luc do, nuac Anh vao giiia thS ky X V I cung nhanh chong phat
trien nha vao boat dong cuop boc a nuac ngoai va nhiing chinh sach boc
lot, dan ap nguai dan trong nuac nhu "nan rao dat cuop ruong". Thuc luc ve
mat hai quan cua Anh khong phai la hung manh, kho c6 t h i d6i dau vai hai
quan Tay Ban Nha. Nuac Anh dung tiing cho bon cuop biln dung dau la

® Ham apt Tay Ban Nha bi tieu diet
Mot thai dai mai bdt ddu
Vao th^ ky X V I , Tay Ban Nha lung doan thi truong cua rk nhiSu khu
vuc tren thS giai, thuoc dia cua Tay Ban Nha nim tren ca 4 chau luc A , A^'-

Drake va Hawkins, t6 chiic nhung toan cuop bi6n tiln hanh boat dong quay
roi va pha hoai doi vai ham dpi Tay Ban Nha.
De danh bai hoan toan nuac Anh, ngan chSn nuac Anh ma rong tarn

anh huong ra nuac ngoai, cu6i thang 5 nam 1588, Tay Ban Nha to chuc
tnpt ham doi g6m 130 chiln thuygn, vai hom 8000 thuyln vien va thu thiiy,


hom 2000 no le cheo thuyen. Ham doi nay cha theo 21 nghin linh bo binh,
giuong buom xu^t phat tu cang Lisbon, thuc hien chuyen vien chinh nu6c
Anh. A i cung biet, day la phuong phap tac chien lau nay cua nha vua Philip
I I , Cling la phuong phap tac chien truyen thong ciia Tay Ban Nha - dung
thuyin Ion lao vao thuyen dich, sau do nhay len thuyen dich, Igi dung uu the
bo binh lao danh giap la ca va cudp thuyen dich. Hai quan A n h vai th6ng
soai la huan tuoc Howard, pho th6ng soai Drake s i n sang nghenh chiln.
Nuoc A n h dieu dong hon 100 chien thuyen va 9000 thuy thii, khong su
dung bo binh. Mac dii xet \h mat tinh n i n g , chien thuyen A n h khong bSng
c h i l n thuyin Tay Ban Nha. Nhung nguai A n h bo kha nhieu cong sue dt}
nang cao tinh co dong va hieu qua cua chien thuyen.

H^m d0i TSy Ban Nha bi b^i tr$n nSm 1588

Tuong hai quan A n h la Hawkins da cai t i l n c h i l n thuyen. Truac day,
c h i l n thuySn A n h vua cao vua to, di chuyen cham chap. Hawkins cho ha
thap do cao cua chien thuyen, tren boong va hai ben man thuyen deu lap

Sau Ian that bai nay, hai quan Tay Ban Nha khong con du sue d l phat

phao. Loai phao nay bSn nhanh hon, c6 tam ban xa hon. Ve mat chien thuai.

dong nhung cupc tin cong quy mo Ian vai hai quan Anh. Hai ben danh nhau

quan A n h thay d6i 16i danh giap la ca truyen thong (tuc la, khi chien thuyen

den tan thang 10 nam 1588. Ham dpi Tay Ban Nha chi con lai 43 c h i l n

hai ben tien sat vao nhau, bo binh nhay len chien thuyen doi phuong, ticii

thuyen rach nat quay tra ve nuac, s6 con lai hoac bi chay hoac bi danh chim.

hanh danh giap la ca), c6 gSng tranh tac chi^n trong cu ly gan, diing nhilng

Tir do, nuac A n h gianh q u y i n ba chu tren b i l n .

chile thuyin gon nhe linh boat cua minh de tien hanh nhimg dot phao kich
cir ly xa.
Sau khi di tren hikn hon mot thang trai, ham doi Tay Ban Nha tha nco

t>oc them;
Dien van Tilbury

a gkn vung bien Calais nuac Phap, du dinh phoi hop vai hai quan Tay Ban
Nha dang dong a Flanders. Nhung du dinh nay khong thanh vi canh quan
phia Tay dong a Flanders khong den kip. Ham dpi Tay Ban Nha danh phai
giuang buom di tiep. Toi ngay hom sau, tren bien bong noi gio dong da dpi
Thuy thii ham dpi Tay Ban Nha dang chim vao trong giac mpng. Liic do.
nguai A n h nghi ra mot kS sach: hp cham lua 6 chile thuyen cu dupe boi
nhua thong, chua day chdt n6. B i gio thoi manh, 6 chiec thuyen nay giong
nhu nhiJng con rong lua lao thang vao chien thuyen cua Tay Ban Nha. Nga>
lap tuc, lua chay ngun ngut, khoi b6c mii mit, chien thuyen Tay Ban Nha hct
chiec nay den chile khac bi ben lua, boc chay. Linh Tay Ban Nha luong
cuong nhu ga mac toe, c6 nguai chat dut day neo, c6 nguai dung nuoc dap
Ilia, CO nguai nhay xuong bien. Nhiing chien thuyen Tay Ban Nha cai
dam vao cai kia, roi nhu ma bong bong.

Chin dung Elizabeth I luc mrOc Anh d^nh b^i H^m dOi TSy Ban Nha, nSm 1588.
Ban tay nCr hoiing d$t tren qui dja ciu biiu trwng
sue m^nh toan ciu cua nw

Ngay 8 thang 8 nam 1588, Elizabeth den thi sat quan binh tru dong
tai Tilbury, Essex. Mang mot ao giap che nguc bang bac ben ngoai chiec

sir th6ng tri cua dong ho Habsburg nuac Ac, cuoi cung dong ho Habsburg
that bai va phai ky k i t "Hoa uac Westphalia" de chkm dut chiln tranh.

ao dai mau trSng, nu hoang da doc mot trong nhung bai dien van noi tieng
nhat ciia minh:
"Tram van thuong dugc khuyen cao hay c4n than giu minh khi din
giiJa hang quan c6 vQ trang, vi e ngai nhung am muu boi phan. Nhung tram
dam bao rSng tram khong hh muon s6ng ma khong tin tuong than dan trung
thanh va dang yeu cua tram. Chi c6 nhtmg bao chiia mai lo sg nhu the.
Tram bik ring minh chi la mot phu nu yeu duoi, nhung la mot phu nu
CO trai tim va long gan da cua mot quan vuomg, ciia mot vi vua nuac Anh,
dam coi thuong ca Parma va Tay Ban Nha, hoSc bdt ky vua chiia chau Au
nao muon xam lang ba coi cua tram".

® Chien tranh ba mwoi nam
Tiep ndi su luc due trong noi bo de quoc La Md
Chxkn tranh ba muai nam bit dSu tir nam 1618, k i t thuc nam 1648.

Vij "n6m ngwCri qua ci>a s6 6 Prague" da chSm ngdi cho chiSn tranh
ba muvi nSm. Trong cu0c hqp giua m0t s6 nha quy t0c Bohemia theo Tin giio
va mOt s6 d^i di$n cua hodng d4 nhi Habsburg theo d^o Thien Chiia,

tranh cSi dS nS ra. C^c quy t0c Bohemia da n4m cic d^i di$n
cua hocing dS qua cCra s6
Chien tranh ba muai nam dugc chia lam bon giai doan:

chu y l u dien ra tai khu vuc nay la nuac Due, vai cac quoc gia tham chien

Giai doan thu nhat dugc ggi la "giai doan Tiep Khac", keo dai 6 nam

bao g6m hau hit cac cuang qu6c cua chau Au luc dia thai biy gia. Mac dii

tu 1618 d i n 1624. K I tir nam 1526, sau khi gia nhap vao d l qu6c La Ma

tren danh nghia do la cupc xung dot ton giao giua nhung nguai Tin lanh

than thanh, Tiep Khac tra thanh lanh dia cua dong hg Habsburg nuac Ao.

(hay con ggi la Tan Giao) va nhung nguai Cong giao, nhung that ra, dong

Nam 1617, Ferdinand thugc gia tgc Habsburg - nguai dugc phong lam vua

ca chinh cua cugc chiln bat nguon tir cugc tranh gianh quyen luc gi&a nha

Tiep Khac - da dien cu6ng buc hai nhung tin do dao Tin Lanh. Khong chiu

Habsburg va cac cuong quoc khac a chau Au.

dung dugc sir cai tri bao lire nay, nam 1618, nhan dan Tiep Khac vung len

"Chiln tranh ba muai nam" la cugc chien tranh qu6c te quy mo Ion

khai nghia, chilm ITnh Prague, tuyen b6 dgc lap, d6ng thai t i l n hanh dam

ma ca chau Au cung tham gia. No la sir tilp n6i cugc ngi chiln cua de quoc

phan vai Ferdinand. Nam 1620, quan dgi Tay Ban Nha xam luge Tiep

La Ma thin thanh. De qu6c La Ma Thdn thanh con dugc ggi la Thanh che

Khac, cung vai quan Thien Chiia giao cua ba tuac Tilly danh bai quan

La Ma, la ten ggi mot d l quoc c6 ihkn dan chu y l u la nguai Due va do

khai nghTa. Giai doan thu nhk k i t thuc vai thing Igi cua lien minh Thien

vuang trilu nguai Due cai tri. Vao cu6i thai trung c6, d l qu6c La Ma than
thanh ngay cang suy ylu, cac t h I luc chong doi trong nuac bat dau ngoc dau
len, mau thuan ngi bg ngay cang gia tang. Cugc chiln nay dugc bat dau
bang viec nguai Bohemia (Bohemia la mot khu vuc nam tai Trung Au^
chilm hai phan ba di?n tich cua nuac Cong hoa Sec ngay nay) phan khang

Chiia giao.
Giai doan thu hai keo dai 4 nam tir 1625 din 1629 va dugc ggi la "giai
doan Dan Mach". Thing Igi cua lien minh Thien Chiia giao trong viec tran
ap thanh eong quan khai nghia Tiep Khic khiln cho cac nuac chu hiu ciia
E^uc hoang sg. Nam 1625, duoi sir hau thuan ciia Anh, Phap va Ha Lan,


nguai Dan Mach cung hap sure voi phe Tan Giao tan cong phe Thien chua
giao. Manthfield dan quan Anh chiem linh phia Tay Tiep Khac. Nam 1624,
quan danh thue eua Wallenstein duae hoang de Due trong dung, vao thang 4

nam do, ho da danh bai Manthfield va Dan Maeh, ep Dan Mach phai ky
"hiep uac Lubeck" dong thai phai nit quan khoi nuae Due.
Giai doan thu ba keo dai 5 nam tir 1630 din 1635 va dugc goi la "giai
doan Thuy Di8n". Sau khi nha vua va phe Thien Chua giao danh bai Dan
Mach, th8 luc cua ho dugc ma rong den tan bien Ban tich, uy hiep den su an
nguy cua Thuy Diln. Dugc sir ling ho cua Phap, nha vua Gustav Adolf II
cua Thuy Dikn chu dong phat dong eugc tan eong nuae Due vai quy mo
Ian, nhanh ehong chiem dugc phan lanh tho rgng Ian nam a phia Bac va

Bat dAu tir nam 1635 cho din khi ket thue vao nam 1648, chien tranh
•fyc vao giai doan hon ehien. Nam 1635 nuae Phap true tilp tdn eong nuae
{xc Netherlands, Y, Tay Ban Nha. Nhan ca hoi nay, Thuy Dign lai mot \an
^Q-a xam luge trung bg va mien Nam nuae Due. NSm 1636, tuy danh kep
quan dgi Phap, nhung quan Tay Ban Nha khong t h i tieu diet dugc Phap,
^gugc lai con bi ton that nang n l . Thang 11 nam 1642, Dan Mach tuyen
chiln vai Thuy Dien, nhung quan chu lire cua Dan Mach bi lien quan Thuy
p i l n - Ha Lan tieu diet, khiln cho Dan Mach phai nit khoi cuge ehiln. Sau
(Jo, vao nam 1648, truae sir t i n eong cua lien quan Phap - Thuy Diln, quan
E)uc bi tan va hoan toan, de quoe La Ma than thanh phai ky "Hiep uac
Westphalia" vai cac ben tham chiln, k i t thiic cuge ehiln keo dai 30 nam.

trung bo nuae Due. NSm 1631, sau khi danh bai quan danh thue ciia Tilly,
Thuy Diln chiem khu vire Rhein, dong thai duoi quan dgi Tay Ban Nha ra
khoi Rhein. Thing Igi ciia quan dgi Thuy DiSn khong duy tri dugc lau.

t>oc them;
Che d9 cir&ng biix tong quan

Thang 9 nam 1634, lien quan Thuy Diln va Tan Giao bi lien quan Thien
Chua giao va Tay Ban Nha danh bai. Quan chu lire cua Thuy Dien gan nhu

Trong cuge chien tranh keo dai 30 nam nay, chl do cuang buc tong

bi tieu diet toan bg. Thuy Dien mk di vung dk Sachsen va Brandenburg 6

quan dugc cac qu6c gia tham ehiln ap dung. De quan dgi c6 thi tiln hanh

trung bg nuae Due.

nhflng cuge chien lau dai, cac quoe gia dan dan xay dung quan chinh quy va
he thong hau can. De phu hgp hon vai yeu cau ehiln tranh, cac qu6c gia diu
tien hanh cai each quan dgi. Trong do, cai each quan sir do nha vua Gustav
Adolf II cua Thuy Dien thue hien c6 hieu qua noi trgi nhat. Ong thay thI
giao dai bang sung. Khi danh tran, truac tien, ong dung phao binh d l danh
phu diu, sau do dung ky binh t i l n hanh dot kich, cu6i cung bg binh dgn dep
chien truong. Loi danh nay tra thanh khuon mau trong nhimg cuge chien
tranh sau nay.

M0t trong nhC/ng si/ ki$n tdi t$ nhk cua chiSn tranh ba muvi nSm
la quSn Thi§n Chua giito dux^i si/ chi huy cua
tu^ Tilly da pha buy
thanh phS Magdeburg cua Dire vio nSm 1631.
Thanh ph6 c6 30 nghin dan, trong 66 25 nghin dan bi giSt h^i


Phon 13

CnCH mUG
;

CONG NGHICP
^

ã

đ Th&i dai cua dong ca hai nu&c
Mon quit dac biet Watt tang cho nhdn loai

James Watt

James Watt la mot nhan vat ma ca the giai dSu bi^t. Dong ca hai nuoe
do ong phat minh da thiic ddy sir phat triln cua cuoc each mang cong nghicp

Thuc ra, truac thai cua Watt, mot nguai ten la Newcome da phat

l4n thu nhSt, danh dau mot thai dai mai - thai dai ciia dong ca hai nuac

minh ra dong ca hai nuac. Nguyen ly boat dpng cua eo may Newcomen

Song khong Xhh phu nhan mot thirc t8, thanh cong cua Watt khong ihk tach

rit dan gian. Hai nuac dugc dua vao mot xi lanh, lam cho pit-tong chuyen

rai nhimg kinh nghiem, phat minh cua nguai di truac. Su phat minh ra donu

dong ra ngoai. Nuac lanh dugc phun vao pit-tong khi^n hai nuac ngung tu

ca hai nuac ket thuc lich su dung sue nguai, sue gia sue, sue nuac trong lac

va tao ra moi truang chan khong. Ap suit khong khi huge pit-tong quay

dong san xudt, tu do bSt dAu cuoc each mang ky thuat Ian thu nhat trong Ijcli

tra lai vi tri ban dau eiia no. Sau do hai nuac lai tran vao xi lanh d l tilp

su nhan loai. D8 tri an nha khoa hoc vT dai nay, nguai ta da quyet dinh su

tuc chu trinh mai. Cong nang phat sinh tu chuyin dong qua lai cua pit-tong

dung ten eiia ong de dat cho dan vi do cong suat.

dugc truyln tai may bam thong qua mgt don can bang. Nho do ma may

Watt xuSt than trong mot gia dinh cong nhan, giong nhu Edison \

bam CO the hut nuac lien tue. Loai may hai nuac nay dung hai nuac de

nhijng nha khoa hoe vT dai khae, Watt la mot nha phat minh tu hoc thanii

day pit tong chuyen dong len xuong theo duong thang, moi phiit 12 Ian.

tai. Tu nho, ong da bi benh tat day v6, nen khong t h i theo hoe a truane

Moi Ian c6 the dua 45.5 lit nuac len do cao 46.6 met. Luc hky gib, co may

lap. Watt da hoan thanh ehuang trinh tieu hoe duai su chi day cua nguc"

cua Newcome ehii y l u dugc su dung dk muc nuac a giSng khoan len. No

cha. Chua den tuoi truang thanh. Watt da phai xa cha me, de di hoe ngh^

dugc su dung rgng rai tai hang nghin mo than tren khap nuac Anh va cuu

va lam cong nhan sua chua. Nha vao tinh than can eii chiu kho va khien'

'ihieu chu mo khoi nguy ca pha san.

t6n hoe hoi, eung nhu su no luc khong met moi, dan dan Watt tra thanl'
mot cong nhan ky thuat tinh thong nhieu nghe. Chinh yeu to nay tao die"
kien thuan Igi giup Watt tim hilu va nghien cuu ve nhirng ky thuat ca kl"
tien tien thai bay gia, dat nen mong vung chSc de sau nay ong phat mini
ra dong ca hai nuac.

Tuy vay, may hai nuac Newcome c6 mot nhugc dikm Ion. Do la hieu
^^at thap, tieu ton nhi^u nhien lieu, han nua chi eo t h i thuc hien chuyen
•^Ong len xuong dan gian. Vi the, pham vi su dyng bj h ^ che.


pittong chuyen dong len xuong vai Ian. Sau do, may chn phai dgi noi hai
tich IQy '^'^ lu'P^g hai nuac thi mai c6 the tiep tuc lam viec. Quan sat, nghien
sau hon mot buac nua. Watt lai phat hien, dung hai nuac lam nong xy
lanh, sau do lai dung nuac lanh lam nguoi xy lanh, la each lam khong hop
1^ Xy Ia"h tu nong chuyen thanh nguoi, roi tu nguoi chuyin thanh nong can
pi6t khoang thai gian kha dai.
Sau nhieu Ian thi nghiem va chinh sua, cuoi cung Watt cung giai quylt
ducrc vdn de hoc biia khien ong phai dau dau. Hai nuac khong nhk th'ik
^ h a i ngung tu trong xy lanh, ma ngung tu trong mot chiec binh khac thong
vdi xylanh. Watt da phat minh ra binh ngung. Phat minh nay cua ong dat
nSn mong vixng chac cho viec su dung rong rai may hai nuac. Khong lau
sau, ong lai nay sinh y tuang, bit kin hai dau xylanh, thi c6 the thuc hien

M6 hinh m^y hoi nu-&c Newcome.
NieOc l^nh diegc phun tri/c tiSp vao xy lanh

chuyin dong hai ky ciia may hai nuac. Tir do, khien cho chuyen dong thang
hai ky bien thanh chuyen dong tron tuan hoan de dang hon. Y tuang ky dieu
nay giiip cho Watt ma ra canh cua thanh cong trong viec su dung dong ca
hoi nuac mot each rong rai.
Karl Marx da danh gia ve y nghia xa hoi cong trinh phat minh cua
Watt nhu sau: "May hai nuac cua Watt khong dan thuan chi la sang che cho
mot vai muc dich dac biet nao do, ma la mot loai dong ca pho dung cho mot
nen cong nghiep Ion dang phat trien".

Boc them:
Ggi mo* tir cai nap am dun nirtfc

Nam 8 tu6i c6 mot Ian 6 ben nha ba ngoai dun nuac, khi nuac tren 16
s6i, hai nuac phut ra tu chiec voi, roi nSp km "Bach, bach, bach" nhay mua
M^y hoi nw6c Newcome sau khi dur?c Watt cii tiSn.
Nut/c l^nh dwQC phun vao binh ngwng C, Idm cho hoi nirOc ngwng tt^ d diy.
Nhd/ v$y tSng hi$u suit cua m^y hoi nw&c

Trong qua trinh sua chiia dong ca hai nuac Newcome, Watt da nghie
cuu ky nguyen ly boat dong cung nhu nhung khiem khuyet cua loai dong ^'
hai nuac nay. Watt nhan thay lugng hai nuac do noi hai tao ra chi du ch

'ien hoi tren mieng am, d6ng thai c6 rk nhieu hai bay len. Watt cam thay
r^t thich thii. Cau cham chii quan sat. De y mot liic lau, tinh hilu ky khiln
cho cau can dam dung tay ma nap am.
Hai nuac tir trong kn ngun ngut boc len trai. Watt ma to mk quan
sat, trong am khong con c6 gi khac ngoai nuac. That la ky la! Watt chay ra

•^goai keo tay ba ngoai vao nha va hoi ba: "Cai gi day n4p am nuac, lam no
nay len roi rai xuong mai the ha ba?".


Ba ngoai cham r5i noi: "Ch&u ai, lam gi c6 cai gi, day la nuac soi".
"Tai sao nuac soi thi nap am lai nhay len vay?" - Watt khong hi^^
dugc hoi lai ba ngoai.
"Do hgi nuac diy, chau khong nhin thay hoi nuac phut len tvr voi
do sao?".
"Vay hai nuac sinh ra tir dau? Tai sao no lai chay ra voi km nhi?".
"Cue cimg cua ba ai, no tir trong nuac nong ra, sau khi nuac soi thi
sinh rahai nuac".
•

"Thihaba!".
Watt tram ngam mot lat r6i hoi ba:

^nh phai cai tien ky thuat, nang cao nSng suat va chdt lugng. Thao tac
chu yeu cua nganh nay la keo sgi va det vai. San phSm lao dong cua cong
nhan keo sgi la d6i tugng lao dong cua cong nhan det. Tir nam 1733, mot
j(y su ca khi ten la John Kay da phat minh ra thoi bay (flying shuttle).
Truac day nguai thg det phai dung tay day con thoi chay qua hang sgi,
thi bay gia ho chi can diing chan la c6 thS dky con thoi chay di chay lai
4ugc. Thoi bay lam cho nang suit lao dong tang len gap nhi8u l i n . T6c
dp det vai tang len, doi hoi nang suat keo sgi cung phai tang len theo. C)
nuac Anh thai biy gia, may keo sgi thu cong moi Ian chi keo dugc mot
sgi bong, nang suit rat thip. Chinh vi t h i , "Hiep hoi giai thuang Nghe
thuat va Cong nghiep" Anh da thong cao, treo giai thuang cao cho nguai
phat minh ra may keo sgi kieu mai.

"Sue dky cua hai nuac Ion nhu vay ha ba? Co mot ty nuac ma hoi
nuac sinh ra dky dugc ca nip am, neu diing nhieu nuac thi sue day phai laii
lam ba nhi? Neu hai nuac rkt manh thi c6 the nang dugc vat rat nang len
phai khong a?".
"1/, u, ba cung khong hik nua, dgi Ian len con se biet!" Thay ba
khong tra lai dugc. Watt lai trdm tu suy nghi.

® May keo sgi Jenny
Chdt xuc tdc cua each mgng cong nghiep Anh
Cung vai sir phat trien va hoan thien khong ngung cua ky thuat det vai
thu cong, den giua t h i ky XVIII, thi truong cua Anh a nuac ngoai khonu
ngung ma rgng, ky thuat san xuat trong cac phuong nghe thu cong khont
the nao dap ung dugc nhu ckw ngay cang gia tang doi vgi san pham vai sgi
D I nang cao san lugng, thu dugc Igi nhuan nhieu hon, nguai ta tim du mo'
each dh cai tien ky thuat san xuat, nhung deu khong the nang cao san lugns:!
mot each dang ke. Mai den nhiing nam 60 cua the ky X V I I I , James
Hargreaves mai phat minh ra may keo sgi Jenny, tir do giiip cho san lugnt^
nganh det tang nhanh dang ke, dong thai lam bung no cuge each mang c6nt'
nghiep Ian thii nhSt trong Ijch sir nuac Anh.
tir nam 1757, sau khi Anh xam chilm An Dp, phdn Ion bong cU'i
An Do dugc do vao thj truang Anh, khien cho chii cac nha may det

James Hargreaves
Hargreaves phat minh ra may keo sgi Jenny hoan toan la do mot su
'^gau nhien. Vao mot buoi toi, Hargreaves - von la ong chu cua mot xuong
*^eo sgi - tra ve nha sau mot ngay lam viec v i t va. Vira diy cua buac vao
"^ha, ong nhin thiy chiec may keo sgi bi d6, nim chong cho tren san nha.
^ang dinh ciii nguai xuong dk dimg chiec may len, thi ong nhin thay chiec
'^ay keo sgi tuy bi do, nhung banh cua no van quay, chi c6 dieu chiec cgc
^^6t truac day n i m ngang, gia day dugc d\mg dung len. Canh tugng nay

k i c h t h i c h l i n h c a m sang tao cua ong. Hargreaves n g h i bixng, ndu gSn thct^

Sau k h i each m a n g cong nghiep b u n g n6 a n u a c A n h , n h i i n g n g u a i

n h i e u coc su6t, t h i chSng phai c6 t h ^ keo d u g c n h i d u sgi v a i sao. Sau nhiC>u

j,5ng dan b i mat r u o n g dat do x 6 ra thanh ph6 dk t i m k i S m c o n g an viec l a m .

Ian thir n g h i e m , m o t n a m sau, Hargreaves che tao d u g c l o a i m a y keo

syi

SU ra d a i cua m a y keo sgi Jenny l a m tan b i e n g i i c m g n g l a m giau cua

rk

m o i v a i 8 cgc su6t, k h i 6 n cho h i ? u suat may keo sgi b o n g choc d u g c nang

nhieu ong c h u nho t r o n g l i n h v u c det may. C u n g v a i viec san l u g n g sgi

cao 8 Ian.

khong n g u n g tang len, gia ca sgi b o n g d u a n g n h i e n l i e n tuc g i a m x u 6 n g .
isfhijng cong x u a n g k h o n g su d u n g may keo sgi Jenny t h u o n g c6 san l u g n g
thSp, h a n n u a sgi keo t h u cong lai ban k h o n g d u g c gia, v i t h i rat n h i e u
nguai v 6 c u n g t h u han Hargreaves.
N a m 1768, c u o i c u n g Hargreaves c u n g d u g c cap bSng sang c h l doc
q u y i n cho phat m i n h cua m i n h . Sau do, s6 l u g n g coc suot cua m a y keo sgi

Jenny da tang len 80 cgc. Ci n u a c A n h , so l u g n g m a y keo sgi c u n g k h o n g
ngung tang len. M o t cugc each m a n g cong nghiep hk dau t u nganh det may
da nhanh c h o n g Ian r o n g khSp t h i g i a i .

"Doc them;
in

N a m 1867, Hargreaves c h l tao d u g c m o t s6 c h i l e m a y keo s g i c6 16

May k6o SQi Jenny

Nam

coc suot. S u k i e n nay gay chan d o n g n u a c A n h , n h u n g c u n g k h i l n cho c h u

1764, c h i l e m a y keo sgi Jenny - m o t phat m i n h c6 thm

aiih

hucmg den l i c h su the g i o i - da ra d a i . K h o n g n g a su ra d a i cua m a y keo

sa\

kiSu m a i k h i l n cho rk n h i k n g u a i c i i n g nganh d6 k y v a t u c gian. B a i le,

no

k h i e n cho n h i r n g n g u a i t h g v a n su d u n g m a y keo sgi k i e u cQ l a m an thua 16.
mat khac k h i e n cho gia ca cua sgi ha x u 6 n g . V a o m o t b u o i t o i , m o t so

M a y keo 591 J e n n y

nguoi

qua k h i c h da x o n g vao nha Hargreaves, dap pha n h u n g c h i l e m a y keo

sai

o n g vira l a m x o n g , dong t h a i p h o n g hoa dot nha ong, d u o i v g c h o n g ong

w

cua n h u n g x u a n g det khac d6

k y . H o x o n g vao nha o n g , dap pha m a y keo

sgi. Hargreaves danh p h a i c h u y i n d i n N o t t i n g h a m , t i l p tuc c h l tao va ban
may keo sgi Jenny. M a c d u qua t r i n h d u a m a y keo sgi Jenny vao san x u a t
gap rat n h i e u k h o k h a n va t r a n g a i , n h u n g k h o n g g i c6 t h i can t r a d u g c
buoc chan cua k h o a hoc k y thuat. N h u n g k y thuat t i e n t i l n rk

nhanh

chong d u g c ap d u n g r o n g r a i , day n h a n h t i e n do cua cugc each m a n g c o n g
nghiep A n h .

k h o i t h i trdn. N h u n g hanh d o n g pha hoai nay k h o n g he ngan can d u g c quyct
tam s u d u n g m a y keo sgi Jenny cua Hargreaves, n g u g c l a i c o n k h i e n
cang k i e n d i n h h a n n i e m t i n sir d u n g phat m i n h cua m i n h tren p h a m v i

ong

rong

N a m 1768, Hargreaves c u n g m o t s6 n g u a i h u n v 6 n dk ma m o t nha m a y s^"'
s u d u n g may keo sgi Jenny. M a y keo sgi Jenny k h o n g c h i nang cao
suk keo sgi, m a sgi con c6 chk

nang

® Phat minh tdu hoa
M6n qua Stephenson danh tang the giai

l u g n g tot h a n t r u a c day, c h i n h v i the c6ng

Sau k h i cugc each m a n g cong nghiep chau A u b u n g no, lao d o n g tay

Jenn)

^han dan d u g c thay the bang lao d g n g m a y m o c . M a y m o c nang cao h i e u

viec l a m an cua Hargreaves ngay cang phat dat. Sau do, m a y keo sgi
c u n g bat dau d u g c s u d u n g r p n g r a i .

^^a lao d o n g , dan d i n viec tang dot b i l n s6

l u g n g san p h d m . T u do nay sinh


mot yeu cau burc thilt la van chuyen san phim hang hoa den cac dia phuong

khac nhau tren th^ giai. Dong thai, ban than may moc boat dong cung c^n
din mot lugng Ian nhien lieu va nguyen lieu. Chi dua vao van chuygr,
duong thuy bang tau thuyen duang nhien khong dap ung noi da phat tril,-,
ciia each mang cong nghiep. Chinh vi thS viec phat minh ra mot phuong tien
giao thong van tai mai tra nen v6 ciing buc thilt.

thong van tai. Nhung tau hoa cua Stephenson van con kha nhieu diem chua
hoan thien. Sir c6 lat tau, khien cho nhieu nguai thuong vong, nen c6 nguai
ji(3i rang, tau hoa khong an toan bang xe ngua. Dong ca hoi nuac khi xi hoi
thuong phat ra tieng on Ion, khien cho bo va ngua giat minh chay tan loan.
Vi thi, CO nguai phan d6i sii dung tau hoa. Stephenson lai tiln hanh cai tiSn,
trong do quan trgng nhdt van la giam bat tilng 6n. Sau khi tien hanh nghien
cUU ky ve nhung khuyet diem nay, ong tiin hanh thik kl mgt chiec tau hoa
inai tien tiin han, dong thai dat ten cho no la "Lii hanh".

Stephenson

Truac khi tau hoa dugc phat minh, thi duang ray da c6. Nhung di trcn
duang ray do phin Ian la nhimg chiec xe dugc ngua keo. Nam 1783, sau
mot thai gian nghien cuu chl tao day vat va, mot hoc tro ciia James Watt la
Murdoch cho ra dai chiec xe su dung may hai nuac lam dong ca. Nhung
loai xe nay bk tien, hieu qua thip, nen khong ai su dung. Nam 1807, dan
may tau hoa hai nuac ra dai. Nhung vi no cong kenh, kho c6 the di lai tren
duang, nen khong lau sau, no cung bj lang quen. Hang loat nhung phat min'i
nay ggi ma cho Stephenson rk nhieu. Ong nghiem tiic tong ket nhung b^"
hgc that bai ciia nguai di truac, bat dki nghien cuu che tao phuong tiV'i
chay bang hai nuac. Ong cai ti6n n6i siip-de (hai) kieu dung thanh noi ho'
kiku nam ngang, d6ng thai dua ra mot quyet djnh quan trgng anh huang dc'
tiln trinh lich su the giai - dk cho tau hoa chay tren duang ray. Ve mat tim'
nang, tau hoa cua Stephenson vugt xa nhung loai tau hoa do nhiing nguai

truac ch§ tao. Phuong tien van tai mai nay ma ra thai dai mai cua gi''*''

"*

Diu miy tau hda do Stephenson chS t^o, hi$n dang duQC trwng bdy
trong vi$n bio tang khoa hgc London

Ngay 27 thang 9 nam 1825 la ngay dugc nhan loai mai mai ghi nha,
ephenson bat dau thu nghiem chiec tau hoa do ong chS tao. Hon 40 nghin
Iguai chen chiic nhau a gin Stockton, dpi ken dong quin ao chinh tk dung
p p hang hai ben duang ray. Nguai ta huang anh mat vk phia duang ray
agoan ngoeo duang nhu chay tan din tan chan trai. Bong nhien tilng keu tu
tu tu xa vong lai, ngay sau do, mgt doan tau vai 12 toa cho than va 20 toa
hanh khach do dich than Stephenson lai, tu tu tiln din. Nguai ta khong dam
tin vao mat minh khi nhin thiy sue manh cua doan tau. Sau khi doan tau
dung lai, nhung tilng reo ho, vo tay vang len het dgt nay den dgt khac. 7
phat dai bac dugc ban len de chiic mimg, sau do dgi ken d6ng tau nhimg ca
Ithiic rgn rang. Sau khi chile tau hoa diu tien cua thi giai vai toe do 24
krn/gia chao dai thi su nghiep van tai duong sat ciing chinh thiic bat dau.


Sau k h i Stephenson phat m i n h chiec tau h6a dau t i e n , tau hoa nhanh
chong hien dien khSp n a i tren th6 g i a i . N g a y nay, tau h o a v a n l a p h u o n g
t i e n van tai quan t r o n g , phat huy tac d u n g to I o n t r o n g n6n k i n h te.

Phan 14

^ o c them;
DiroTig r a y tau hoa
V a o n u a c u 6 i t h i k y X V I , a n h u n g k h u v u c k h a i thac k h o a n g san va

cncH /vinNGTirsflN

nm

da a A n h v a D u e , dau dau cung c6 n h u n g d u o n g ray l a m bang go. N h u n g xe
d i tren d u o n g ray n a y c h i i y 6 u d u a vao sue k e o eiia n g u a i v a g i a sue. Nam
1767, g i a k i r n loai dae biet la sSt a A n h g i a m m a n h . O n g c h u m o t nha may
san xuk sk n h i n thdy s i t nguyen l i e u ehat dong n h u n i i i chiSm d u n g dien

® Nan rao dat cie&p

rugng

t i c h I a n , ban lai k h o n g d u g c gia. O n g ra lenh eho eong nhan d u n n o n g chay
sat, r 6 i d 6 thanh n h u n g thanh s i t d a i , sau do dat a tren n h u n g eon d u o n g a

Qua trinh tich lily nguyen

thuy tan bao a nuac Anh

t r o n g nha may, d u d i n h k h i g i a s i t tang m a i d e m ban. N h u n g n g u a i ta nhan

V a o the k y X V v a X V I , nganh c o n g nghiep det len a eae qu6c g i a n h u

t h i y , xe d i tren n h u n g e o n d u o n g d u g e lat b i n g n h u n g t h a n h s i t v u a nhanh

A n h , H a L a n phat tri6n m a n h , t u do k f c h t h i c h n h u c a u d 6 i v a i l o n g c u u .

lai v u a k h o n g soe. V a n h u the, d u o n g ray ra d a i t r u a c tau hoa.

N u o i c u u t r a thanh nganh nghS eo I g i nhuan cao. G i a i cap d i a c h i i p h o n g
kien A n h dua nhau ehiem doat ruong dat eiia n o n g dan, d 6 n g t h a i rao ruong
d i t cong lai d l n u o i e i m . N h u n g n g u a i n o n g dan tir t r u a c d8n g i a d i u trong
cay vao r u o n g dat dh t r 6 n g c i y , n a y k h o n g con r u o n g d i t n u a h o danh phai
phieu bat k h i p n a i d l m u u sinh. D a y e h i n h l a nan rao d i t e u a p r u o n g n 6 i
tieng t r o n g l i c h su n u a c A n h .

Ngi/a k^o xe 6i tr§n dif&ng ray
BCrc tranh chim biSm n^n r^o dSt cirOp ru0ng


Truoc the ky XV, Anh la mpt dSt nuac nong nghiep, nganh det chua
phat huy dugc tac dung quan trong trong dai song xa hoi. Nhung cung v6i
su ma ra con duong giao thuong tren bien va su khong ngung ma rong cac
vung dat thuoc dia, thi nganh det len a khu vuc Flanders nam a goc tay bdc
chau Au bong nhien phat triln manh, keo theo su phat triSn cua nganh det
len a dat nuac Anh nhm canh. Su phat trien nhanh chong cua nganh det len
doi hoi mot lugng long cim Ian, dong thai cung lam cho gia ciia long cuu
khong ngung tang len. Mpt so quy toe phong kien Anh nhan thiy nganh
chan nuoi cuu ngay cang kilm dugc nhiSu Igi nhuan. Chinh vi thI, ho 6 at
dau tu vao chan nuoi cuu.
^

j^ore muon dien dat suy ngam cua minh d6i vai hien th\rc cung nhu gia
tucmg vg tuang lai.

De CO dugc dien tich dat dai Ian, bgn quy tgc thi nhau duoi nhiing

nguai nong dan thue muan ruong dat cua chiing, tham chi con pha da nha

cua cua ho, roi rao nhung khu dat lai de nuoi cim. Trong mot thai gian ngdn,

Thomas More

tren khap nuac Anh, dau dau ciing thay nhiing thira rugng dugc phan each
bai hang rao, tuang bao, muomg nuac. Nhung nguai nong dan sau khi hi
tuac rugng dat, danh phai phieu bat khSp nai de kilm s6ng. Cung vai su gia
tang nhu cau doi vai long cim, mot so quy toe van chua thoa man vai s6
rugng dat thu hoi dugc, ma hit dau nhom ngo den nhung dien tich dat cong
nhu doi nui, dong c6, ao ho va dat hoang hoa. Dua vao the luc ciia minh, ho
chiem doat dat cong, ma rong quy mo dan cuu.
Nan rao dat cuap rugng a nuac Anh bat dau tu nhung thap nien 70
ciia the ky X V va keo dai den tan cuoi the ky XVIII. No bien han mot nua
dien tich dat dai cua Anh thanh nong trai chan nuoi. Nan rao dat cuap ruong
da cung cap mgt nguon luc lao dong gia re cho su phat triSn ciia chii nghla
tu ban Anh, tra thanh mgt trong nhung phuomg thiic tich liiy tu ban nguyen
thuy quan trgng nhk ciia Anh.

Trong phan dhu ciia cu6n sach, More mugn lai ciia Raphael de dua ra
lai cham bi^m cay doe d6i vai su chuyen quySn tan bao, cung nhu su v6
Hem si ciia giai dp thdng tri, boc tran cac te nan cua xa hoi Anh thai bay
gia, cung nhu canh ngo bi tham ciia phan dong dan chiing. More lot trdn va
da kich "nan rao dk cuap rugng" dan dSn hien tugng "cuu an thit nguai".
Ong vi8t: "Nhung con cim ciia chiing ta, truac day de hai long vai ban than
den th6, vay ma bay gia no bat dku tra nen tham lam va hung du, den miic
mu6n an thit nguai". Hien tugng "cuu an thit nguai" phan anh nhung cr
kh6 ma viec tich luy tu ban gay ra cho con nguai. Khi phe phan nhung te
nan trong chinh tri nuac Anh, More da chia thang mui giao phe phan v i
chl dp tu hiru. Ong noi: "Chi khi nao tri?t dk loai bo dugc chl do tu huu, t'
luc do phan chia ciia cai mod cong bang, cugc s6ng ciia con nguai mai thuc

sir hanh phiic". Trong lich su t h i giai, ong la nguai dau tien dua ra mpt so
tu tuang ca ban ciia chii nghia xa hpi khong tuang.

them;
Thomas More
Tac pham tieu hiku ciia More la "Utopia" (Concerning the Best State
of a Commonwealth and the New Island of Utopia) dugc xuit ban nam
1516. Cuon sach nay dugc \ik duoi hinh thuc tiku thuyet du ky, thong qua
viec mugn lai ciia mgt thiiy thu B6 Dao Nha ten la Raphael Hythloday.

£

® TranNaseby
Khuc nhac dao dau trong su phat triin ciia chii nghia tu ban Anh

Tran Naseby la mpt tran danh quan trpng trong thai ky each mang tu
San Anh. Day la tran quySt chiSn giua quan dpi quoc hpi do Cromwell chi


huy va quan doi cua nha vua Charles I. Tran danh nay dat nen mong giijp
cho quan dpi qu6c hoi gianh thang Igi trong cuoc noi chien Anh Ian thu
nhk, dong thai la buoc ngoat cua each mang tu san Anh.

q\ian quoc hpi dang c6 dau hieu nit lui tren toan tuyen. Charles cho rSng
)theo ve phia Nam. Tren thirc te, day la su nit lui mang tinh chiln luac ciia
quan quoc hpi dual su chi huy cua tuong Fairfax.
Fairfax dang sap xep mpt ke hoach nhu dich vao sau. Sau khi quan
qu6c hpi rut chay dupe mpt doan, thi Fairfax ra lenh cho quan linh vong lai,
(jl quan nha vua lam tuong rang quan quoc hpi bat d^u nit chay ma bo tran

(Jia phong ngir. Sau do, ong lira chpn mpt dia hinh t6t d% cho quan nha vua.
Quan nha vua qua nhien tning ke. Vao khoang 10 gia sang, quan nha vua
chinh thuc tien vao vong vay phuc kich cua quan qu6c hpi. Mpt tran chiln
ac liet bat dau. Khi hai ben giao chien khong lau, thi vien tuong chi huy
canh trai cua quan quoc hpi la Ireton tning dan bi thuang nang. Canh trai
quan quoc hpi nhu ran mat dau, rai vao tinh trang hon loan. Tinh thk tren
chiln truong tra nen c6 lai cho quan nha vua. Quan qu6c hpi bi t^n cong du
dpi va dan dan khong chong cu n6i.

Tu^ng dai ky ni$m tr$n Naseby.
Trijedc m^t la chiSn truing nSm xwa

Sau khi len ngoi, nha vua Anh Charles I su dung hang loat nhirng bien
phap de han ch^ tir do tin nguong ton giao cua nguai dan. Rat nhieu nhirng
tin do ton giao khong phai la quoc giao bi biJC hai. Hanh dong nay cua
Charles I gay nen su phan khang cua dong dao tin do Thanh giao va giai cap
tu san. Thang 1 nam 1642, mot nhom tin d6 Thanh giao va giai cap tu san
rai London, din thanh ph6 York a mien Bac. Dugfc su ling ho cua quy toe
phong kiln, ho da nhanh chong xay dung dugc mot doi quan de danh lai
quan doi nha vua. Dpi quan nay c6 ten gpi la quan quoc hpi.
Thang 6 nam 1645, quan qu6c hpi va quan nha vua dan tran tren mpi

AiMv;

^rtrx^

ngpn doi nho gan thon Naseby. Xung quanh Naseby la nhiing canh dong
rpng Ion, a giCra c6 mpt vai go dat, cay coi rat it. Bp binh ciia nha vua dupt"

Bin dd tr$n Naseby

bo tri tren mpt ngpn d6i each Naseby \h phia B4C 8 km. 8 gia sang ngay I
thang 6, toan bp chien truong dupe bao phu bai khong khi yen ang, khong
CO hk ky dki hieu nao ciia chiln tranh. Vua Charles I khong hieu ro y do
cua quan dpi quoc hpi, nen ra lenh cho binh linh ra ngoai do tham. Diing
vao luc cuoi ngua len dinh doi de quan sat, thi ong ta nhin thay duong nhu

Diing vao thai dilm then ch6t do, thi Cromwell xuat hien. Ong ra
'^nh cho 3600 ky binh canh phai ciia quan qu6c hpi lien tuc tp chuc
•^hijng dot tan cong vao canh trai cua quan nha vua. Canh quan nha vua
Langdale chi huy bi tan va. Ngay sau do, Langdale ra l?nh cho ky


binh C O vao giua. Canh quan nha vua do Astley chi huy bi quan quoc hoj
ep vk phia trai ciing khong nhuc nhich dugc. Trung 16 ciia quan nha vua
v6n dang tridn khai quan het sue thuan I g i , nay r a i vao tinh trang r6i
loan. Bg binh trung 16 eiia quan quoc hoi, nhin thay quan cuu vien d6n
nhanh chong quay lai, kep danh quan nha vua a gma. Quan nha vua bi
danh tan tanh. Cuoi cung, quan quoc hgi gianh dugc thSng I g i cuoi cung
trong tran Naseby.
Sau tran Naseby, Cromwell ndm trong tay sue manh quan sir cua quo
hgi. Khong lau sau, Charles I bi bat. Thang 1 nam 1649, Charles I bi dua Ici.
doan ddu dai. Tir do, nugc A n h bat dau di tren con ducmg chu nghia tu ban.
Cromwell trong tr$n Naseby

t)oc them;
Oliver Cromwell
Oliver Cromwell (1599 - 1658) la mot trong nhurng lanh tu xuat sac

® Phai Dao Dat

Cuoc chien xda bo chi do tu him ruong ddt

cua phai Dgc lap, dai dien chg t i n g lop quy tgc m a i . Ong la mot nguai c6
sue khoe d6i dao, mot nha t6 churc va chi huy gioi, dong thai la mot tin

Phai Dao DSt dung de chi phai cgng san ehii nghia khong tuang dai

d6 Thanh giao e6 nep s6ng gian di dugc nhan dan yeu quy. Qua qua trini-:

cho nhung nguai nong dan khong c6 dat hoae t h i l u dk trong thai ky

c h i l n tranh, ong nhan thiic dugc rang, n^u quan dgi thieu tinh thdn each

ch mang giai cdp t u san A n h h6i t h I ky X V I I . Phai Dao DSt yeu cdu xoa

mang thi khong thk nao c h i l n t h i n g dugc. Cromwell chii trucrng Igi dung

che do t u hiju ruong dat, ehii truang ruong dSt la tai san ehung ciia toan

nhiet tinh each mang cua quan chiing nhan dan de gianh thang I g i t r o n ,

dan, tuyen truyen t u tuang chu nghia cgng san nguyen thiiy, d6ng thai du

cuge dau tranh ch6ng nha vua. D g i quan "kieu mau" cua Cromwell Ici

dinh dung ruong &k do tap thg khai khdn dh thuc hien y tuang nay.

tai 22 nghin linh, trong d6 c6 6 nghin ky binh. Do la mot dgi quan o

Mot trong nhung lanh dao cua phai Dao Dat la Gerrard Winstanley

tinh chat qukn chiing, dai da s6 la nong dan va thg thii cdng. N g u a i ci

(1609 - 1676) - mgt tiSu thugng nguofi London. Ong rat ling hg cugc dku

huy la Thomas Fairfax. Sy quan cae cap phan Ian xuat than tir tang U'

tranh doi ruong dat ciia nhiing ngugi dan ngheo. Sau khi bi pha san, ong t u

quy tgc loai nho, nhung ciing c6 nguai la thg giay, thg due, ngugi dan

bo ca hgi gay dung lai t u dau, ma vh vung que sinh s6ng. Winstanley cho

xe v . v . Dae dikm ciia dgi quan kieu m a i la eo ky luat chat che, day n h i -

'•^ng, chi khi nao dong dao nong dan c6 t h I t u do su dung ruong ddt, thi

tinh each mang, dong thai mang long t i n tuomg manh liet vao Thai;

*^hi do m a i c6 thg ggi la t u do dich thuc. Ong chii truang cang h i m hoa

giao. N h a su thay d6i vS thanh phSn va tinh chat, quan dgi kieu m*

•^ong dat. V i the, ong ket luan nha nuac cgng hoa do phai Dgc Lap xay

chien dAu rat kien cuang, dugc menh danh la "Dag quan suan sat" (Iro

^Ung thang 3 nam 1649 tren thuc xh khong t u do. Theo quan digm cua

side). Dao quan nay gianh dugc nhieu c h i l n thang Ian, dac biet la tra

Winstanley, t u tuang " m g i nguai binh dang" ma dao Kito tuyen truyen

Naseby ngay 14 thang 6 nam 1645 da giang cho quan nha vua mot do

'^oi la s\ binh d i n g thuc su. V i thS, ong eho r i n g dao Kito la giao phai

chi mang, 5000 linh nha vua bi bat va bj mil toan bg v i i k h i . Charles

"^inh d i n g vT dai nhit, ehan thanh nhat tren the giai, d6ng Xhai nhan minh

phai chay len phia Bac, tron sang Scotland va b i bat a do.

nguai thuge "phai binh d i n g " . Liic hiy gia, W i l l i a m Everard sau khi


phuc vien, da dan theo 4 nguai nong dan den khu vurc doi niii Saint Georgg

^0pg doan tuyet v a i ho. Dau dau, nhirng nguai Dao Ddt cung bi chinh

ghn London dk kiiai hoang, nhirng nguai nong dan ngheo kiio a gkn (JQ

qyyin khung bo, pha phach nha cua rupng dk va gik hai gia sue. Giai cap

nghe tin ciing gia nhap vao nhom, khong lau sau, Everard da tap hop dugc

tu san va quy tpc m a i noi coi nhiing nguai lao dpng hoa binh do la ke thu

han 20 nguai. Duang nhien, Winstanley khong bo qua ca hoi tuyet voj

jiguy hiem nhat cua che dp t u huu. Cho nen chiing dung v u lire, cho quan

nay. 6 n g khong chi ho hai gia nhap vao dpi hinh nhung nguai khai

khfin

^5i va canh sat den dan ap hp. Chang bao lau phong trao cua phai Dao DSt

ruong dk hoang, ma con phat bieu tuyen ngon "Ngon ca cua phai

Bini

bitanra.

D i n g " , cong khai dua ra l a i thach thuc doi vai che do t u hixu ruong dki ^
ton tai hang the ky.
T h ^ y tuang cua minh, Winstanley da xay dung mot cong xa non,.
nghiep nguyen thuy - phai Dao D 4 t . 6 n g cho r i n g cuoc noi chien A n h 1
cuoc each mang nhSm lat do nha vua va bon dja chu, Charles I da bi ban
quylt roi, nen le ducmg nhien ruong dat phai duac chia cho dan nghc(
nguai ngheo phai dugc q u y i n trong cay tren ruong dat do minh khai khan,

® Cuoc each mang khong do mdu
Ky nguyen mai mo ra lich sir nuac Anh

*

"Cach mang khong do mau" dung dk. chi cuoc "each mang vinh
quang" trong lich su nuac Anh. Trong khoang thai gian tir nam 1688 d i n
nam 1689, giai cap t u san va quy tpc mai noi cua A n h phat dpng mot cuoc

Mac du phong trao Dao DSt phan anh nguyen vong cua phan k m

chinh bien. Muc tieu chu yeu cua cuoc chinh b i l n nay la lat d6 su thong tri

nhirng nguai dan ban cung, dai dien cho Igi ich ciia dong dao nong dan

ciia James I I va ngan can sir ngoc dau day cua Thien Chua giao. V i cuoc

ngheo kh6, nhung v i no khoac len minh chiec ao than b i mang mau siu

chinh bien nay dugc thuc hien dual hinh thuc bat bao dpng, khong do mot

ton giao, diku nay chiing to no chua chin muoi va chua truang than!

gipt mau, nen dugc cac nha su hoc giai ckp t u san phuang Tay gpi la "each

Chu truang cong hiiu ruong dk do phai Dao Dat dua ra, chac chan s

mang vinh quang".

thit bai trong b6i canh xa hoi A n h luc bay gia. B a i v i nuac A n h luc ba
gia vira m a i qua do tir xa hoi phong k i l n len xa hoi t u ban chu nghia, nc
ngay ca nhijng nguai thuoc tang lap dual cua xa hoi, trong do c6 nguoi
dan ngheo thanh thi va nong thon, deu cam thay la lam doi v a i che do
cong hiru ruong dat.

t>oc tKcm;
Nguyen nhan that bai cua phai Dao Dat
Nhugc diem ca ban cua phai Dao Dat la khong keu goi dau

trai

chong ke thii, tin a thien chi cua giai cap hiiu san. Winstanley tuyen b
"Bang tinh yeu va long kien nhan, chiing ta se thang".
Mac du phong trao cua phai Dao Dat c6 tinh chat hoa binh nhu''.
cuong ITnh each mang cua ho de doa tai nguyen tic cua che do t u hGu, 1'^'^'
cho giai cap hixu san lo ngai. Ngay Lilburn, nguai dung dau phai San B a ' '

Vua James II cua Anh


Nam 1685, James I I lam trai voi quy dinh tnrac day cua trieu dini^
Quy dinh nay la, nha vua khong dugc phep dk cho cac tin d6 Thien Chija
giao dam nhan chiic vu trong bg may nha nuac. Bat chap su phan d6i cu^,
than dan, ong ta cong khai tuyen b6 tin nguong Thien Chiia giao, phong
thich hang loat nhung tin d6 Thien Chiia giao dang bi giam c4m, dong thoj
sap xep cho hg mot so chiic vu trong quan dgi. Khong dung lai a day, trong
thoi gian mot nam sau do, James lai dieu dgng hang loat nhung tin d6 Thien
Chua giao dam nhan nhiing chuc vu quan trgng trong bg may hanh chinh
nha nuac, cac truong dai hgc. Thang 4 nam 1687, ong ta ban bo "Tuyen
ngon xa tgi" dau tien, nham muc dich ban quyen tu do tin nguong ton giao
cho tat ca nhiing tin d6 khong thugc qu6c giao, trong do c6 tin d6 Thien
Chiia giao, dong thai ra lenh cho giao chu giao hoi Anh phai dgc ban tuyen
ngon a cac giao xu. Thang 4 nam 1688, ong ta lai ban bo "Tuyen ngon xa
tgi" Ian thu hai voi ngi dung giong het ban tuyen ngon thu nhat. Hang loai
nhiing hanh dgng khong dugc long dan nay cua James gay nen Ian song
phan doi cua cac giao chii thuoc giao hgi Anh. Dieu khien cho dong dao
quan chung nhan dan noi gian la, James I I khong chi nuang tua vao nuac
Phap, ma con dan ap dam mau tin d6 Thanh giao. Viec lam nay lam t6n hai

nghiem trgng den Igi ich cua giai ckp dai tu san va thng lap quy tgc mai noi.

quan do bg a vinh Torbay dugc truyen den London, James biet minh khong
(ju sue ch6ng lai, nen voi vang chay tron sang Due. Nhung ong ta bi bat
gi(ja duong va ap giai v^ London. Thang 12 nam 1688, William tign vao
London ma khong ton mot hon ten miii dan nao, d6ng thai trong hgi nghi
toan t h i dugc t6 chuc vao thang 1 nam 1689, tai London, William tuyen b6
5ng ta se cung vai vg minh cai tri nuac Anh. Lan chinh bien nay khong d6
rnot gigt mau ma van thanh cong, la nha su ling ho cua giai cap tu san va
tSng lorp quy tgc mai noi, cGng nhu phan Ion cac dia chu phong kien.

Luc bay giof, James I I bong nhien sinh dugc mot dua con trai. Dieu

William d§n quSn (36 b0 & vinh Torbay

nay dong nghia vai c6 con gai Mary - nguai theo Tan giao, la quoc giao
nuac Anh thai bay gia - khong con hy vong kS thira ngoi vi. Hai dang

iini

hp quoc hoi la dang Whig va dang Tory to ra v6 cung lo iSng. De ngan cai;
James I I truyen ngoi cho diia con trai vira sinh, hg quyet dinh phe truui
James I I . Bay nhan vat noi tilng cua dang Whig va dang Tory ISy ca bao vc
tu do, tai san va ton giao Anh, da nha William xu Orange la quoc truong Ha

^oc them;
Con trai cua James II
Trong dan gian c6 nhiSu lofi don dai v^ su ra dai cua con trai James 11.

Lan, dong thofi la con re ciia James I I va ch6ng cua Mary dung vu luc can

Vi trong mot thai gian dai, James khong sinh con, nay bong nhien lai de ra

thiep nuac Anh. Sau khi nhan dugc lai mai cua giai cap tu san Anh, vao

mot nguofi ke thira ngoi vi, dieu nay khien cho cong chiing hoai nghi. Co

ngay 30 thang 9, William cong khai dua ra yeu cau khoi phuc lai quyen kc

mot s6 nguai cho rSng, c6 t h i la nhung tin d6 Thien Chiia giao da sap dat

thua ngoi vi cho vg minh la Mary.

chuyen nay, mot so nguai tham chi con khing dinh, dua be trai nay dugc

Vi khong nhan dugc su phuc dap nhu mong muon tir James I I , ngay '
thang 11 nam 1688, William chi huy mot ham dgi lan gom 12 nghin quan
linh va 600 chien thuyin d6 bg len nuac Anh a vinh Torbay, vai y dinb
dung vu luc d l lat d6 su thong tri cua James I I . Sau khi tin William dan

'^guai ta len liit dua vao cung. Bong ch6c, nghi van chang hoang tu tuong
lai nay c6 thuc su phai la con ciia James I I tra thanh mot van dh thai su
"^ong bong. Nhirng nguai phan d6i James I I thua ca hgi nay noi ring dua be
'^rai khong phai la con de ciia James I I .


® Dao luat hang hai

Ha Lan lan thu nhat. Tu truac den gia. Ha Lan chi chii trong d i n phat tri
thuang mai doi ngoai khong coi trong viec xay dimg hai quan, nen Ha La

khong phai d6i thu cua Anh. Sau khi thua tr^n, Ha Lan bi ep phai thu
nhan dao luat nay.

Ld bua duy tri lai ich a nude ngoai
"Dao luat hang hai" la ten goi chung cho tat ca nhung dieu luat Ijen
quan den thuang mai hang hai trong lich su nuac Anh. Ban dau, nhiing l^g
thSng tri Anh ban b6 "Dao luat hang hai" vai muc dich chu yeu la khich
su phat triln cua su nghiep hang hai va thuang mai vai nuac ngoai. Kg tu
khi Henry VIII len k l vi, danh ca va thuang mai biSn a Anh phat tri^n
nhanh chong, tao diSu kien thuan Igi cho su ban b6 dao luat hang hai.
Nam 1381, Richard II ban b6 dao luat hang hai dau tien trong lich sii
nuac Anh. Trong vong hai the ky sau do, chinh phu Anh tien hanh sua d6i
lai "Dao luat hang hai" hai Ian. Cung vai su gia tang khong ngimg dien tich
thuoc dia Anh a nuac ngoai va su phat trien manh cua san xuat bang may
moc trong nuac, dSn cu6i thai ky each mang cong nghiep Anh, giai cap tu
san mai noi a Anh cang c6 nhu chx manh liet han doi vai thuoc dia va
thuang mai a nuac ngoai. Nhung liic hiy gia, duong nhu toan bo thuang
mai chuyen khau (transit trade) cua the giai deu bi Ha Lan lung doan. Ha
Lan thu dugc Igi nhuan kech xu tu thuang mai chuyen khau. Thai ky do,

Quiin Lan tin c6ng d Medway
trong cuOc CtiiSn tranh Anii - Ha Lan lin thu hai

nuac Anh bi kiet que vi "chiln tranh ba muai nSm" va noi chien, nen mac
du rk\n tranh gianh vai Ha Lan Igi ich thuang nghiep nay, nhung khon
noi khong du sue.
Nam 1651, khi cue dien chinh tri trong noi bg nuac Anh da bat cang
thang, thi chinh phu Anh mai ban b6 "Dao luat hang hai" nham vao Ha Lan.
Dao luat nay quy dinh: "Tdt ca hang hoa dugc van chuyen tu chau Au den
Anh, deu phai do tau thuyin cua Anh hoac tau thuyen cua quoc gia san xuat

ra hang hoa do chuyen cha. Tat ca hang hoa dugc van chuyen tir chau Achau Phi, chau My den Anh, Ireland hoac thuoc dia cua Anh, deu phai do
tau thuyin cua Anh hoac tau thuyen cua thuoc dia Anh chuyen cha".
Nhijng quy dinh nay v6 hinh trung phu dinh vai tro trung gian cu-^
Ha Lan trong thuang mai qu6c t l , loai Ha Lan ra khoi moi quan he bu6n
ban giija Anh va cac qu6c gia khac. N6u dao luat nay c6 hieu luc, thi 1?"
ich tren bien cua Ha Lan se gap phai ton that nang ne. De ep Anh x6a bo
dao luat nay, vao nam 1652 Ha Lan da cham ngoi cugc chien tranh Anh '

Nam 1661, chinh phu Anh ban b6 lai "Dao luat hang hai". Lan nay,
ngoai viec kg thira noi dung chinh cua dao luat nam 1651, "Dao luat hang
hai" mai con quy dinh them danh muc san phdm, hang hoa nao chi dugc van
chuyen dkn Anh, Ireland va cac thuoc dia cua Anh.
Sau khi that bai trong cuoc chign tranh Anh - Ha Lan lan thu nhat. Ha
Lan tang cuang xay dung ham dgi hai quan. Nam 1665, Ha Lan lai cham
ngoi cho cugc chiSn tranh Anh - Ha Lan lan thu hai. hhn nay, Ha Lan danh
t>ai Anh, ep chinh phu Anh phai thay d6i mgt so diSu khoan trong "Dao luat
hang hai".
Nam 1672, chinh phu Anh lai ban bo "Dao luat hang hai" mai. Hai
niuai nam sau, vao nam 1692, Anh ban b6 "Dao luat hang hai" cu6i ciing.
Sau nay, chinh sach tu do thuang mai dan d i n phat triln manh a Anh sau

t

Oc each mang cong nghiep. Phan lan cac diku khoan trong "Dao luat
ng hai" da mk di tac dyng von c6. Den nam 1854, tat ca nhung dieu


kien rang bupc dugc quy dinh trong "Dao luat hang hai" dku bi xoa bo
hoan toan. Cu6i cung thi "Dao luat hang hai" cung hoan thanh su mang
lich su cua no.

thUC dan bat dhi thuc hien buon ban no le. Chinh vi thg luc dia chau Phi
phai ganh chju tai hoa chua timg c6 trong lich su. Trong thdi ky dixx cua
buon ban no le, nhung ten trum buon ban no le sir dung phuong thuc cudp
doat trSng trgn, bSt nguoi da den chau Phi dua len thuyen. Sau do, bon
chiing dimg hinh thirc trao d6i va mua ban.

t)qc them;
De quoc Ha Lan
D i n cuoi thg ky X V I , Amsterdam tro thanh hai cang tap nap nhat chau
Au, vai nhiku nha kho, ngan hang, thucmg xa va dac biet la rat nhieu thucmg
thuygn. Sau khi bi Tay Ban Nha va B6 Dao Nha loai khoi Nam My, nguoi
Ha Lan len duong sang Vien Dong. Ho thanh lap cong ty Dong An Ha Laii
va kikm soat buon ban tir qu4n dao "Dong An". Ngoai ra, ho con chiem dao
Java va quan dao Molucca tir tay nguoi Bo Dao Nha.
Nam 1652, nguoi Ha Lan chiem mui Hao Vong a dia dau phia Nam
chau Phi dk lam dikm dimg chan cho hai trinh dai tir Vien Dong ve chau Au.
Tir day, tau ciia Ha Lan c6 the di theo tuyin duong ngSn nhat sang Dong
An, vugt qua An Dp Duong.
Tam gi^c buon ban

® Tarn gidc buon ban
Su tick luy tu ban nguyen thuy trdng tran cua chii nghia thtcc dm.

Mot chuyin buon ban no 1? g6m 3 chang. Chang thu nhdt, bpn buon
ban no le xuat phat tu nhihig hai cang chau Au len dudng den chau Phi vol
nhung chile thuyen cho dky hang hoa re tien kem chdt lugng. Chang nay

Vao the ky X V I , bon buon ban no le diing thuyen chuyen cha nhung

dugc goi la "chSng di". Sau khi din chau Phi, chiing dimg nhung hang hoa

mat hang nhu mu6i, vai, rugu Rum xuat phat tu chau Au. Sau khi den chau

nay de ep toe trudng cac bg lac nguoi da den phai doi nhimg thanh nien trai

Phi dung nhung mat hang nay dk doi \iy no le, chiing vugt Dai Tay Duong

trang trong bg lac. Duai su uy hilp cua bgn buon ban no 1?, nhung bg lac

dk dkn chau My. C) do, chiing se diing no le d6i lay cac mat hang nhu

chau Phi lac hau khong eo bat cu s\ lira chgn nao khac ngoai viec nghe Idi

duong, thu6c la va liia gao dk. van chuyin ve nude. Hanh trinh ciia chiing

bgn Chung. Chang thir hai, sau khi diing nhung mat hang re tiln kem ch^i

xult phat tir phia Tay chau Au, dkn gdn vinh Guinea ciia chau Phi, roi den

lugng de doi lay nhiing no 1? da den, bgn buon ban no le vugt Dai Tay

quin dao Tay An 6 chau My, cu6i cimg tro lai chau Au. Duong di tren bien

^yong sang chau My. Chang nay dugc ggi la "chang giira". Vi chi quan tam

hinh thanh nen mot tam giac, nen con dugc goi la "tarn giac buon ban".
Su ra doi cua cac d6n dien tao dilu kien thuan Igi cho su phat trien
cua tam giac buon ban. Liic bay gid cac quoc gia nhu Bo Dao Nha, Tay Ban
Nha, Anh, Phap tien hanh khai thac vang bac va xay dung rat nhieu don

diSn a chau My, nen can mpt lugng Ion lao dong gia re. V i the nhumg k^'

Igi nhuan, nen bgn buon ban no le chSng he dk tam din sir s6ng chet cua
le. Chiing coi no le nhu nhung con vat, nhdi nhet hg vao trong khoang
thuyen chat chgi, hoi th6i. Chiing hoan toan khong nghi din su an toan tinh
'^ang cho no 1?, cang khong nghi din tinh trang sire khoe ciia no le. V i thI,
trong qua trinh van chuyin, benh dich thucmg lan lay giira cac no le. Tren