Bien soan: TRAN GIANG SON

Bacli |iioa thu'
51/
GI6I

t o TflC
Bi8n m\fc trfin xuS't bin phim cua Thir vj$n Qufl'c gia Vi?l Nam
T r i n Giang Son
Bach khoa t h u lich sir thi gicfi / Tr^n Giang Son b.s.
- H. : Thdi dgi, 2013. - 539tr. : inh ; 24cm
1.

Ljch SLf thg'giOi 2. Bach khoa thii

909 - dc14

Ca

TDF0()31p-CIP

^NhOng thu vifn mua sdch cua Nha sdch Thing Long duac bien muc
chudn Marc 21 mien phi.
•^Da lifu duf/c Nha sdch Thing Lonf chip vac dia mim. ho$c gOi
email den thuvi$n. hodc download lH'rang web:thanglong-com.vn

r u t ; \im fim

NHA XUAT

BINH THU.W

BAN THOfI D A I


Vu tru da chung kiin toan bo lich trinh phdt trien cay dang ngot bui
cua nhdn logi, tit thai ky gia dinh huyit toe cho den khi ma ra con

duang

hang hdi tren biin, tit each mgng cong nghiep den chien tranh the giai I, tit
chiin tranh thi giai II den chiin tranh Iraq.
Di dap itng nhu cdu tim hieu lich sit the giai ciia dong ddo bgn doc,
chiing toi da bien sogn cuon sdch "Bach khoa thir Ifch sir the gi&i". Cudn
sdch giup bgn doc hiiu duac va ndm bdt duac nhitng diem cot yeu cua lich
sir thi giai trong thai gian ngdn nhdt, tit do giup bgn doc dgt duac muc dich
hoc duac luang kien thuc nhieu nhdt trong thai gian it nhdt.
Cuon sdch sir dung hinh thuc bien sogn khdc vai nhitng cuon sdch lich
sir hien c6 tren thi truang. Noi dung cuon sdch duac chia thdnh 24 phdn
theo trinh tu thai gian dien tien cua Ifch sir. M6i phdn deu de cap den nhu-ng
su kien cd dnh huang to Ian den tiin trinh lich sit nhdn logi, thong qua hinh
thuc xdu chuSi nhitng su kien nay, cudn sdch tdi hien chdn thuc toan bo tien
trinh Ifch sir tit thai ky nguyen thiiy cho den hien tgi. Nha vdy, bgn doc cd
the de dang ndm bdt duac nhitng su kien chinh trong moi thai ky lich sir.
Hy vong cuon sdch nay, nhu mot nha thong thdi, ben cgnh bgn

trong

hdnh trinh di nguac thai gian, tra vi qua khit, gidi thich cho bgn mot each
can ke va ddy thuyit phuc vi nhitng su kien, nhdn vat, nhitng ky quan trong
lich su thi giai. Cuoc hdnh trinh nay khong chi Idm phong phit tri tue, su

hieu biet va tdm hon cua bgn, md con cho bgn su trdi nghiem nhu the bgn
thuc su titng song vd tham du vdo nhitng thay doi cua the giai.
Do thai gian vd khd ndng c6 hgn, nen kho trdnh khoi nhitng thieu sot.
Chung toi chdn thdnh cdm an nhitng y kien gop y vd phe binh cua bgn doc
de cuon sdch hodn thien han trong nhitng Idn xudt bdn sau.


P
W

Bp luat I lammurabi
"

Trang
Cung ban doc

5

Phan 1: THOfI K Y T I E N SU"

15

Thai ky nha nguc Babylon

Cai each chinh tri Telepinu

80

"Nguai danh xe ngira tren bien Dia Trung H a i "


83
86

17

Thai dai do da mai

19

D I qu6c Ba T u

Tin nguang To tern

22

6ng vua the giai - Cyrus

Che do dan chii quan sir

25

Cai each Darius

Pharaoh va K i m tir thap

31

Than mat trai Hy Lap

"Thuyen mat trai" cua Khufu


33

Kham pha me cung Minos

Tugng nhan su

36

Thinh suy cua van minh Mycenae

Xac uop A i Cap

39

Sir thi Homer

Lich mat trai

42

Cai each Solon

Cuoc cai each ton giao cua "Con trai ihhn mat t r a i "

45

Sir ra dai cua Sparta

"Napoleon" cua A i Cap c6 dai


47

Truyen thuySt "Ke ngira go"

Hai dang Alexandria

50

Chi^n tranh Marathon

53

Bi kich va hai kieh Hy Lap c6 dai

57

T r i l t hoc Hy Lap c6 dai

Adam, Eve va con t h u y l n Noah

57

Th4n toan Archimedes

Moses - Anh hung dan tpc cua nguai Do Thai

60

Cai chSt cua Alexander


89
92

'

95
98

Phan 4: V A N M I N H H Y L A P C O D A I

28

Phan 3: V A N M I N H LlTOfNG H A

•u

He dem ca s6 10 va he dem ca so 60

"Qua tang" cua song Nile

:y

75

''

77

Cong xa thj tpc


28

72

Thinh suy cua de quoc Assyria

15

Phan 2: V A N M I N H A I C A P C O D A I

69

^ i

V u o n treo Babylon

Gia dinh huyet toe

Hoang hau A i Cap Cleopatra V I I

66

Van tir hinh nem

MVCLVC
' VM,

64


Sach vidt tren dk set

98
102
106
109
112
116
119
'

'.

,

122
124
127
130
133
7


Phan 5: VAN

MINH LA MA C 6 DAI

Truyen thuydt ve thanh Rome va soi me

»


Phong trao ly khai Ian thii nhat
,

;

137

Phan 8: CHAU AU TlT THE

137

THirxvi

141

Thap tuchinh

'

143

Vuang trieu Normandy

si

Nha

quan sir noi tieng Hannibal


145

Ong

vua khong ngai

149

Khai nghla Spartacus

•

i;,,'/. . ,

Augustus

152
155

Truyen thuyet

chiia Jesus

158

KY
204

" ;


207
V:.- ,...'.;J,;...."

ChiSn tranh hoa hong

210

•, - '

Ch\kn tranh tram nam

214

Nir anh hung dan toe Jeanne d'Arc

217

Cai

220

chk den
c l-;;..

Kien true Gothic
Phan 9: DONG AU THCJI TRUNG

Constantinus dai de va dao Kito

THE


204

^

Diu

K Y THLT X I DEN

223

•'I'':...

DAI

228

163
Thinh suy cua dS qu6c Byzantine

228

Ottoman danh chilm Constantinople

231

Cai

234


Sir diet vong ciia d^ qu6c Tay La Ma va sir ton tai tam thai
cua de quoc Dong La Ma
Phan 6: VAN
Van

, 1 6 5

MINH LlTU V\fC

SONG AN

169

minh Harappa

169

Thinh suy ciia vuang triSu Khdng Tuac

172

Che do chung tinh

175

Mahabharata va Ramayana

177

A due vuang quy y cira Phat


180

De quoc Kushan

184

Phan 7: CHAU A U TlT THE

K Y V DEN

THE

KY X

188

each Ivan IV

237

Ngudn g6c cua ton hieu sa hoang
Phan 10: CHAU A THQfl TRUNG

241

DAI

Muhammad


241

Nghin le mot dem

243

Chij so A Rap

246

Thanh Cat Tu Han Thiet Moc Chan

249

V6 ngua Mong Co rong ruoi khap Au A

253

Tinh thdn vo sy dao

256

Nguai German di cu

188

De qu6c Charlemagne

191


Van

minh Aztec

Sir ra dai cua vuang qu6c giao hoang

194

Hop

so pha le bi an

Nha

198

Thanh ph6 xay bang vang

267

201

Nguon goc ten goi song Amazon

270

vua Due Otto I

Sir ra dai cua vuang qu6c Anh


Phan 11: CHAU MY

TH^I

TRUNG

,':/>,/,;.:•

DAI

1
,

,

2

260
6

0
263


Phan 12: V A N N G H E P H y C

HLTNG

V A M d R A C O N Dl/OfNG


Cuoc chinh bien Thermido

H A N G HAI T R E N B I E N

274

Colombo phat hien ra luc dia mai

i

,

,

274

Napoleon xay dung de che thu nhat
I r a n Waterloo

Nguon g6c ten gpi cua chau M y

>

:

v

.

•


•

-'/.v .

278
Cach mang thang bay

Cha de ciia tau thuy

; ^

;

,

280
D6ng minh than thanh

Thuyet nhat tarn cua Copernicus

-

283
Phan 16: C H I E N T R A N H G I A N H D Q C L A P 0 C H A U M Y

Cai each ton giao cua Martin Luther

,


i

., ' "

286
Con thuySn Mayflower

Ham doi Tay Ban Nha hi tieu di?t

290

Chien tranh ba muai nam

294

,, _

Sir kien che Boston
T i l n g sung Lexington
Phan 13: C A C H M A N G C O N G N G H I E P

,'

298
•'Tuyen ngon doc lap" ciia nuac M y

Thai dai ciia dong co hai nuac

298


May keo sgi Jenny

302

Phat minh tau hoa

305

Lai keu goi Dolores
Nha nuac cpng hoa dau tien ciia nguai da den
Tran Ayacucho
Phan 14: C A C H M A N G T l T S A N A N H

309
Phan 17: C H A U A U T H E K Y X I X

Nan rao dat cuop ruong

309
Su sup d6 ciia de che thu hai

TranNaseby

,

311
C h i l n tranh Crimea

PhaiDaoDSt


"

315
Cuoc cai each nam 1861 cua nuac Nga

Cuoc each mang khong d6 mau

317
Bismarck va chinh sach thep

Dao luat hang hai

i;

320
Chien tranh Phap Ph6

Tam giac buon ban

322

Chien tranh bay nam

325

Cong xa Paris
T u 4 n le thang 5 dam

Phkn 15: C A C H M A N G T l / S A N P H A P


mau

328
Dong minh ba nuac

Phong trao Khai sang

328

Hoi nghi ba ding ckp

330

Chiem nguc Bastille

333

Cai chet cua Marat

336

Phan 1 8 : T H E G I 0 f I T H E K Y X I X
Cach mang M y
Cuoc npi chien Hoa K y
Tong thong Lincoln bi am sat

>


1

Minh Tri duy tan

408

Npi chi^n Tay Ban Nha

471

Chien tranh Nga Nhat

411

Am miru Munich

474

Dang Quoc Dai An Do

414

Vu an phong hoa dot toa nha qu6c hoi Due

477

Cuoc khai nghia ch6ng thirc dan Anh cua Mahdi

417

Due qu6c xa len ndm quyen


480

Phan 19: T H E G i d l DAU T H E K Y X X

421

Phan 22: C H I E N TRANH T H E Gl6l LAN THlT HAI

483

421

Chinh sach xoa diu

483

Chinh sach cay gay Ion va ngoai giao dollar

424

Cuoc thao chay Dunkirk

486

Mat trai khong bao gid Ian tren di qu6c Anh

427

Kd hoach su tu biSn


488

Chien tranh Balkan

430

Kh6i thinh vuong chung Dai Dong A

492

433

Phat xit Y thua tran a chau Phi

496

Sir kien Sarajevo

433

Sir kien Iran Chau cang

499

"K§ hoach Schlieffen" bi pha san

436

Chien tranh Thai Binh Duong bung n6


503

"C6i xay thjt Verdun"

440

Cuoc gap mat cua ba vi lanh dao toi cao

506

Tran hai chien Jutland

443

Cuoc do bp Normandy

508

Ke hoach 14 diem

446

Hoi nghi Yalta

511

Hoi nghi hoa binh Paris

449


Nuremberg va toa an quan sir qu6c tg Vien Dong

514

Dang lao dong Anh len nam quyen

' '

Phan 20: C H I E N TRANH T H E G l O l LAN THlT NHAT

Phan 23: T H E GlOfI SAU DAI C H I E N 11

Phan 21: T H E GIQfl SAU C H I E N TRANH T H E G l O l L A N

518

452

K6 hoach Marshall

518

Lien X6 ra dai

452

Hoc thuyet Truman

521


Chinh sach kinh te mai cua Lien X6

455

Chien tranh lanh

524

Nuac cong hoa Weimar

457

T6 chijc hiep uac BSc Dai l a y Duong

527

Ke hoach Dawes

460

Sir chia cat An Do

530

Dao chinh nha hang bia

463

Sir kien 11 thang 9


533

Xung dot Ruhr

465

Chien tranh Iraq

536

Chinh sach kinh te mai cua Hoa Ky

467

THlTNHAT


Phonl

THdl KV TICN Sir

Gia dinh huyet tgc

•

Hinh thai to chirc ddu tien cua xd hoi loai nguai
Gia dinh huylt toe la hinh thai to chuc xa hoi trong thai ky dau va thai
ky giCra ciia thai dai do da cu, cung la hinh thai to chuc dau tien cua xa hoi
loai nguofi. Trong gia dinh huyet tpc, hon phoi ducrc tien hanh dua tren ngoi
thu. iki ca anh chi em rupt, anh chi em ho deu c6 the la va chong cua nhau.

Tuy nhien viec hon ph6i giua cac the he khac nhau (nhu giiJa ong ba va
chau, cha me va con) bi cam ky.
Marx dua ra phan tich doi vai hinh thai t6 chuc xa hoi theo kieu gia
dinh huylt toe nhu sau: "Gia dinh huylt toe la giai doan dau tien ciia gia dinh.
Luc nay, cac tap doan hon nhan da tach ra theo cac the he. Tat ca ong ba,
trong pham vi gia dinh, dSu la vg chong cua nhau; con cua ho, tuc la tat ca bo
me, cung thS; con cua dai thu hai, tuc la cac chau, lap thanh nhom vg chong
Chung thu ba; r6i con cua ho, tuc la dai thu tu, lap thanh nhom thu tu. Cu nhu
thS hinh thanh nen cau tnic hinh kim tu thap". Mot gia dinh huyet tgc chinh la
mgt cong xa, mot tap doan. Trong ngi bo gia dinh huyet tgc, mgi nguai cung
lao dgng, cung huang thu thanh qua lao dgng. Quan he giua nguod va nguai
hoan toan binh dSng. Do ban chdt gia dinh huylt tgc la mgt gia tgc, nen tap
doan nay thuang khong Ion, chi khoang tu 20 din 40 nguai. De tim kiem
thuc an, ca tap doan danh phai s6ng cugc s6ng nay day mai do. Chinh vi the,
giij-a tap doan nay va tap doan kia khong c6 hk cu m6i quan he nao. Nhung
trong ngi bg tap doan, rk c6 the da c6 su phan cong cong vice, chSng han.


dan ong phu trach cong viec san ban, phu nir phu trach cong viec hai lugm.

A, B, D , F lien he hp hang true he.

So vai che dp quan hon cua xa hpi nguyen thuy', thi hinh thai hon phoi theo

A , C, E, G lien he hp hang true he.

thS he cua gia dinh huyet tpc la mot buac tien bp ion.
Mot Ichai niem di kern vai gia dinh huyet tpc la huyet thong. Huyet
thong dung de chi nhijng nguai c6 quan he anh em ba con trong gia tpc.
Nhang nguai cung huyet thong la nhirng nguai c6 quan he than thich va c6

chung to tien. Lien he huyet thong lai chia thanh true he va bang he. Huyet

B va C l a anh chi em rupt (lien he bang he cap hai).
B va E la hai chii chau hay bac chau hay c6 chau (bang he cap ba)
B va G la ong chu hay ong cau hay ba c6 vai chau (bang he cap bon)
D va E la anh em chu bac (bang he c4p b6n).

thong true he dung de chi nhQ-ng nguai c6 quan he sinh thanh nhu cha-con-

D va G (bang he c4p nam - lay nhau dugc).

chau. Lien he bang he ket noi nhijng nguofi c6 chung mot to tien nhu anh-

E va F (bang he c4p nam - idy nhau dugc).

chi-em, chii, bac-chau. Cac xa hpi khac nhau d^u nghiem cam hon nhan
giua nhOng nguai cung huyet thong. Hon phoi ciing huyet thdng thuang c6
anh huang bat Igi doi vai viec sinh na cung nhu chit lugng t h i lire va tri luc
cua the he sau.

type them;
Cach tinh lien he

hang

True he la moi lien he hp hang huyet tpc hang dpc giira ong ba, cha
me. con cai (nguai no sinh ra nguai kia). Trong viec hon ph6i, theo luat tu
nhien, nhilng nguofi c6 hp hang true he trong lien he huySt tpc khong bao
giof dugc ket hon vai nhau.
Bang he la moi lien he hp hang huyet tpc hang ngang giua mot nguai

vai anh, chj, em cua nguai ay trong mot gia dinh, hay giua mot nguai vai
anh, chi, em dugc sinh ra do chii bac, c6 di, cau mg. Theo luat t u nhien,
nhirng nguai c6 hp hang bang he den cdp thii hai khong the kk hon vai

® Cong m thi tpc

nhau (anh, chj, em rupt). Theo luat Giao hpi, nhij-ng nguai c6 hp hang bang

Chi do cong xa ddu tien cm nhan loai

he den cap thii bon khong ihk ket hon vai nhau.
Gia sir A sinh ra B va C, B sinh ra D, C sinh ra E, D sinh ra F, E sinh
ra G, thi:

Nhu chung ta da h\k, s6 thanh vien trong mot gia dinh huyet tpc qua
it, nen hp khong du sue trong qua trinh t i m kiSm thuc an va ch6ng chpi vai
tu nhien. Trong gia dinh huylt tpc, cho phep hon ph6i giua anh chi em, dieu
nay c6 hai d6i vai sue khoe va tri lire cua con chau dai sau. Chinh v i the,
can C O sir k6t hgp giua nhieu gia dinh h u y l t tpc vai nhau. Day chinh la

' Che do quan hon la hinh thai hon nhan nguyen thuy, trong do, mdi nguai con trai
hay con gdi ciia thi tQC, bao toe nay deu la chSng chung hoac v(X chung cua nhi/ng nguai
con gdi hay con trai ciia thi tpc, bao tQC kia trong cung mQt bp lac.

nguyen nhan ra dai cua cong xa thi tpc. Cong xa thi tpc ra dai vao cuoi thai
dai d6 da cu vai mot so dac digm chinh nhu sau:-


- Che do chiem hmi doi vai tu lieu san xu^t la nkn tang cua quan he


thdng tri trong san xudt va cupc song. Trat tu hon nhan cua che do mau he bj

san xuat xa hoi thj toc. Trong thai ky cong xa thi toe mau he, noi bo thi toe

pha va. Hon nhan d6i ngau ehuyin t u cu tru a phia phu nu sang cu tru a

ehua CO su phan ehia giau ngheo, sang hen. Cac thanh vien thi toe cung lao

phia dan ong. Hinh thue hon nhan chuyen sang mot giai doan mai cao han.

dong va huang thu thanh qua lao dong. Dgn thai ky cong xa thj toe phu he,

Do la chk dp mot v g mot chong. Dual che dp hon nhan mai, dua con sinh ra

da CO sir phan hoa giau ngheo va sang hen.

tra thanh thanh vien cua thj tpc nguai cha, lao dong ciia nguai phu nu chi

- Ca eau to chue lay toe truong lam nguai dung dau. Chuc toe truong
thuoTig duge cac thanh vien thi toc bau chon hoac bai mien.

han cha trong pham vi gia dinh. Gia day, nguai phu nu chi dong vai tro thu
ygu va phu thupc vao kinh te gia dinh. Ban dau, gia dinh nho nay phu thupc
vao gia dinh Ion eiia nguai cha. Nhung sau khi trinh dp san xuat ngay cang

- Nghiem earn ket hon trong npi bp thj toc.

phat t r i l n , thi gia dinh nho eo tinh doe lap va t u chu nhieu han, k h i l n cho

- Sau khi mot nguai qua dai, tai san duge g i u lai trong thi toc, nhung


cong xa thj tpc den g i n bien giai eua su tan va. Trong thai ky nay, dua con
da b i l t dugc ai la cha minh, ai la me minh.

nguai cung dong toe se dugc kS thua tai san nay.
- Nhiing nguai trong cimg mot thi toc c6 trach nhiem giiip da, bao ve
nhau va chong lai cac the luc xam chiSm.

Cung vai su ra dai ciia che dp t u hiiu va giai cap, cong xa thj tpc dan
di den tan va. Trong thai ky dau cua xa hpi c6 giai cap, mot so tan d u cua

- Thi toc CO ten ggi, ngay le ton giao va nghia trang cua rieng minh.
Cong xa thi toe dugc chia lam cong xa thi toc mau he va eong xa thi
toc phu he. Cong xa thi toc mau he la tap the cua nhung nguai cung huyet
thong tinh theo dong me. Dae trung ca ban ciia hon nhan thi toc mau he la

eong xa thj tpc van dugc duy tri a nhung muc dp khae nhau.

t>oc them;
Xa h ^ i t h j tOc mau he va xa hOi t h i tpc p h u h? '

che do ngoai hon, tue la hon phoi duge t i l n hanh giira nhimg thanh vien

Xa hpi thj tpc dugc chia lam hai giai doan la xa hpi thj tpc mau he va

thupc hai thi toe khae nhau. Thai dai d6 da mai la thai ky ph6n vinh ciia thj

xa hpi thi tpc phu he. Xa hpi thj tpc mau he thupc ve thai ky d'au va thai ky

tpc mau he. Hinh thai hon nhan t u qudn hon giua thi toc chuySn sang hon


giua eua xa hpi thj tpc. Day la t6 chue xa hpi dupe xay dung tren quan he

nhan d6i ngau, tuc la mot nguai dan ong c6 t h i c6 rat n h i l u vg, trong do

huylt thdng mau he. Thj tpc mau he thue hien ehl dp cong san nguyen thuy

mot nguai v g la ehinh; mot nguai dan ba c6 n h i l u eh6ng, trong do mot

va chia dhu thanh qua lao dong. Thj toe mau he thai ky dau c6 ngon ngir va

nguai la chong ehinh. Hai ben lay nhau nhung van a tai thi toc cua minh.

ten gpi rieng. Nhiing nguai trong cung thj tpc c6 ehung huyet thong va to

Con eai a cung vai me va thupe ve thi toe eiia me. Sau nay lai phat t r i l n d i n

tien. Nhung thanh vien thj tpc khi song thi cung ehung s6ng, khi chet duge

giai doan nguai chong den song a thj tpc ciia nguai vg.

mai tang trong nghia trang eua thj toe. Trong xa hpi thj tpc mau he, nguai

Cong xa thj tpc phu he la giai doan tiep theo cua cong xa thj tpc mau

phu n i l CO dja vj va quy^n hanh cao han nam giai. Xa hpi thj tpc phu he

he. Sau khi eong xa thj tpc mau he trai qua thai ky cue thjnh, thi su phat

thupc ve giai doan cuoi eiia xa hpi thi tpc, vai d i l m khae biet Ion nhat so vai


trien cua quan he san xuat trong xa hpi ngay cang tang nhanh. Nguai dan

x5 hpi thj tpc mau he la, nguai dan ong c h i l m vai tro chii dao trong thj tpc.

ong ngay cang chiem dja vj chu dao trong cac nganh san xuk

ehinh nhu

nong nghiep, chan nuoi va thii cong nghiep. Chinh vi the, che dp mau he
qua dp sang c h l dp phu he va eong xa thj tpc phu he dhn dkn dugc hinh
thanh. Tir do, gia dinh ca the vai quyen luc nguai cha lam trung tam tra

® Th&i dai ad da m&i
Su ra dai ciia cong cu dd chi tdc bang each mai

thanh luc lugng doi khang ciia thj tpc. Xa hpi nguyen thiiy dhn c6 khuynh

Thai dai do da dugc ehia lam hai giai doan la thai dai d6 da cu va thai

huong bj giai the. Dua vao uu the ve mSt kinh te, nguai dan ong giii dja vj

dai d6 da mai. Su khae biet ciia hai giai doan nay la: cong cu da ciia thai ky
1 n


do da cu dugc tao biing each go dap, con cong cu da ciia thai ky do da mai
dugc tao bang each mki. Tir g6 dap d6n mai la ca mpt s\ ti^n bo Ian ve
phuong thuc san xuat. Nam 1865, nha khao c6 hpc nguai Anh Lubbock Ian
dku tien dk xuat su dung ten gpi "thai dai d6 da mai". Nien dai cua thai ky

nay bat dau each day khoang 18 nghin nam, k^t thuc cdch day khoang 5
nghin nam.

(1) Khu vuc Tay A, BSc Phi va chau Au. Thai dai do da mod cua Tay
A phat tridn kha sam. Day la khu vuc nong nghiep xuat hien s6m nhat. Tay
A Cling la khu vuc xuk hien do kim loai sam nhat. Co thk noi, Tay A buac
vao thai dai van minh sam nhat, chiem dia vi rat quan trong trong lich su
van minh the giai.

CJ Tay A, khu vuc hinh luai Hem khai nguon cua nong nghiep g6m
Levant (nay la Israel, Pakistan, Lebanon va Syria), Anatolia (nay la Th6 NhT
Ky) va niii Zagros buoc vao thai ky d6 da mai sam nhk. Day la khu vuc
xuSt hien nong nghiep va chan nuoi gia sue sam nhat. Khoang tir nam 9000
den nam 8000 truac cong nguyen (TCN), a day da buac vao thai ky d6 da
mai nguyen thuy, nong nghiep va chan nuoi gia sue dang trong thai ky thai
nghen. Trong khoang tir nam 7000 den nam 6000 TCN, cac khu vuc khac
nhau cua Tay A Ian lugt buac vao giai doan cuoi ciia thai ky do da mai.
Trong giai doan nay do gom da xuat hien.

Trong th&iky 66
mdi, con ngudi d§ chS t^o ra
do gSm va c^c c6ng ci^ bSng d^

Thong thuong, nguai ta cho
rang thai dai do da mai c6 3 dac
trung ca ban. Do la: 1) bat dau che

Trong qua trinh phat trien, van hoa do da mai cua Tay A anh huang r5
net den khu vuc xung quanh, Ian truyen va phat trien theo hai huang ehinh:
do la khu vuc luu vuc song Nile a Bac Phi va khu vuc Dong Nam chau Au.

(2) Khu vuc Trung A, Nam A va Dong Nam A. Khoang tir nam 6000
den nam 5000 TCN, Trung A buac vao thai dai d6 da mai, vai dai dien tieu
bieu la van hoa Dzheytun. N8n van hoa nay phan bo trong lanh tho
Turkmenistan. Luc bay gia, cu dan khu vuc nay da biet trong lua mach, va
nuoi duang son duang.

tao va su dung eong cy da theo

van hoa do da mai cua

phuong phap mai; 2) phat minh ra

Nam A bat dau vao khoang nam

do gom; 3) xuat hien nong nghiep va

6000 TCN, phan b6 a khu vuc

chan nuoi gia sue. Nhung can phai

Balochistan (thuoc Pakistan) va

chi ra rang, khong nhk thiet phai

luu vuc song An. Cu dan a day

day du ca ba dac trung tren mai goi

biet trong liia mach, nuoi cuu, de,


la thai dai do da mai. Dac trung

bo. Khoang nam 4500 TCN mai

Cling nhu thai gian xuat hien cua

xuat hien do g6m, dong thai, sau

thai dai do da mai tren cac khu vuc

d6 khong lau xuat hien do gom

khac nhau ciia the giai nhu sau:

mau.

D6n khoang

nam

3500

TCN, Nam A buac vao thai ky su
Cdng ci^ lao dOng bSng d^

dung ca d6 d6ng Ian d6 da.

Binh gdm Jomon Nh$t BSn
1^ lo^i binh gdm c6 xwa nhit thS gi&i



(3) K h u virc B^c A va Dong BSc A . Nhat Ban la nai d6 g6m xuit hien
sam nhSt tren th^ giai. Nien dai do gom cua mot so nai a Mong Co va
Siberia vao ichoang 10 nghin nam. Nhung do da che tao bSng each mai a
khu vuc nay khong phat trien l4m. Nong nghiep cung xuat hien muon.

thi tpc dSu CO moi quan he dSc biet hoSc quan he than thich vai mpt loai
dpng thuc vat nao do (thuong thi dpng vat nhieu hom). Dong vat dugc coi la
To tem ciia thi tpc va thuong dugc coi nhu v i than bao ve ciia thj tpc, la d6i
tugng thSn thanh bat kha xam pham. K h i mpt dpng vat dugc coi la To tem,
thi nguai trong thi tpc khong dugc giet no, khong dugc an thit no, ma phai

Sau khi trai qua thai ky do da, nhan loai hit dau buac vao thai ky do dong.

tha

Cling,

d i cSu xin sir che cha ciia no.

Viec coi To tem la doi tugng sung bai, nguyen nhan chinh khong
nSm a ban than cua To tem, ma la quan he huyet thong do no th6 hien. Y

t>oc them;
Dod^
Do da diing de chi nhiing cong cu dugfc lam bSng da. No la cong cu
lao dong chii yeu va sam nhat cua loai nguai, dugc sir dung pho bien trong
thai ky sa khai cua Ijch su nhan loai. Khoang thai gian ke t u khi nhan loai
xuit hien cho d^n tnrac khi d6 d6ng xuSt hien, thupc thai ky xa hpi nguyen
thiiy, vai bk day khoang tir 2 dSn 3 trieu nSm. Thai ky do da dugc chia lam

thai ky do da cu va thai ky do da mai. Co mot so nguai goi thai ky qua do
giiJa thai ky do da cu va thai ky do da m a i la thai ky do da giua. Thai dai do
da cQ su dung loai do da dugc tao bang each go dap. N g u a i nguyen thiiy g6
dap cac hon da Ion vai nhau de tao ra nhung cue da hoSc phien da mong,
sau do gia cong thanh hinh dang nhat dinh. Cac loai do da chii yeu gom do
da cat got, do da gia nen, do da dau nhon. Vao thai ky do da m a i , do da
dugc che tao bang each mai. Cac cong cu da sau khi dugc tao bang each go
dap se dugc mai tren cac hon da mai.

nghia ciia tin nguong To tem chinh la xac nhan tinh thdng nhSt ve mSt
huylt thong cua cac thanh vien trong thi tpc. T i n nguong To tem thS hien 3
m6i quan he sau:

I

1) To tem dugc con nguoi nguyen thiiy coi la nguai than, c6 quan he
huySt thong vai minh. D6ng thoi dung ten ciia To tem de dat ten cho thj tgc.
2) To tem dugc coi la t6 tien ciia thi tpc, moi thanh vien ciia thj tpc
deu la hau due ciia To tem.
3) To tem dugc coi la v i th4n bao ve ciia thi tgc. Sau khi t u duy ciia
con nguoi phat trien den trinh do nhat dinh, thi hp khong con cho rang To
tem CO t h i sinh ra con nguoi. Nhimg tin nguoTig To tem da bam re vao trong
t u tuong ciia xa hpi liic hky gia, chinh v i the hp coi To tem la v i than bao ve.
Xa hpi hien dai tuy khong con sung bai To tem, nhimg anh huong ciia
tin nguong To tem van con ton tai va no da tro thanh mpt phan ciia lich sii.
Tin nguong To tem dugc the hien bang nhieu each khac nhau, nhu:

® Tin ngir&ng To tern
Nguon gdc cm viec tha ciing to Hen
Tin nguomg To tern thue ra la mot hinh thiic tin nguong ton giao, ra

dai vao thai ky cong xa thi tgc. To tem la mgt dgng vat, thuc vat hoac vat
the nao do ma con nguai thai nguyen thiiy coi la nguai than, to tien hoac
than bao v? ciia minh. Nguai nguyen thiiy tin r i n g To tem c6 mgt sue manh
sieu nhien c6 the che cha bao ve hg, han nua hp c6 the nhan dugc sue manh
tu To tem. Tren thuc te, To tem la doi tugng da dugc nhan each hoa. No c6
nghia den la: "hp hang" hay "c6 hp hang". N g u a i nguyen thiiy tin rSng moi

1) Co phuon: ve con vat dugc coi la To tem len tren co phuon, la
bieu hien de thay nhSt ciia tin nguong To tem. Nguoi Trung Quoc khi danh
tran thuong diing long ky (co ve hinh con R6ng), boi v i Rong la To tem
cua hp. Truyen th6ng sii dung long ky dugc keo dai t u doi nha Chu den
dai nha Thanh.
2) x a m minh. Hien tugng nay kha ph6 h'xkn. To tem ciia tho dan song
tren nhirng hon dao gkn eo h\hn Torres thupc chau Dai Duong la ca ciii, hay
ca nang tien, Ign h'lhn (ten khoa hpc la Dugong dugon). M o i nguoi deu ve
mpt duang mau do chay tir mui len tran, r6i chay dpc theo xuong song cho
den tan eo, de mo phong theo hinh dang loai ca ciii.
23


3) Nhay rtliia. Hoat dong nhay mua khi te le hoSc danh tran, cung c6
the Hen quan den to tem. Nguai ta mo phong, trang diem giong nhu dong
vat to tem va bat chuac dieu bo cua no de nhay mua. Chang ban nhu nguai
Tajik CO dieu nhay giong nhu chim ung bay luon.

To tem cua Nga la ghu. To tem cua Nam Tu (cu) la chim ung hai dau. Quoc
buy cua Ba Tu la meo, trong khi do, Qu6c buy cua Bi, Tay Ban Nha, Thuy
Sy deu ve hinh su tu. Nhiing con vat nay khong phai v6 duyen v6 ca dugc
ve len Quoc buy, ma chiing bat nguon tu tin nguang To tem nguyen thiiy
cua cac dan toe.


t>oc them;
To tem cua m^t so dan t9c tren the gioi
d Viet Nam, trong dai song van hoa tarn linh cua nguai Vi?t, diu in
To tem the hien rat ro qua truyen thuySt "con R6ng, chau Tien". Nguai Viet
tu xem minh la con Lac, chau Rong. Nhu vay, tu xa xua, nguai Viet da xem
con chim Lac va con Rong la to tien cua minh. Khong dau xa, truyin thuylt
ve vua Dinh Bo Linh a the ky thu X cQng noi ve con Rong xanh ngu y la
cha cua vi vua ho Dinh.

® Che dp dan chu quan sit
Xa hoi dan chii thai ky dau
Nha dan toe hoe nguai My Morgan la nguai dua ra khai niem "ehl do
dan ehu quan su", dung de chi ca cau to chuc bo lac va lien minh giiJa cac
bo lac vao thai Hy Lap c6 dai. Ca cau to chuc nay bao gom: hoi nghi bg lac
vai thanh phan la truang lao cac thi toe; dai hoi nhan dan vai thanh vien la
nam giai truang thanh cua thi toe; thii ITnh quan su, dugc ggi la "basileus".
Thu ITnh quan su chua eo dugc quyen lire nhu cua nha vua trong xa hoi eo
giai eSp. Ngoai nguai Hy Lap c6 dai, thi nguai La Ma c6 dai, nguai
German, nguai Seythia..., cung deu trai qua che do dan chu quan sir. Trong
lich su, doi khi nguai ta cQng dung "che do quan su dan chu" de ehi giai
doan qua do tu xa hoi nguyen thuy len xa hoi eo giai cap.
Che do dan chu quan su bat dau sau khi che do thi toe giai the. Co the
noi no la thai ky qua do tu xa hoi mgi rg sang xa hoi van minh. Thai ky lich
su nay, vua giij dugc nhan t6 dan chu nguyen thuy, lai vua mang dac diem
cua che do quan su. Nhan to dan ehii nguyen thuy a day dung de chi nguai
dan CO dky du quy6n Igi dan chu. Thii ITnh cua bo lac thi toe la do nguai dan

Tren m$t trSng ddng c6 khSc hinh con chim L^c


trong bg lac hku ra, la nguai c6 quan he rugt thit va la eong bgc thuc sir ciia
bg lac. Nhung chk do dan ehu quan sir lai eo hinh thuc t6 chuc mang tinh

To tem cua nguai Trung Quoc la rong, cung c6 mot so quan diem cho
rang. To tem cua nguai Trung Quoc la hai con vat rong va phugng hoang.
Nguai Dot Quyet c6 dai coi soi la To tem cua minh. Rat nhieu nuac chau
Au deu lay chim ung lam bieu tuang cho quoc gia minh. Day la mot truyen
thong duac ke thua tir de quoc La Ma. Quoc buy La Ma c6 dai c6 hinh soi
me, sau do dugc doi thanh chim ung. Sau khi Dong La Ma dugc thanh lap,
lai dugc doi thanh chim ung hai dau. To tem cua Due, My dku la chim ung.

quan sir, trong do thu ITnh quan sir dong vai tro quan trong. Day chinh la dac
diem mang tinh quan sir cua che do nay. Ngoai ra, dua tren nghien cuu cua
Morgan d6i vai "bg lac Iroquois" thi vao thai dan ehu quan sir, ngoai thu
ITnh quan sir con c6 hai t6 chuc dan chii d\kn hinh la dai hoi nhan dan va hoi
nghi bg lac. Hai to chuc nay c6 chuc nang bao dam sir thuc thi dan chu va
ban chi su banh truang cua quySn lire ca nhan. Nhu vay, ba yeu t6 ke tren
tao nen ca cau quyen lire eiia che do dan ehu quan su.


Che do dan chu xa hoi la san pham cua chien tranh va su phat trien xa
hoi. Truac do, giua cac bp lac thi tpc cung thuong xay ra xung dot, nhung
chien tranh chi nham giai quyet tranh chap dia gioi, bao thu cho nguoi than.
V i the, trong thai ky dau cua che do dan chu quan sir, nhan to dan chu chiem
ty trong kha Ian. Chiic thii ITnh quan su dong nghia vai trach nhiem va nghia
vu. Hp nhan duac sir ton trong va tin tuang ciia quan chiing, khong c6
quyen Igi hay thu lao dac biet. Nhung cung vai su tien bo va phat trien cua
lire lugng san xuat, san pham thang du ngay cang nhiSu, chS do t u hiru cung
phat trien them mot buac, chiem hiju no le va ma rong t u huu tai san tra
thanh nhu cau ciia con nguai. Dan dan, tinh chk


cua chi8n tranh cung thay

doi. Nhung cuoc chien vai muc dich cuap doat tai san va sue lao dpng bat
dau xuat hien, han nila ngay cang tra nen pho bien, tham chi theo each nhin
nhan cua con nguai thai biy

gia, viec tiSn hanh nhirng cuoc chi6n tranh

cuap doat da nhpc nhan han va con vinh quang han so vai lao dpng san
xuat. Trong chien tranh, nhung bp lac sinh s6ng canh nhau thuong lien kk
vai nhau tao thanh lien minh bp lac. Cac bp lac hoac lien minh bp lac vi
muc dich t u ve ho&c cuap doat, bat dau lira chpn ra nguai c6 kha nang chi
buy chien dau. Trong b6i canh nay, xuk hien nhiing thu ITnh quan sir dung
cam thien chien. Binh thuong, thu ITnh quan sir phu trach boat dpng tk le
cQng nhu giai quyet tranh chap, bat d6ng npi bp. Thai chi6n, thu ITnh quan
sir chi huy chien sir. Thu ITnh quan sir cung dugc gpi la " v u o n g " , v i thS, thai
ky che dp dan chii quan sir con dugc gpi la "thai ky vuang chinh" hoac
"thai dai anh hung".
Nhung sau do, khi tinh quan sir cua che dp dan chu quan sir dugc tang
cucmg them mot buac, thi bat dau xuat hien thu ITnh quan su theo diing
nghTa. Cong viec duy nhat cua hp la to chuc va chi huy chien tranh. Ngoai
ra, hp con tap hgp dugc rat nhieu nguai tam phiic, tao nen sue manh hat
nhan trong chien tranh phong ngu ciing nhu chien tranh xam luge. Cung vai
viec gia tang cua nhung cuoc chien tranh cuap doat, thi tai san va quyen lire
ciia thu ITnh quan sir ngay cang gia tang. Ban dau, chuc thii ITnh quan su
dugc cac thanh vien bp lac bau chpn, nhung sau dp d6 bao ve quy^n Igi ciia
ban than, hp da bien chuc vu nay thanh kiku cha truy6n con n6i. Va c h i dp
dan chu quan su thai ky dhu ciing kk thiic.


tyqc them;
Che

dan chu quan s y cua ngu-di Iroquoi

Nguofi Iroquoi la cu dan ban dja, sinh s6ng a chau Bac M y . Vao thk
ky X I X , nha nhan loai hpc Morgan da tiSn hanh nghien cuu sau va chi t i ^
ve hp. Morgan phat hien, trong lien minh bp lac dual cM do dan chu quan
sir, thi quan he npi bp mang tinh binh dang, khong c6 quan he phu thupc
hoac quan he no dich va bi no dich. T6 chuc dku nao cua lien minh bp lac la
hpi dong bp lac v o l thanh vien la truong lao cua cac bp lac thanh vien.
Trong hpi dong nay, cac thanh vien c6 quyen Igi dan chu hoan toan binh
dang. Quygn lire t6i cao cua lien minh bg lac khong thupc vk mot ca nhan
ma nam trong tay " h p i nghi thii l l n h " vai 50 thanh vien dugc lira chpn t u cac
bp lac. 50 thii ITnh nay c6 cap bac va quyen lire ngang nhau.


dong song, khien cho cu dan khu virc nay cho rang viec kham pha, tim hi^u
dau ngu6n con song nay la dieu khong the. Quan diem thu hai cho rang,
nguai ta da dung ten cua mot Pharaoh Ai Cap la Nilos de dat cho dong song
nay. Con trong tieng A Rap, song Nile c6 nghia la "dong song Ion".

Phan 2

Lich sir va van minh A i Cap c6 quan he mat thiet vai song Nile. Song
Nile d6 vao bikn Dja Trung Hai, tai cua bien hinh thanh nen vung chau th6

VAN MINH
,


ni

C A P C O

•

Dm

•

song Nile. Vung chau tho nay c6 dia hinh bang phang, song ngoi chang chjt,
la cai noi cua van hoa Ai Cap c6 dai, d6ng thai cung la trung tam chinh tri,
kinh te va van hoa cua A i Cap hien dai. Vung chau tho nay la nai da san
sinh ra mot trong nhung nen van minh som nhat ciia nhan loai. Dat nuac A i
Cap CO dai dugc ra dai a day.

® "Qua tang" cua song Nile

Tu hang ngan nam truac, cu tu khoang thang 6 den thang 10 hang

Ddng song me hien cua Ai Cap

nam, muc nuac song Nile lai dang cao. Vao thang 8, nuac song dang cao

Song Nile la con song chay qua phia Bac va phia Dong chau Phi. No
Cling vai song Kongo a khu virc Trung Phi va song Niger a khu vuc Tay Phi
tao thanh he thdng ba dong song Ion
nhat chau Phi. Song Nile dai 6.650 km,
gom hai nhanh chinh la song Nile trang
va song Nile xanh. Song Nile xanh bat

nguon tir cao nguyen Ethiopia la nguon
cung cap nuac va phu sa chu yeu cho
khu vuc ha du song Nile. Nhung xet ve
chieu dai thi song Nile trSng lai dai
hon. Dong Nile xanh chay dugc khoang
1.400 km (850 dam) tai Khartoum thi
hai dong Nile xanh va Nile tring gap
nhau, hop luii tao nen song Nile.

nhat, nhan chim nhiJng canh dong rong Ion hai ben ba. Cu dan hai ben bof
song nit len nhung vung dk cao tranh lut. Sau thang 10, nuac lu bat dau rut,
dk lai mot lop phu sa mau ma. Tren nhijng canh dong phi nhieu nay, nguai
ta trSng cac loai cay nong nghiep nhu liia mach, lua nuac, bong, cha la...,
tao nen "hanh lang
mau xanh" giua sa

^^^^f

Ion.
mac
rong
Nguai A i Cap c6
cau ngan ngu " A i
Cap chinh la song
Nile,

song

Nile


chinh la nguofi me
cua Ai Cap". Dung
la nhu vay, song

Tir "song Nile" xuat hien each
day khoang hon 2000 nam. Co hai quan
diem khac nhau \h ngu6n g6c cua ten

Nile la suoi nguon
66 dong chay cua song Nile

goi nay. Mot quan diem cho rang, ten goi nay xuat phat tir tieng Latinh, vai
nghia la "khong the". V i khu vuc trung, ha luu song Nile tu thai xa xua da
CO nguai sinh song, nhung bi ngan each bai nhung thac nuac hung du tren

Do^n s6ng Nile chiiy qua Luxor, Ai C$p

su s6ng cua nguai
dan Ai Cap. Dong song n^y mang din su giau c6 cho nguai dan hai ben ba,
tao nen van minh A i Cap c6 dai. Dong song Nile vai c h i k dai 6.650 km ay
da sang tao nen Kim tu thap, sang tao nen A i Cap c6 dai, sang tao nen ky
tich cua nhan loai. Ngay nay, c6 hon 90% dan s6 A i C?p song a khu vuc


chau th6 va binh nguyen nam hai ben ha song Nile. Nguai A i Cap gpi song
Nile la dong song sir song ciia hp.
Nhirng nhanh khac nhau cua song Nile chay qua Burundi, Rwandan,
Tanzania, Uganda, Sudan, A i Cap..., cuoi cung do vao Dja Trung Hai. Cac
nhanh song con chay qua mot phSn lanh tho cua Kenya, Ethiopia, Kongo,
Eritrea... Vi dong song chay qua nhieu quoc gia va vung lanh tho khac nhau,

nen lam the nao de phan chia nguon nuac song Nile da tra thanh mot van de
Ion. Cac quoc gia va vung lanh tho nam ben bo song Nile dSu thidu nuac, c6
the mot ngay nao do viec tranh chap nguon nuac song Nile se dan den mpt
cuoc chien tranh. Dieu nay doi vai tat ca nhung qu6c gia ben ba song Nile,
trong do c6 Ai cap, deu khong phai la mot sir viec tot lanh.

met, dai 5 km, chan ngang dong chay cua song Nile, hinh thanh mot ho
chiia nuac khong 16 c6 chiSu dai 650 km, chieu rong 25 km - ho Nasser.
Con dap nay giiip cho dien tich tuai tieu dugc ma rong. No biln 400
nghin hecta sa mac tra thanh nhung canh d6ng, tu do lam tSng san lugng
nong nghiep cua A i Cap len nhieu Ian. Nhung con dap nay kh6ng ch6
nhung tran lij hang nam cua song Nile, lam cho nhung canh ddng hai ben
ba song mat di phu sa thien nhien.

® Pharaoh va Kim tu- thdp
Nhung vi vua dd khudt vd cong trinh kien true vinh hang
Pharaoh la each xung ho ton ki'nh doi vai cac vi vua Ai Cap c6 dai. Tu
Pharaoh von c6 nghia la "cSn nha Ion". Thai c6 vuang quoc, no dugc diing

^oc them;

dk chi hoang cung. BSt dau tu thai vua Thutmose III cua vuang \r\hu thu 18
Dap Aswan

thai Tan vuang quoc, no mai bat dau dung de chi nha vua, dong thai dan

Dap Aswan dugc xay dung tren doan song Nile chay qua A i Cap, la

dhn tra thanh each xung ho ton kinh d6i vai nha vua. Sau vuang trieu thu


mot cong trinh thuy Igi Ion da chuc nang. Muc dich ciia cong trinh nay la

22, no chinh thuc tra thanh each xung ho doi vai nha vua. Trong lich su,

ngan lu tren song Nile, phat dien va cung cap nuac tuai cho nong nghiep.

nguai ta c6 thoi quen goi tat ca cac vi vua A i Cap c6 dai la Pharaoh. Trong
vai tro la vi quan chu
chuyen che cua che do
no le, Pharaoh nam het
quyen hanh ve quan sir,
tu

phap,

ton

giao.

Pharaoh la ke thdng tri
cao nhat ciia A i Cap c6
dai,

y

muon

cua

Pharaoh chinh la phap

luat. Pharaoh tu xung la
con cua ThSn mat trai,
D$p thuy di$n Aswan

Dap Aswan dugc khai cong xay dung vao nam 1960. Nam nam
sau, dap chinh thuc hgp long. Nam 1967, dap Aswan chinh thuc hoan
cong. Dap Aswan la con dap Ian nhk t h l giai luc bay gia. No cao 112

Bdn bCrc tuvmg Harnesses II dtfQC t^c
6phla ngoiti dSn Abu Simbel

la hoa than va thay mat
than linh a chon the
gian. Pharaoh hk nguai

dan phai ton tha ong gidng nhu thSn linh. Pharaoh dung a tren dinh cao
quyen lyre, la hoa than ciia thin linh, c6 uy quyen tuy?t doi.


Vi Pharaoh c6 thai gian th6ng tri A i Cap dai nhat la Pharaoh vuang
tridu thu 19 thai ky Tan vuang quoc - Ramesses II. Ong tri vi A i Cap trong
vong 67 nam va c6 cong rat Ion d6i vai su phat triln thinh vugng cua dS che
Ai Cap. Ramesses II khong chi la mot Pharaoh vT dai cua Ai Cap, ma con la
mot kiln true su kiet xuat, ngoai ra ong con la mot con nguofi can dam.
Trong thai gian 67 nam th6ng tri A i Cap, ong sinh dugc t6ng cong 100
nguai con. Ramesses II c6 tong cong 8 nguai vg chinh thuc, ngoai ra con c6
gin 100 nguai thilp. Ong qua dai vao nam 1212 TCN, huong thg 90 tu6i.
Ong CO 12 nguai con qua dai truac ong. Khi nhuong ngoi vua cho nguai
con trai thu 13, Ramesses II da la mot cu gia hom hem, 6m yeu.
Kim tir thap A i Cap dugc xay dung each day 4.500 nam, la lang mg

ciia Pharaoh va hoang hau A i Cap c6 dai. Lang mo la mot cong trinh kiln
tnic hinh chop dugc xay bang nhung tang da Ion. Vi hinh dang cua no gidng
nhu cha "kirn" ( ^ ) trong tilng Han, nen dugc dich la "Kim tir thap" (ngon
thap hinh chir "kirn"). Tinh din thai dilm hien tai, nguai ta phat hien dugc
110 kim tir thap Ian nho nim rai rac tren khSp dk nuac A i Cap. Trong do,
thanh pho c6 Memphis la khu virc tap trung nhilu Kim tir thap nhat. ?hhn
Ian Kim tu thap dugc xay dung vao thai ky c6 vuang qu6c. Kim tu thap la
bieu tugng tieu bieu cua van minh A i Cap, la bilu tugng cua dat nuac A i
Cap, la niem kieu hanh cua nhan dan Ai Cap.
Tai sao cac Pharaoh thai A i Cap c6 dai lai xay dung Kim tu thap? Co
quan diem ly giai rang, vao khoang thai gian tu vuang trilu thu hai din
vuang trilu thu ba, nguai A i Cap hinh thanh quan niem: nha vua sau khi
qua dofi, linh hon se bay len trai, tra thanh than linh. Kim tu thap chinh la
chiec thang giiip cho linh hon thang thien. Ngoai ra, Kim tu thap hinh chop
con the hien su ton sung doi vai Thhn mat trai. B i l u tugng ciia Thin mat
trofi thai A i Cap c6 dai la anh sang choi loi, Kim tu thap tugng trung cho
anh sang choi Igi dam thang len hau trai xanh. Nhiing ly do nay cong lai,
khien cho cac Pharaoh rat chu tam den viec xay dung Kim tu thap.

tu thap la Kim tu thap Khufu (hay con gpi la Kim tu thap Ion), Kim tu thap
Khafre va Kim tu thap Menkaure. Chung cung vai nhOng Kim tu thap nho
xung quanh tao thanh quan thi Kim tu thap. Cum Kim tu thap nay la dinh
cao trong nghe thuat kiln true Kim tu thap Ai Cap.
Kim tu thap
Khufu la Kim tu thap
CO quy mo Ian nhat.
ls[6 dugc xay dung
vao thai ky vi vua thu
hai cua vuang trieu
thur 4 thing tri A i Cap

(vao khoang nam
2.670 TCN). K i m tu
thap nay truac day c6
chilu cao 146,59 met,
nhung vi dinh thap bi

Cum Kim ti/ th^p Giza

bao cat sa mac bao mon, nen chilu cao hien tai chi con 136,5 met. Bon
mat ben cua Kim tu thap nkm theo bon huang Dong, Tay, Nam, B4C.
Day thap hinh vuong, chilu dai mSi canh la 230 met, chiem dien tich
khoang 52 nghin met vuong. Thap dugc xay dung tu 2,3 trieu tang da c6
kich thuac khac nhau, k h i i lugng tu 1,5 t i n d i n 160 t i n , kh6i lugng
trung binh la 2,5 t i n . Tuang truyin, moi nam 100 nghin no le dual sir
quan ly bing don roi da phai thay nhau lam viec trong 20 nam d l hoan
thanh cong trinh ky vT nay.

® "Thuyen mat tr&i" ciia Khufu
Chiic thuyin c6 thi bay den mat trai.
Khufu la Pharaoh thu hai cua vuong trieu thu 4, A i Cap. Nguoi Hy
.ap ggi ong la Cheops. Thai gian tai vi cua ong khoang hon 4.500 nam

t>oc them;
Kim tu- thap loti nhat - Kim tu- thap Khufu
Trong so nhtjng Kim tu thap dugc phat hien a A i Cap, Ion nhit va n6i
tieng nhat la cum Kim tu thap a Giza phia Tay Nam Cairo. 6 day c6 3 Kim

Itruac. Khi nhic din Khufu, nguoi ta lap tuc lien tuong din Kim tu thap
^Khufu n6i tilng. Day la Kim tu thap Ion nhit A i Cap. Thuc ra, ong con de
lai mot do vat hit sue thii vi. Do la mot chile thuyin Ion, hay con goi la

thuyin mat troi.


Nam 1954, trong
khi tien hanh don dep sa
thach a phia Nam Kim tu
thap Khufu thuoc quin
the Kim tu thap Giza nkm
phia Tay Cairo, nha khao
CO hoc Kama! el-Mallakh
da phat hien mot hue
tuong dat. Sau khi biic
tuong dugc pha da, 16 ra
hai chiec ho dai hinh chij
ChiSc h6 chdn con thuydn m$t tr&i Khufu
nhat. Moi chiec h6 dugc
lat bai 41 phi6n da voi
mau trSng mai nhSn bong. Sau khi cay nhung phi6n da nay len, thi thiy
trong ho c6 rat nhieu manh go, day thung va cay lau. Nhung manh go nay
da CO horn 4.500 nam lich su, nhung van dugc bao t6n nguyen ven. Sau khi
tien hanh khao cuu, nguai ta nhan thay day chinh la nhung manh go cua con
thuyen ma Pharaoh Khufu su dung khi con s6ng. Sau khi ong qua dai, con
trai ong la Djedefre len n6i ngoi. Djedefre ra lenli dung chile thuyen van
chuyln xac uop cua Khufu tir Kinh do Memphis cua Ai Cap den Giza, dk
mai tang trong Kim tu thap. Sau do, ong ra lenh thao rai chiSc thuySn thanh
1.224 manh, r6i chon xuong duai h6 va day len tren 41 tang da voi Ion, moi
tang da nang 16 tan. Co nguai gpi no la thuyin mat trai. Ten ciia Djedefre
khac tren nhung phien da van con nhin thSy rat ro. Viec khai quat con
thuyen mat trai Khufu dugc danh gia la phat hien vT dai nhk cua giai khao
CO hoc Ai Cap trong thap nien 50 cua thI ky XX. No gay chdn dgng giai


khao c6 hgc Ai Cap cung nhu thI giai. Tinh din thai diem hien tai, con

thuyin mat trai Khufu la con thuyin c6 dai hoan chinh nh§t dugc khai quat.
No CO gia tri rat Ion doi voi viec nghien cuu ky thuat dong thuyen va hang
hai, cQng nhu dai s6ng kinh tl xa hoi cua Ai Cap c6 dai.
Cac manh go cua con thuyen phan Ion la go sam, manh dai nhk c6
chigu dai len d6n 23 met, manh ng4n nhk chua dky 10 cm. Theo ghi chep
trong su sach, phu than cua Khufu la Pharaoh Sneferu tung sai 40 chile
thuyin din Lebanon cha go sam vl. Rk c6 thI, chiec thuyin mat troi Khufu

dugc lam bang nhung cay go sam nay. MSc du vao thai Khufu, Ai Cap da
bat dau sic dung d6 sSt, nhung toan bg chiec thuyin khong su dung chile
dinh sat nao, ma chi dung nhung sgi day thimg dl bugc cac manh g6 voi
nhau, giong rihu nguai ta may quan ao vay. Nguai ta phai due tat ca hon
4.000 chile lo tren cac manh go dl ghep chiing thanh chiec thuyin. Theo
nguyen ly go gap nuac na ra, nhiing chile l6 se tra nen kin khi thuyin di
duai nuac. Trong dilu kien khong c6 hk cu sa do, hinh ve hay tai lieu tham
khao nao, cac nha phuc chl van vat Ai Cap da phai khac phuc rat nhieu kho
khan, dl phuc dung lai con thuyin. Chinh phu Ai Cap da cho xay mot bao
tang dl triln lam va bao t6n con thuyin mat trai nay.
Sau khi phuc che, con
thuyin mat trai c6 chilu dai 43,4
met, cho rpng nhat len den 5,9
met, mQi thuyen cao 6 met,
thuyin dugc dieu khSc nhimg
hpa tilt hoa c6, chim muong.
Duoi thuyin cao 7,5 met. Gan
duoi thuyin c6 hai khoang
thuyin dai 9 met, rong 4 met.

Hai ben man thuyin a ph4n
giiia, CO 5 mai cheo, dai 8,5 met.
Hai mai cheo a duoi thuyen
dong vai tro la banh lai. Toan bg
thuyin CO 24 thuy thu, cu hai
ChiSc thuySn sau khi phi^c chS
thuy thu phu trach viec thao tac
mot mai cheo. Tren mot s6 mai cheo con c6 mui ten, tuang truyin, nhimg
mui ten nay dugc dung dl diet tru yeu quai khi chile thuyin bay len trai.
Tinh din thai dilm hien tai, xung quanh Kim tu thap Khufli nguod ta da
phat hien ting cong 5 chile h6, dung dl chon 5 chile thuyin Khufu. Cau hoi
dugc dat ra la: chiing chi la nhung chile thuyin thong thuong, hay la chiec
thuyin mat troi trong truyin thuylt? Hien nay, nguai ta dang tranh luan rat
soi noi vl cau hoi nay. Cac hgc gia dua ra nhilu quan diem khac nhau. Nhung
cho du thI nao, thi nhung chile thuyin nay diu la nhijmg tac phim nghe thuat

vT dai, thI hien van minh va su ph6n vinh cua Ai Cap c6 dai.


t>oc them:
Nguon goc cua thuyen mat troi
Ngudi A i Cap c6 dai ton sung mat trai la vi than sang tao nen van vat,
la chiia te cua tat ca muon loai. Ho sinh song a hai ben ha song Nile, thuyen
la cong cu giao thong duy nhat. Ngay nao cung nhin thay mat trai cung moc
a dang Dong, Ian a dang Tay, nguai A i Cap tuong tugng bau trai giong nhu
mot dai duang menh mong, con mSt trai moi ngay hai \an cum thuySn di
lai: mot Ian vao ban ngay, di tu Dong sang Tay, bay qua bau trai; mot Ian
vao ban dem, di tu Tay sang Dong, vugt qua dia nguc. Day chinh la nguon
goc ciia thuyen mat trai.


Tiling nhSn sw

® Tirang nhan sw
Cong trinh kien true noi tieng ngang Kim tu thdp
Trong so han 100 kim tu thap dugc phat hien a A i Cap, thi kim tu
thap Khufu la kim tu thap cao Ian nhat. Cach do khong xa vk phia Dong c6

Trong truyen thuylt Hy Lap c6 dai. Sphinx la mot quai vat, con cua
nguai khong 16 va rin. Sphinx la mot yeu nu, dau la mot my nij, minh la
mot con su tu hung du, lung mgc doi canh chim dai bang, duoi la mot con
ran. Sphinx von c6 ban tinh ac

mot buc tugng khong l6, chigu cao 20 met, chieu dai 57 met. Buc tugng c6

doc. No hoc dugc rat nhilu

khuon mat dai 5 met, tai dai han 2 met, dau doi vuang mien hinh thoi, tren

cau do kho tu nil thSn tri tue

tran dieu khac than bao ve cua Ha A i Cap - do la ran ho mang, phia dual

Muses. Sphinx thuong dung

cam la bg rau dai - bieu tugng cua bac de vuomg. Tuang truyen, khuon mat

chan a nhung nga tu. A i muon

buc tugng dugc dieu khac dua tren khuon mat cua Khufu. Phan than cua


di qua, thi phai giai dugc cau

buc tugng la hinh mot con su tu dang ngoi. Day chinh la buc tugng nhan

do cua no. A i doan sai hoac

su noi tieng. Ngoai hinh buc tugng rat giong vai quai vat mat nguai

khong giai dugc deu bj no an

Sphinx trong than thoai Hy Lap c6 dai. Nen nguai ta con ggi buc tugng

thit. Da CO rk nhiSu nguai

nay la "Sphinx".
Ve nguon goc cua buc tugng nhan su, c6 mot quan diem cho rang

khong giai dugc cau do cua
Sphinx vd Oedipus

chinh Khufu da ra lenh xay dimg no. Vao nam 2.610 TCN, khi den tham

^P^^"^
da bj no an thit.
Trong s6 do c6 con trai cua

lang mg tuang lai cua minh sap hoan cong, Pharaoh Khufu nhin thSy mot

mot vi vua cung bi Sphinx an thjt. Nha vua v6 cung tuc gian. Ong treo giai


ngpn nui nho chan mat kim tu thap, nen to ve khong vui. Ong lap tuc ra lenh

thuong: " A i c6 t h i thuan phuc dugc con quai vat nay, thi nha vua se

cho nhung nguai thg dua tren khuon mat cua ong dk tac mot biic tugng

nhuang ngoi bau cho nguai do". Chang trai Oedipus dGng cam da di bao

nhan su. Nhung nguai thg da da khong quan ngai nSng mua, miet mai lam
viec het nam nay din nam khac dh hoan thanh y nguyen cua Pharaoh.

thu cho nha vua. Chang di bg trong nhieu ngay mai den dugc nga tu nai
Sphinx trdn giu.


"Nay chang trai, giai dugc cau do cua ta thi mai dugc di tiep". Roi
Sphinx do chang trai cau do kho nhat: "Con vat gi nhung n5m dau dai di lai
bang bon chan, nhiing nam giua cuoc dai di lai bang hai chan, nhung nam
cuoi dai di lai bang ba chan?".

Mot ly giai nua cho ring, buc tugng nhan su nay tung nhiSu Jan bi bao
cat sa mac vui l i p din tan c6. Mot Ian, mot ke phan d6i sung bai thin tugng,
da cim theo chiec riu, treo len c6n cat, b6 that manh vao chi8c mui 16 tren
cat, huy hoai dien mao cua buc tugng.

"Do chinh la con nguai". Chang trai Oedipus thong minh nhanh chong
giai dugc cau do.
Nhung Sphinx van chua chju thua, tilp tuc ra mot cau do khac: "Cai
gi vao buoi sang thi dai, buoi trua thi ngan, buoi chieu lai dai".
Cung giong nhu \an truac, Oedipus doan ngay dugc lai giai: "Do la

cai bong".
Sphinx v6 cung ho then, no nhay xuong vach nui tir tu, dung cai chet
d6 chugc lai loi lam cua minh. Con Oedipus dugc ke thua ngoi vua.

t>oc them;

Napoleon d(mg tru^c bCrc tuvng nhSn sw

Birc tirgng nhan sir tai sao khong c6 mui
Neu quan sat ky, ban se phat hien tugng nhan su khong c6 mui. Chac

Song, nhung each giai thich tren deu thieu nhung chung cu lich su xac

han khong phai la khi tac tugng nguai ta quen khong tac chiec mui, ma la

dang. V i the, nguai ta lai tiln hanh suy doan. L i n nay, nguai ta cho ring sa

con nguai hoac thien tai da lam mat chiec miai cua buc tugng. Ngugi ta

di mGi va rau tach khoi buc tugng la do su pha hoai cua tu nhien. Loai da

dua ra rat nhieu nhijng Igi suy doan khac nhau. Co ly giai cho rang, nam

tac nen buc tugng nhan su la loai da voi mhm va gion. Duai thai tiet khac

1798, khi xam luge A i Cap, Napoleon da den truac buc tugng uy nghi

nghiet ciia bao tap sa mac, mui va rau cua buc tugng rai khoi buc tugng

hung vT nay. 6ng ta cam thSy su uy nghi cua buc tugng, giong nhu muon


cung la dieu de hieu.

"ra oai" vai minh. 6ng ta tuc gian, ra lenh cho quan linh dung phao ban
mat chiec mui ciia buc tugng. Song each giai thich nay khong dang tin.
Bai vi, truac thai Napoleon da c6 nhiJng ghi chep noi ring buc tugng nhan
su khong CO mui.
Mot ly giai khac cho ring, han 500 nam truac, binh linh cua nha vua Ai
Cap tung lay mat cua buc tugng nhan su lam "tarn bia" de luyen tap ban
phao. Nhung theo nhijng ghi chep, Pharaoh va than dan A i Cap cua nhijng
trieu dai khac nhau deu coi buc tugng nay la "than mat trai", ngay nao cflng
CO khong it nguai hanh huang din day d l ciii lay buc tugng. NSu nhu the,
quan linh cua nha vua lam sao c6 the lay buc tugng do de lam "tam bia" chu?

® Xdc u&p Ai Cap
Xdc u&p rung ran c6 lich sir Idu dai
Thai c6 dai, rat nhieu nai tren the giai, nguai ta deu dung huang lieu
chdng th6i rua de xu ly thi t h i nguai chet. Lau ngay, hinh thanh nen ky
thuat uap xac. Trong do, xac uap A i Cap n6i tieng nhit va c6 s6 lugng
nhilu nhit. Nguai A i Cap c6 dai cho ring, con nguai sau khi chet, linh hon
khong biln mit, ma van bam vao thi thi. V i t h i , cac Pharaoh sau khi qua
dai diu dugc uap xac, voi hy vgng hg c6 t h i truang sinh a t h i giai ben kia.


Nguai A i Cap
c6 dai CO ky thuat
uop xac xuat sac nhat
tren the giai, vai cac
cong doan v6 cung
phurc tap.


M0t x^c LT&p duvc trang bdy trong b^o tdng Anh

nhi^u cong doan bpc, xac dugc phu bang nhua thong nong, truac khi lai bpc
tigp. Lap nhua dam bao cac lap lanh se nam yen vi. Nhua thong dugc pha
trpn them huang lieu.

Truac
tien,
nguai ta dung dao
nhpn rach mot duong
dai khoang 10 cm
tren bung, roi Ian
i^gt moc hk npi tang

ra ngoai vi npi tang
thuang CO xu huang thoi rua sam nhat. Tuang tu nhu vay nao cung dupe
lay ra het.
Nguai A i Cap c6 dai tin rang nguai chet cung can npi tang de song a
the giai ben kia. Luc ay, nguai ta van chua biet den chuc nSng cua nao, nen
no bi bo di. Npi tang lay ra tu bung dupe cat vao mot trong cai binh kin.
Chiec binh dupe dua vao trong mp trong thai gian dien ra nghi le chon cat.
Rieng tim van dupe dat cho cia bai vi nguai A i Cap cho no la trung tarn cua
the xac. C) cac trieu dai sau nay, nhung ca quan npi tang trong bung dupe xu
ly, goi lai roi lai duprc nhet vap trong xac. Cac binh kin tuy khong dupe sir
dung tai, nhung van dugc dat vao trong mg.
Roi xac dugc tarn bang rugu eg. Nha c6 nong do con cao, rugu se tieu
diet da so vi khuan sinh soi trong xac chet.
Sau do, hai am dupe loai trir khoi xac bSng each nhet nhung tui lanh
dung natron (mot loai muoi c6 a tren ba Ho Wadi Natrun) vao trong 6 bung

thong qua duong rach. Phan con lai cua xac sau do dugc phu day natron va
dat a cho nong. Ket qua la xac kho di, nhimg van giu dugc hinh hai. Mpt
mieng kim loai eo hinh Con mk ciia Horus (wedjat) dupe dat len tren vet
rach a bung de gSn no lai ve hinh thue.
Cuoi cung, xac dugc quan bang nhieu tarn vai lanh. Mot so tam vai c6
gan bua chii de giiip nguai chet tren duong di sang the giai ben kia. Sau

Xic irOp cua Pharaoh Ai C$p Tutankhamun
(Jux^c cho v^o chiSc quan tai bSng vang, sau khi phin diu
va ngi/c cJivpc d$y bSng chiSc m$t n^ bSng vang

Xac uop dugc chon theo nhieu each tuang xung vai vi the xa hoi eiia
nguai chet. Nhung ea nhan thuge tang lap thap chi dugc uop xac mot each
dan gian va bo vao mpt ham mp so sai hay ben ria cua mpt ham mp Ion.
Nhung nguai a tang lap tren se dugc chan cat rat ky luang trong ham mp c6
trang tri, du c6 le khong phai la quan tai da. Nhung nguoi a cap bac cao
nhat, nhu cac Pharaon, se dugc chon trong quan tai nhieu lap va quach da,
va thuang dugc trau chu6t rat ti mi. Co le, le nghi chon ck quan trpng nhat
la le ma mieng. Mpt th4y tu cham vao mieng xac uop hay quan tai bang mpt
que mpc, gia bp ma mieng xac uop nha the xac uop c6 the tha va noi
chuyen trong euge song a kiep sau.

E>oc them;
M^t so xac irop noi tieng
iJop

(1) Xac uop cua Ramesses dai d^ (hay con ggi la Ramesses II) la xac
noi tieng nhat trong lich su nhan loai.



(2) Nguai bang Otzi la xac uop c6 5.300 nSm lich six.
(3) Thi the dam lay BSc Au la xdc uop c6 t6c mau do, nhin gidng nhu
ac quy.
(4) Xac uop Chinchorro day la loai xac uop dugc tao bang each uop
xac nguai chet sau khi da lot het da cua hg.
(5) Xac uop Franklin: xac uop dong bang cua ba thuy thu nguai Anh
giiip nguai ta hieu ro bi mat cua mot su kien bi tham xay ra tren bien. No
giup nguai ta giai dugc cau do Ion nhat trong lich sir hang hai: tai sao dgi
vien chinh Franklin gom 129 thiiy thu di tren chiec tau thuy dugc trang bi ky
thuat va thiSt bi toi tan nhat lai khong con ai song sot tra ve.

nam cu dSn thang 6, nuac song Nile lai bat dau dang len. TXr khoang
thang 7 den thang 10 la thai ky ngap lut. Nuac lu mang theo lugng Ian
(Jat miin phu day nhiJng canh dong nut ne hai ben bo. Vai tuan sau, khi
rut di, nuac lu dS lai mot lap phu sa mSu ma. Thang 11 tien hanh gieo
tr6ng, thi thang 3 den thang 4 nam sau c6 the thu hoach. Song Nile con
CO mot dac d i l m nira. Do la hang nam, ve ca ban thai gian nuac lut dang
len va lugng nuac dang len deu khong bien dgng nhieu. Duang nhien c6
su chenh lech, nhung su khac biet khong Ian lam, chua bao gia xay ra
tran h6ng thuy Ian nhdn chim tat ca. Dieu nay tao dieu kien thuan Igi cho
nguai A i Cap c6 dai trong viec xay dung he thong thuy Igi quy mo Ian
cung nhu xay dung each tinh lich.

(6) Xac uop Tan Cuang a Trung Quoc.
(7) Xac uop bang tuyet. Day la xac uop dugc bao bgc bai bang tuyet,
chinh vi the dugc bao ton den ngay nay. Cac nha nghien cuu chua ro nguyen
nhan dan den cai chet cua hg.
(8) Xac uop tre nho Inca. Tre em dugc dem ra hien te trong cac nghi
le va dugc dat tren dinh cac nggn niii a day Andes. Khi hau lanh va kho da
bao quan cac xac chet con nguyen ven trong hang the ky.

(9) Xac uop Saint Biz cho thay su tan khoc cua cugc chien tranh giiJa
cac tin do ton giao thai Trung Co.

® Ljch mat tr&i
Loai lich phdp do nguai Ai Cap phat minh

Lich mat trai (solar calendar) la loai ljch phap dugc tinh toan dua tren
chu ky chuyen dgng cua trai dat xung quanh mat trai. Mot nam theo lich
mat trai tuang duang vai khoang thai gian trai dSt quay xung quanh mat
trai mot vong. Mot nam theo ljch mat trai c6 12 thang. Nam c6 365 ngay
dugc ggi la nam thuong. Nam c6 366 ngay dugc ggi la nam nhuan. CJ Viet
Nam, ljch mat trai con dugc ggi la duang lich hoac tay lich.
Nguai A i Cap da phat minh ra loai lich mat trai sam nhSt. Su ra dai
cua ljch mat trai c6 lien quan den song Nile. Trong lanh th6 A i Cap, moi

Song Nile chiy qua thu do Cairo cua Ai C$p

De khong la thai vu, nguai A i Cap c6 dai dan dan nhan thuc dugc
rang can phai nam bat dugc quy luat cua song Nile, tu do tinh toan dugc
chinh xac thai gian cho mua vu. Di^u nay can d^n mot loai ljch. Tir thuc
tien san xuat, hg tich luy dugc nhigu kinh nghiem. Hg phat hien hai Ian lut
lien tiep tren song Nile each nhau 365 ngay. Dong thai con phat hien, moi


nam, vao mot ngay cua thang 6, khi nuac song Nile dang den gan Cairo
ngay hom nay, thi sao Thien Lang va mat trai mpc len a duong chan trai
cung mot liic. Lay do lam can cur, nguai Ai Cap c6 dai quy dinh mot nam c6
365 ngay, quy dinh ngay ma sao Thien Lang va mat trai moc len a duong
chan trai cung mot luc la ngay bat dau cua nam. Mot nam c6 12 thang, m6i
thang CO 30 ngay, cuoi nam cong them 5 ngay lam ngay le. Nguai A i Cap

chia mot nam thanh 3 mua, mua lut, mua dong va mua he, moi mua 4 thang.
Day chinh la lich mat trai cua nguai Ai Cap c6 dai.

(1) Sau ngay 4 thang 10 nam 1582 la
ngay 15 thang 10, chu khong phai la ngay 5
thang 10, rieng thu van giu nguyen nhu cu.
Ngay 4 thang 10 la thu tu, ngay hom sau (tuc
la ngay 15 thang 10) la thu nam. Vai each
lam nay, sai so tich luy tinh tu nam 325 dupe
loai bo hoan toan.

Trong Hch mat trai, nguai A i Cap dua theo chu ky cua sao Thien

dupe sira lai nhu sau: nhung nam chia het cho

Lang de xac djnh thai gian cua mot nam. Mot nam nhu the dugfc goi la

400 la nam nhuan, nhiJng nam chia het cho

nam sao Thien Lang, c6 dung 365 ngay. Nam sao Thien Lang va thai

100 nhung khong chia het cho 400 khong

gian trai dat quay mot vong xung quanh c6 chenh lech mot chut. Cu ihk
la, mot nam sao Thien Lang ngan han khoang VA ngay. Va nhu the, thai
gian bat dau mot nam theo lich mat trai ngay cang sam. Sau khoang 1461
nam, thi thai gian bat dau mot nam tinh theo lich mai trung khap voi thai
gian b i t dau mot nam theo thuc te. Va sau do, lich mSt trai lai tiep tuc
l?ch vai thirc te.


(2) Phuong phap xac dinh nam nhuan

Giao hoang Gregory III

phai la nam nhuan. Vai nhung nam con lai,
nSm nao chia hk cho 4 la nam nhuan.

Thai gian mot nam binh quan tinh theo ljch Gregory la 365 ngay 5
tilng 49 phiit 12 giay. Vai each tinh toan nay, thi 3000 nam mai sai mot
ngay so voi nam thuc tL Loai lich phap nay rk chinh xac, nen dupe nhieu
qu6c gia su dung.

Sau nay, dua tren nhiing quan sat thien van, nguai A i Cap phat hien,
chu ky chinh xac cua mot nam la 365,25 ngay. Nhung tang lap tang liJ lai
muon de cho ngay le tet ciia Ai Cap dugc to chuc cung liic vai ngay hoi te
than linh, de bao ve cho dia vj "than thanh" ciia ton giao, nen hp da chap
nhan su dung loai lich cu. Vao nam 238 TCN, hoang de Orkid da ban bo sac
l?nh mang tinh dung hoa:
Cu moi 4 nam, sau ngay te le thu 5 cua nSm thur 4, thi them 1 ngay
truac ngay dau tien ciia nam sau, dong thai trong ngay nay t6 chuc ngay le
chiic mung hoang de Orkid, de cho moi nguai de ghi nho.

® Cupc cai each ton giao ciia "Con trai than mat trctV
Cuoc cai each ton giao lam thay doi Ai Cap
"Con trai than mat trai" dung dk chi Amenhotep IV, con trai lit ciia
Amenhotep III - vi Pharaoh vuomg triSu thu 18 trong thai cue thinh cua A i
Cap c6 dai. Me la Tiye, tuy khong xuk than tu gia dinh vuang tpc, nhung
rat CO hoc thuc, tung giiip Amenhotep III cai trj dat nuac.
Hoat dpng cai each ton giao dupe Amenhotep IV tiln hanh trong thai
gian tai vi 17 nim, la mot trong nhimg su kien trpng dai nhat ljch sii A i Cap

CO dai, CO anh huong sau sic den xS hpi Ai Cap.

Doc them:
Ljch phap hien h^nh - Ljch phap Gregory

Ngay 1 thang 3 nam 1582, giao hoang La Ma Gregory I I I ban bo
m?nh lenh cai each lich phap vai npi dung nhu sau:

Amenhotep IV c6 rk nhieu ten gpi khac nhau. Liic con nho, ong c6
ten la Amenhotep, c6 nghia la "nguai hki cua Amon". Amon la vj than cua
Thebes, sau do tra thanh vi than t6i cao cua ca Ai Cap. Trong thai gian tien
hanh cai each ton giao, d^ the hi?n quyit tam lo^i bo tin nguomg t h ^ Amon


va ling ho tin ngirong than Aton, ong da d6i ten. Ten goi mai cua ong la
Akhenaton, c6 nghTa la "nguofi hau cua
Aton", hay "linh hon cua Aton". Han nua
ong cung doi each xung ho thanh "MeryAton", CO nghia la "dugc Aton yeu quy".
Ngay sau khi len ngoi, Amenhotep
IV da dua tin nguong than mat trai Aton
vao xa hoi A i Cap, bat dau mot cuoc cai
each ton giao c6 y nghia v6 cimg to Ion
trong lich su A i Cap c6 dai. Aton von la

quyen dung dau la cac chu te mieu than Amon. Xet tren goc do nao do, cuoc
cai each nay ciing la mgt cuoc dau tranh chinh tri.
Nhung sau do, cai each cua Amenhotep IV bi that bai. Mgt mat cuoc
cai each khong mang lai Igi ich cho ngudi dan, ngugc lai, nhijng hoat dgng
nhu xay dimg kinh do moi lam tang them ganh nang cho hg, vi thg khong
nhan dugc sir ung hg eua nhan dan. Hon nua, nguai dan A i Cap tu truoc

von da tho phung thkn Amon, viec de hg tiep nhan mgt vi than moi khong
phai la dieu de dang. Mat khac, the lire cua nhiJng ke phan doi cai each g6m nhijng chu t8 thSn Amon cung voi nhung ke ung hg - rat Ian, trong khi
do nhung nguai ung hg cai each la tang lop quy tgc, lai rat yeu the.

mot vi than c6 tir lau dai nhung khong
quan trong trong dai song tin nguong cua

t>oc them;

nguai A i Cap. Giai doan dau cua tin

Moses c6 phal la ngiroi Ai Cap?

nguong than Aton la coi thAn Aton la vi
than toi cao, dong thai khong phu nhan

Tu^ng Amenhotep IV

nhung vi than khac. Dieu nay khong xung
dot voi ton giao truyen thong. Nhung giai doan sau, tin nguong thhn Aton
the hien ro net sac mau cua doc thin giao nguyen thiiy.
Noi dung cu the cua cuoc cai each ton giao nay nhu sau:
(1) Thai ky dau, coi Aton la vi than toi cao, nhung khong phu nhan
cac vi than khac, van thira nhan ho la thAn linh. Thai ky sau, cim tha cung
tat ca cac vi than khac, coi Aton la vi thdn duy nhlt.
(2) Tich thu tai san ciia dkn tha thdn Amon cung nhu din tha cac vi
than khac, chuyen giao cho dkn tha thin Aton.
(3) Xoa ten than Amon tren tk ca nhiing cong trinh k i l n true.

Nha tam ly hge nguai Ao Freud dua ra suy doan sau: Moses la nguai

Ai Cap. Ly do la chil "Moses" giSng voi am tiet "moses" trong ten ggi cua
rk nhieu Pharaoh A i Cap, hon nua trong tilng A i Cap c6 dai "moses" c6
nghia la "con trai, thuong dugc ghep vao phia sau ten mgt vi than nao do de
tao thanh ten nguai (chang han Thutmose - eon trai ciia than Thoth). Freud
suy doan, cai ten "Moses" trong Kinh Thanh cuu uoc, khong phai la cai ten
hoan chinh, rat eo thk ten goc ban dau phai la "Atonmoses". Boi le, Moses
la ngudi sang lap ra dao Do Thai dgc thhn giao khat khe. Khi Moses con d
Ai Cap, dgc thin giao duy nhk ma ong tilp xiic la tin nguong than Aton
duoi thoi Amenhotep IV. Freud con dua ra mgt suy doan khac, Moses cung
CO thi la mgt chuc quan phu trach ton giao moi, tham chi Moses con c6 the
la con trai cua Pharaoh. Tuy nhien, nhung suy doan nay khong c6 cac chung
cu thuyet phuc.

(4) De thoat khoi tam anh huong va chi phoi cua cac chu te thdn
Amon, chuyen kinh do tu Thebes d6n Armana nSm a trung bo A i Cap. Kinh
do moi dugc lay ten la Akhetaton, c6 nghia la "dia giai cua Aton". Ten cua
nha vua cung dugc d6i thanh Akhenaton, c6 nghia la "anh sang cua Aton".
Ngoai ra, Amenhotep IV con cat nhac rat nhilu nguai thugc thng lop
chu no, de cho ho dam nhan nhijng chuc vu cao trong bg may chinh quyln.
Dieu nay cho thay, ong quyet tam chien dSu den cung voi t h i lire thSn

® "Napoleon " cua Ai Cap co dai
Ke chinh phuc vT dai cm Ai Cap co dai
Thutmose III (sinh nam 1514 TCN, mk nam 1450 TCN) la vi Pharaoh
thu sau ciia vuong trilu thii 18. Thai gian tai vi ciia ong la 54 nSm. Trong so
31 vuong trilu cua A i Cap c6 dai, thi vuong trilu thu 18 ton tai lau nhat.


hung manh nhit va c6 ISnh th6 rong Ion nhat. Thutmose III dugc cho la
ngudi lam cho Ai Cap c6 sir thay doi ve chat, tu mot vuoTig quoc mang tinh

khu vuc tra thanh mot de quoc Ion cua chau luc. Thutmose III cung dugc
menh danh la "Napoleon" cua Ai Cap c6 dai.
Trong lich sir, A i Cap timg nhiSu
Ian bi xam luge. Trong giai doan qua do
tu thai Trung vuomg quoc sang Tan
vuong quoc, A i Cap timg bj nguai
Hyksos xam chiem, rai vao tinh trang bi
chia nam xe bay. Duai sir lanh dao cua
Ahmose I , nguai A i Cap da anh dung
chien dSu, danh du6i nguai Hyksos ra
khoi dat nuac. Sau do, A i Cap lai thong
nhat. Ahmose I xay dimg nen vuong trieu
thu 18. V i vuang trieu nay dugc thanh
lap trong chiln tranh, nen tinh than
thugng vo dugc de cao, chinh vi the A i
Tuvfng Thutmose III

Cap bat dau nhiing cugc xam lang de ma

Thing Igi dau tien nay c6 tac dung kich thi'ch tham vgng chinh phuc
cua Thutmose III. Ong lien tuc thong ITnh quan doi xam luge danh chiem
ben ngoai dk ma rong ba coi, trong diem la cac thanh bang a khu vuc Tay
A. Phai mat gan 20 nam, ong mai thong trj hoan toan Syria. Liic do, Tay A
van con mot quoc gia Ian chua bi A i Cap thon tinh, do la Mitanni. Cu6i
Cling thi chiln tranh giua Ai Cap va Mitanni cung bung no. Mac du vuang
qu6c Mitanni rat hung manh, nhung cung danh phai chiu thua truac d6i thu
la Thutmose III dugc vi nhu mat trai buoi trua. Sau mot vai tran danh Ion,
Ai Cap gianh dugc uu the mang tinh ap dao, trong do phai ke din tran
Thutmose III tung vugt song Euphrates duoi theo quan dich vao nam 1472
TCN. Cu6i cung, Mitanni phai khuat phuc, dong thai tra thanh d6ng minh

ciia Ai Cap. D i n day, Ai Cap thong tri hoan toan vung Tay A.
Ngoai khu vuc Tay A, thI lire ciia Thutmose III con vuan tan den cac
hon dao thugc bien Aegean, dao Crete, dao Cyprus cua chau Au. Ve phia
Nam, quan doi cua Thutmose tien den tan thac nugc thu tu tren song Nile
(ngay nay thugc lanh tho Ethiopia).
Nha vao tai nang chinh phuc, Thutmose I I I dugc menh danh la
"Napoleon ciia A i Cap c6 dai". Chinh nhung cugc chinh phat cua ong da
khien cho van minh Bac Phi va Tay A giao luu va ket hgp chat che vai nhau.

mang ba coi. Bat dau tir thai Ahmose I ,
trai qua cac doi Pharaoh nhu Amenhotep I, Thutmose I, lanh tho A i Cap ve
phia Nam vuan tan den thac nuac thu ba tren song Nile, phia Bac len tan
phia Bac Syria, thugng du song Euphrates. Vuang quoc A i Cap tra thanh

t>oc them;
Nir hoang A i Cap - Hatshepsut

mot de quoc c6 bien cuang rong Ian.
Sau do, Thutmose I I cai tri A i Cap. V i vua nay khong dong gop gi
dang kk cho A i Cap, hon nira lai doan menh. Sau khi Thutmose II qua dai,
ngoi vi dugc truyen cho con trai ong la Thutmose III.
Sau khi Thutmose III len nim quyen, A i Cap d6i mat vai tinh thS v6
Cling phurc tap. Vuong quoc Qadesh a phia Nam Syria dang thanh lap mot
lien minh chong lai A i Cap. Thutmose III quyet dinh tieu diet hg. Ong tao
bao chi huy binh linh vugt qua thung lung h?p, bat ngg xuat hien trugc
thanh Megiddo - la dai ban doanh cua quan thu. Ke dich boi roi, khong kip
to chuc phong ngir, nha vua Qadesh dau hang. Lien minh chong A i Cap
cung tan vg.

Khu I9ng m

Djeser-Djeseru


Hatshepsut la hoang hau cua Pharaoh Thutmose II. V i Thutmose I I
sure khoe yeu, nhieu benh tat, khong the cai trj dit nude, nen hoang hau
Hatshepsut da nam trong tay rat nhieu quyen hanh trong thai gian ch6ng
minh tri vi A i Cap trong khoang tir nam 1479 den nam 1458 TCN. Sau khi
Thutmose I I mat, ba thay chong cai tri dat nuac. Hatshepsut dugc danh gia
la mot trong nhiing nu vuang quySn lire nhk trong lich su thi giai c6 dai.
Ba tri vi A i Cap trong 21 nSm, lau han hk cu vi nCr Pharaoh trong Ijch sir va
de lai mot loat nhiing cong trinh va tac pham dieu khac an tugng, trong do
CO lang mp Djeser-Djeseru cua ba, mot kiet tac ve k i l n true. Ba da len ngoi
nam 1479 TCN lam nhiep chinh cho cau con trai nho cua Thutmose I I va
thu phi Iset la Thutmose III (10 tu6i). Sau khi Hatshepsut mk, Thutmose III
da dap pha lang mp cua Hatshepsut nham muc dich xoa bo hinh anh
Hatshepsut trong tam tri nguai A i Cap. Xac uap cua ba da dugc nha Ai Cap
hoc Zahi Hawass tim thay vao thang 6 nam 2007.

® Hdi dang Alexandria
Cong trinh kien true cao nhdt cua the giai c6 dgi
Alexandria la mot hai cang cua A i Cap nam tren ba hikn Dia Trung
Hai, cGng la hai cang quan trpng nhat A i Cap. Thanh pho cang Alexandria
hien c6 3,34 trieu nguai, la thanh ph6 Ian thu hai cua A i Cap, each Cairo
208 km ve phia Tay Bac. Cang Alexandria dugc xay dung vao nam 332,
theo lenh cua dai de Alexander.
Cang Alexandria la trung tam giao luu van hoa ciang nhu trung tam
thuang mai cua phuong Dong va chau Au c6 dai. D I chi duang cho thuyin
be qua lai ben cang nay, vao nam 282 TCN, nguai ta xay dung mot ngpn hai
dang a day. Day chinh la ngpn hai dang Alexandria noi tieng.

Ngpn hai dSng gom 4 phan chinh. Phan duai hinh vuong, cao 60 met,
gom 12 tang, c6 han 300 phong, la nai a ciia linh bao ve va nhimg nguai
quan ly, dong thai con c6 kho chua via khi, vat tu, thiet bi. Tren dinh mai
bang, bon goc dat tugng dong cua than bien Poseidon. Phan thu hai la kh6i
kien true hinh bat giac nho han phhn duai, cao 34 met, bang khoang mot
niia chi6u cao phan duai. Phan thu ba hinh ban nguyet, cao 15 met, 8 cot da
hoa cuang lam gia da cho mai vom cao 8 met. Day la thap den, nai den

dugc thSp sang vao bu6i t6i. Phhn tren cung la buc tugng toan than cua than
biln Poseidon.
Chigu cao cCia ngpn hai dang la 120 met, cpng them chiSu day cua
nhn, tong cpng chieu cao la 135 met. Ben trong c6 nhung bac thang xokn 6c
dan len thap den. Ben ngoai c6 thang keo dung de van chuyin chk d6t.
Toan bp ngpn hai dang dugc xay bing da voi, cot try dugc lam bang da hoa
cuong, mot s6 phdn dugc trang tri bang da cam thach hoac dong thau.
Vi?c xay dimg hai dang Alexandria gan lien vai mot cau chuyen bi
thuang trong lich su. Vao mot buoi toi mua thu nam 280 TCN, trai toi den
nhu muc, mot chiSc
thuyen hoang gia Ai
Cap, khi di vao
cang Alexandria da
dam phai bai da
ngam va bi chim.
Hoang than quoc
thich cung vai c6
dau xinh dep mod
ruac tu chau Au
deu tra thanh moi
ngon cho ca. Bi
kich nay gay chan


TWQNDERS

Hii dSng Alexandria

dong trieu dinh A i Cap. Sau tai nan tham kh6c tren, Pharaoh A i Cap
Ptolemy II da ra lenh xay dung mot ngpn hai dang chi duang a ben cang Ion
nhdt nay. Sau 40 nam, mpt ngpn hai dang hung vT dugc xay xong. No dung
simg simg a phia Dong dao Pharos, nam tren bai da each ba bien 7 met.
Nguofi ta gpi no la "Hai dang Alexandria".
Sau khi dugc xay dung xong, vai chieu cao 120 met, hai dang
Alexandria tra thanh cong trinh kiSn true cao nhk th8 giai thai bay giaNguai thilt k l ngpn hai dang nay la k i l n true su nguai Hy Lap Sostratus.
Trong su6t 1.500 nam, hai dang Alexandria dan duang cho cac thiiy thu vao
nhung luc trai t6i. Mpt nha tham hilm nguai A Rap trong cuon nhat ky cua
minh da ghi nhu sau: "Thap den dugc dat tren dinh ngpn hai dang, trong
thap den c6 mpt chiee guang kim loai khdng 16 dugc mai bong, ban ngay co