Tuyển tập Hội nghị Khoa học thường niên năm 2020. ISBN: 978-604-82-3869-8

MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU LỊCH SỬ
CHUYÊN NGÀNH TRONG KHOA HỌC LỊCH SỬ ĐẢNG
Nguyễn Thị Anh
Trường Đại học Thủy lợi, email:

1. GIỚI THIỆU CHUNG

Mỗi ngành khoa học đều có hệ thống
phương pháp nghiên cứu được xác định dựa
trên cơ sở mục tiêu, đối tượng, nhiệm vụ và
khách thể nghiên cứu của khoa học. Lịch sử
Đảng Cộng sản Việt Nam là một khoa học
độc lập, có một hệ thống phương pháp nghiên
cứu phong phú, đa dạng. Trong các phương
pháp đó, có phương pháp nghiên cứu chung,
liên ngành, có phương pháp nghiên cứu riêng,
mang tính đặc thù của chuyên ngành. Bài báo
sau đây giới thiệu khái quát những phương
pháp nghiên cứu lịch sử chuyên ngành được
sử dụng trong khoa học lịch sử Đảng.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Trong nghiên cứu, tác giả chủ yếu sử dụng
các phương pháp: phân tích, tổng hợp, thống
kê, so sánh, khái quát hóa... để làm rõ các nội
dung bài báo đặt ra.
3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

3.1. Một số vấn đề về phương pháp và

phương pháp nghiên cứu lịch sử chuyên
ngành trong khoa học lịch sử Đảng
Theo lý luận Mác - Lênin, phương pháp có
hai cách hiểu. Cách hiểu thứ nhất, với nghĩa
rộng, phương pháp được coi là “lý luận nhận
thức chung”, đồng nhất với phép biện chứng
của chủ nghĩa duy vật. Cách hiểu thứ hai, với
nghĩa hẹp hơn, coi phương pháp là cách thức,
biện pháp nhận thức, nghiên cứu của nhà
chuyên môn. Hiểu theo nghĩa hẹp, mỗi ngành
khoa học sẽ có những phương pháp giải quyết
vấn đề khoa học riêng gắn với đặc điểm, mục

tiêu của khoa học đó, với tính độc đáo của đối
tượng và khách thể được nghiên cứu.
Thông thường mỗi phương pháp cho phép
nghiên cứu, đánh giá xác đáng một số mặt
nào đó khoa học. Do vậy, mỗi khoa học có
nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau và
được chia thành các nhóm. Nhóm các
phương pháp chung, phổ biến hay cịn gọi là
phương pháp liên ngành (nhóm này có thể sử
dụng trong nhiều ngành khoa học khác nhau)
điển hình như: phương pháp lịch sử, logic,
phân loại, thực nghiệm... Nhóm phương pháp
nghiên cứu cho từng ngành khoa học riêng
biệt được gọi là phương pháp chuyên ngành.
Tính đặc thù của các phương pháp nghiên
cứu chuyên ngành do đối tượng và khách thể
của từng ngành khoa học quy định.

Lịch sử Việt Nam từ năm 1930 đến nay
gắn liền với sự ra đời và lãnh đạo của Đảng
Cộng sản Việt Nam. Cũng từ đây, lịch sử
lãnh đạo cách mạng của Đảng trở thành một
phần của lịch sử dân tộc. Nhiệm vụ của Lịch
sử Đảng là nghiên cứu hoàn cảnh ra đời và
phát triển của Đảng, tái hiện quá trình Đảng
lãnh đạo cách mạng Việt Nam và tổng kết
những bài học kinh nghiệm, khái quát truyền
thống quý báu góp phần làm nên “pho lịch sử
bằng vàng” của Đảng ta.
Từ đặc điểm, mục tiêu, nhiệm vụ nêu trên,
khoa học lịch sử Đảng có hệ thống phương
pháp nghiên cứu đa dạng. Trong đó, một số
phương pháp phải gắn với phương thức nhận
thức quá khứ trong một thời gian lịch sử nhất
định; một số phương pháp gắn với các thao
tác logic thuần túy để mơ hình hóa lịch sử;
những phương pháp khác lại được gắn với
các thao tác logic cần thiết để rút ra bài học

348


Tuyển tập Hội nghị Khoa học thường niên năm 2020. ISBN: 978-604-82-3869-8

kinh nghiệm lãnh đạo cách mạng của Đảng.
Về bản chất, đây là các phương pháp nghiên
cứu lịch sử chuyên ngành được sử dụng trong
khoa học lịch sử Đảng, bao gồm: phương

pháp đồng đại, lịch đại, phân kỳ, so sánh lịch
sử, mơ hình hóa lịch sử, cấu trúc - hệ thống
và thời sự hóa... Việc phân loại, xác định
chính xác các phương pháp cho phép phát
huy tối đa chức năng của từng phương pháp
để thực hiện mục tiêu nghiên cứu đề ra.
3.2. Những phương pháp lịch sử chuyên
ngành trong khoa học lịch sử Đảng
Trong nghiên cứu, giảng dạy lịch sử Đảng,
bên cạnh việc sử dụng các phương pháp
chung, phổ biến như phương pháp lịch sử,
logic, các phương pháp nghiên cứu lịch sử
chun ngành đóng vai trị quan trọng hàng
đầu để đạt được mục tiêu đặt ra. Sử dụng
những phương pháp nghiên cứu chuyên
ngành giúp cho người nghiên cứu nhận thức
quá khứ sát đúng với chân lý lịch sử hơn.
Hiện nay, phương pháp nghiên cứu lịch sử
chuyên ngành cơ bản được chia thành hai
nhóm: Nhóm thứ nhất bao gồm các phương
pháp gần với phương pháp chung lịch sử như
phương pháp đồng đại, lịch đại và phân kỳ.
Nhóm thứ hai bao gồm những phương pháp
gần với phương pháp chung logic, gồm
phương pháp đối chiếu lịch sử (phương pháp
so sánh), mơ hình hóa lịch sử (hay còn gọi là
phương pháp hồi cố), phương pháp cấu trúc hệ thống và phương pháp thời sự hóa.
Trong nhóm phương pháp thứ nhất:
Trước hết là phương pháp đồng đại. Đây là
phương pháp nghiên cứu những sự kiện khác

nhau trong xã hội xảy ra cùng một thời điểm,
các mối liên hệ giữa chúng và từ đó người
nghiên cứu có thể rút ra kết luận cần thiết.
Trong khoa học lịch sử Đảng, phương pháp
này được sử dụng rất phổ biến. Ví dụ khi
nghiên cứu về hồn cảnh lịch sử ra đời của
Đảng Cộng sản Việt Nam, người nghiên cứu
thường phân tích tất cả các sự kiện liên quan
xảy ra trên thế giới và Việt Nam cuối thế kỷ
XIX, đầu thế kỷ XX, từ đó chứng minh sự ra

đời của Đảng Cộng sản Việt Nam vừa phù
hợp với xu thế phát triển của thời đại, đáp
ứng yêu cầu khách quan của lịch sử dân tộc
và là vấn đề mang tính tất yếu.
Phương pháp lịch đại: nghiên cứu các sự
kiện, hiện tượng lịch sử Đảng trong sự vận
động, biến đổi của chúng theo thời gian lịch
sử. Tuy nhiên, khi trình bày các sự kiện theo
trình tự thời gian khơng tránh khỏi việc lặp đi
lặp lại các vấn đề. Để hạn chế hiện tượng này,
phương pháp lịch đại theo vấn đề thường được
sử dụng. Ví dụ khi nghiên cứu về q trình
Đảng lãnh đạo sự nghiệp đổi mới đất nước
trên các lĩnh vực: kinh tế, chính trị, văn hóa tư tưởng, đối ngoại, an ninh quốc phòng... để
tránh trùng lặp, người nghiên cứu sẽ phân tích
riêng từng mặt, từ đó rút ra những kết luận cần
thiết đối với từng vấn đề. Việc sử dụng rộng
rãi phương pháp đồng đại và lịch đại giúp
chúng ta hiểu sâu sắc hơn tính chất và các quy

luật của quá trình phát sinh, phát triển, hoạt
động lãnh đạo của Đảng qua tiến trình lịch sử.
Phương pháp phân kỳ là phương pháp
nghiên cứu theo giai đoạn lịch sử. Trong khoa
học lịch sử Đảng dù làm công tác nghiên cứu
khoa học hay giảng dạy người ta đều phải tiến
hành việc phân kỳ. Phương pháp phân kỳ đòi
hỏi phải đối chiếu trạng thái ở thời kỳ đầu và
thời kỳ cuối, từ đó mở ra khả năng xác định
phương hướng chính cho sự phát triển giai
đoạn tiếp theo, thậm chí có thể tìm ra thời
điểm xuất hiện của quá trình mới. Tuy nhiên,
khi sử dụng phương pháp này thường hay có
sự lẫn lộn giữa các khái niệm “thời kỳ” và
“giai đoạn”. Sở dĩ có hiện tượng như vậy bởi
các khái niệm này chưa được nghiên cứu một
cách đầy đủ. Để tránh sự hiểu lầm nảy sinh do
thuật ngữ chưa thống nhất, việc phân kỳ tổng
quát trong khoa học lịch sử Đảng nên sử dụng
các khái niệm theo trình tự sau: thời đại - giai
đoạn - thời kỳ - chặng đường... Cơ sở của sự
phân kỳ chủ dựa vào hai yếu tố: thứ nhất, dựa
vào điều kiện khách quan, bên ngoài như quy
mơ, hình thức phong trào cách mạng, sự biến
đổi tình hình chính trị. Thứ hai, dựa vào nội
dung bên trong của hiện tượng lịch sử như sự
thay đổi trong mục tiêu chiến lược, sách lược

349



Tuyển tập Hội nghị Khoa học thường niên năm 2020. ISBN: 978-604-82-3869-8

của Đảng...Việc xác định hai yếu tố này để
phân kỳ đã làm cho các sự kiện mang tính lịch
sử Đảng.
Trong nhóm phương pháp thứ hai:
Phương pháp đối chiếu lịch sử (hay còn gọi
là phương pháp so sánh lịch sử) là phương
pháp được xác định dựa trên cơ sở so sánh sự
giống hay khác nhau giữa các sự kiện, hiện
tượng lịch sử Đảng đang nghiên cứu. Phương
pháp này có hai dạng: Dạng đối chiếu so sánh
loại hình, hiện tượng dùng để khám phá sự
giống nhau của các sự kiện không gắn bó với
nhau về nguồn gốc, song vẫn có thể ghép
chúng lại được với nhau; Dạng thứ hai đối
chiếu so sánh chứng minh sự thống nhất
nguồn gốc giữa các sự kiện, hiện tượng lịch
sử. Ví dụ, trong lịch sử Đảng, người ta thường
so sánh trận chiến đấu 12 ngày đêm của quân
dân miền Bắc (năm 1972) với trận Điện Biên
Phủ (năm 1954) và gọi đây là trận Điện Biên
Phủ trên khơng. Thực chất đây là loại so sánh
loại hình, hiện tượng, khơng cùng nguồn gốc,
bản chất. Cịn khi so sánh nội dung Hiệp định
Giơnevơ và Hiệp định Pari, đây là sự so sánh
làm rõ tính kế thừa trong đường lối đấu tranh
ngoại giao của Đảng từ kháng chiến chống
Pháp đến kháng chiến chống Mỹ. Mục đích

của việc sử dụng phương pháp này không chỉ
làm rõ sự giống và khác nhau giữa các sự kiện
lịch sử Đảng mà còn xác định giai đoạn phát
triển mới của chúng, cũng như nhiệm vụ đặt
ra cho Đảng trong tương lai.
Phương pháp mơ hình hóa lịch sử (hay còn
gọi là phương pháp hồi cố) là phương pháp
miêu tả lại những biến cố, sự kiện lịch sử, làm
rõ quy luật xuất hiện, phát triển và hoạt động
lãnh đạo của Đảng trong những điều kiện lịch
sử cụ thể. Thực chất của phương pháp này là từ
việc nghiên cứu cái cũ được bảo tồn đến nay
mà dựng lại những sự kiện đã xảy ra trong lịch
sử. Con đường chủ yếu để mơ hình hóa lịch sử
bao gồm: Mơ hình hóa các sự kiện, hiện tượng
lịch sử trên cơ sở sử liệu; dựng lại sự kiện của
quá khứ trên cơ sở những di sản còn để lại
trong đời sống hiện nay; kiểm tra những kết
luận nghiên cứu bằng các tư liệu thực tiễn lịch
sử, trong đó có cả thực tiễn hiện nay.

Phương pháp cấu trúc - hệ thống cho phép
xem xét lịch sử xã hội là một chỉnh thể, một
hệ thống phức tạp những mối liên hệ khác
nhau (kinh tế, giai cấp, xã hội, tư tưởng...).
Từ đó, người nghiên cứu có thể phân tích, dự
đốn về sự phát triển toàn diện của xã hội
trong giai đoạn tiếp theo.
Phương pháp thời sự hóa là phương pháp
nghiên cứu cho phép sử dụng trực tiếp kiến

thức, kết quả thu được vào hoạt động thực
tiễn của Đảng hiện nay. Nhờ phương pháp
này, việc nghiên cứu lịch sử Đảng không chỉ
là nghiên cứu về quá khứ, mà còn để phục vụ
cho hiện tại và tương lai.
4. KẾT LUẬN

Như vậy, phương pháp là một khái niệm
thường được xem xét ở hai khía cạnh: nghĩa
rộng và nghĩa hẹp. Mỗi khoa học có hệ thống
phương pháp nghiên cứu riêng. Lịch sử Đảng
Cộng sản Việt Nam là một bộ phận của lịch
sử dân tộc, nhưng có đối tượng, nhiệm vụ và
khách thể nghiên cứu hẹp hơn. Do đó,
phương pháp nghiên cứu trong khoa học lịch
sử Đảng vừa có phương pháp liên ngành, vừa
có phương pháp nghiên cứu lịch sử chuyên
ngành. Các phương pháp nghiên cứu lịch sử
chuyên ngành trong khoa học lịch sử Đảng
bao gồm: đồng đại, lịch đại, phân kỳ, so sánh
đối chiếu lịch sử, mơ hình hóa lịch sử, cấu
trúc - hệ thống và thời sự hóa. Để khoa học
lịch sử Đảng hồn thành tốt nhiệm vụ giáo
dục chính trị, tư tưởng, các nhà chun mơn
cần nắm vững các phương pháp này để nhận
thức quá khứ sâu sắc, sát đúng với chân lý
lịch sử, từ đó, giúp họ hiểu rõ hơn quá trình
lịch sử xã hội, chính trị hiện nay và có thể dự
báo một cách khoa học sự phát triển tương lai
xã hội dưới sự lãnh đạo của Đảng.

5. TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] N.N. Maxlop. 1987. Phương pháp Mác xít
lêninnít nghiên cứu lịch sử đảng. Nxb sách
giáo khoa Mác-Lênin. Hà Nội.
[2] Tổng cục chính trị. 2019. Phương pháp
nghiên cứu, giảng dạy lịch sử Đảng Cộng sản
Việt Nam. Nxb Quân đội nhân dân Việt Nam.

350