Tại sao độc quyền ra đời thống trị nền kinh tế TBCN, nhưng
không thủ tiêu cạnh tranh mà làm cạnh tranh gay gắt hơn?

Cạnh tranh được coi là quy luật tất yếu của cuộc sống. Bất kì lĩnh
vực, thời điểm, giống lồi nào cũng đều có cạnh tranh bởi lẽ nếu khơng có
cạnh tranh sẽ khơng thể sinh tồn và phát triển. Xét ở góc độ đơn giản, cạnh
tranh vốn đơn thuần là hành động ganh đua, đấu tranh cốt giành được sự
tồn tại, địa vị, phần thưởng... Cao hơn nữa, cạnh tranh kinh tế đã xuất hiện
khi có sự trao đổi, lưu thơng hàng hóa thơng qua vật ngang giá là tiền tệ.
Nhằm giành giật những điều kiện tốt nhất thu về được nhiều lợi nhuận cho
mình, các nhà tư bản phải nắm bắt đúng xu hướng thị trường mới có thể
đưa ra các dự đốn, chiến lược cho nền kinh tế tương lai. Và thị trường
độc quyền ra đời thống trị nền kinh tế TBCN, đem về cho các nhà tư bản
rất nhiều nguồn sinh lời.
Độc quyền là hiện tượng kinh tế trên thị trường chỉ có duy nhất một
doanh nghiệp hoặc liên minh giữa các doanh nghiệp nắm trong tay quyền
cung cấp, quyết định giá cả sản phẩm và khống chế thị trường tiêu thụ để
thu lợi nhuận tối đa và ngăn chặn các đối thủ cạnh tranh khác xâm lược thị
trường. Bên cạnh đó, các tổ chức độc quyền cịn có tham vọng độc tơn
thương hiệu sản phẩm. Nghĩa là một thị trường được xem là độc quyền khi
chỉ có duy nhất một nhà cung ứng và khơng có những sản phẩm thay thế
tương tự. Ví dụ như Apple, Amazon, Facebook, Google là những “gã
khổng lồ” cơng nghệ độc quyền trên tồn thế giới,…
C.Mác và Ph.Ăngghen đã từng dự báo rằng: “cạnh tranh tự do sinh
ra tích tụ và tập trung sản xuất, phát triển đến một mức độ nào đó sẽ dẫn
đến độc quyền”. Chính vì vậy, vào cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, các nhà
tư bản đã lợi dụng đặc điểm thị trường cạnh tranh tự do lúc bấy giờ cùng
với sự nâng cao không ngừng của lực lượng sản xuất và những tiến bộ
khoa học kỹ thuật đã góp phần thúc đẩy q trình tập trung sản xuất diễn
ra nhanh chóng, sớm hình thành nên các xí nghiệp có quy mơ lớn, tạo tiền
đề cho chủ nghĩa tư bản độc quyền xuất hiện, trở thành giai đoạn phát triển

cao nhất của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa.


Độc quyền là con đẻ của cạnh tranh tự do, độc quyền đối lập với
cạnh tranh, độc quyền thống trị nền kinh tế tư bản chủ nghĩa nhưng khơng
vì thế mà độc quyền thủ tiêu được cạnh tranh. Trái lại, độc quyền và cạnh
tranh luôn song song, đối đầu nhau và cịn làm cạnh tranh trở nên gay gắt
hơn.

Đó là bởi vì: cạnh tranh là quy luật khách quan của kinh tế hàng hoá,
là bản chất của nền kinh tế thị trường.

Vì nền kinh tế thị trường vốn được điều hành bởi cá nhân hoặc các
doanh nghiệp tư nhằm hướng đến quyền lợi cá nhân nên kinh doanh trong
kinh tế tư bản chủ nghĩa chính là tự điều hành theo quy luật thị trường tự
do và quy luật cạnh tranh, nghĩa là các công ty đối đầu với nhau để tranh
giành lợi thế cạnh tranh về công đoạn sản xuất, cơng nghệ máy móc và giá
thành sản phẩm. Trong khi các nhà tư bản luôn luôn mong muốn tự họ đưa
ra toàn quyền quyết định đến việc sản xuất và tiêu thụ hàng hố của mình,
cạnh tranh trên thị trường lại không cho phép họ làm như vậy bởi lẽ chỉ có
người mua trên thị trường mới thích cạnh tranh vì họ muốn lựa chọn
những sản phẩm chất lượng và có giá thành phù hợp hơn. Vậy nên, độc
quyền ra đời để đáp ứng yêu cầu của các nhà tư bản. Tức là, các tổ chức
độc quyền sử dụng giá cả độc quyền để cố gắng chiếm đoạt giá trị thặng
dư của người khác, suy cho cùng mục tiêu cốt lõi của một doanh nghiệp
vẫn là kiếm tiền, thu được nguồn lợi nhuận cao nhất.
Khơng chỉ vậy, cạnh tranh cịn đóng vai trị quan trọng trong nền sản
xuất hàng hóa, là động lực thúc đẩy sự sản xuất ngày càng phát triển, góp
phần vào nền kinh tế chung của tồn xã hội.
Cạnh tranh tạo môi trường cho các doanh nghiệp sản xuất thể hiện

tài năng kinh doanh và năng lực quản lí. Bên cạnh đó, nó cịn là một sân
chơi cơng bằng, góp phần xố bỏ những độc quyền, bất hợp lý, bất bình
đẳng trong kinh doanh. Muốn có lợi nhuận bắt buộc doanh nghiệp phải
thay đổi, muốn thay đổi bắt buộc doanh nghiệp phải tạo ra nhiều sản phẩm
chất lượng, muốn tạo ra nhiều sản phẩm chất lượng bắt buộc doanh nghiệp
phải cải tiến máy móc. Chính vì vậy, cạnh tranh một phần nào đó đã bảo


đảm cho sự thúc đẩy phát triển của khoa học kỹ thuật, thúc đẩy sự đa dạng
hoá sản phẩm đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của xã hội,
Có cạnh tranh, hàng hố sẽ đạt tiêu chuẩn cả về hình thức lẫn chất
lượng và số lượng, đáp ứng các yêu cầu của người tiêu dùng trong xã hội.
Vì vậy, cạnh tranh đã giúp kích thích nhu cầu phát triển, làm nảy sinh
những nhu cầu mới, góp phần nâng cao chất lượng đời sống người dân và
phát triển nền kinh tế quốc dân. Đây cũng là cơ hội tốt cho các doanh
nghiệp quảng bá sản phẩm, thương hiệu trong nước ra các thị trường nước
ngoài.
Hơn thế nữa, sự tập trung sản xuất của các công ty lớn tạo nên
thương hiệu độc quyền cũng chính là nguyên nhân dẫn đến việc độc quyền
làm cạnh tranh trở nên gay gắt hơn.
Sự tác động của quy luật giá trị thặng dư, quy luật tích lũy và cuộc
khủng hoảng kinh tế năm 1873,… đã khiến các nhà tư bản vừa và nhỏ bị
phá sản, các doanh nghiệp lớn hơn đã nhanh chóng liên minh, tích tụ lại và
tập trung tư bản. Sau đó, họ lại cùng nhau tiếp tục cạnh tranh với những
doanh nghiệp lớn nhỏ khác nhằm toàn quyền sở hữu giá trị hàng hóa. Cạnh
tranh đã tạo ra sự ‘mất cân bằng’, nghĩa là luôn tồn tại sự giằng co giữa các đối
thủ. Ta có thể kể đến ba loại cạnh tranh, đó là:
Thứ nhất, cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền với các xí nghiệp
ngồi độc quyền. Các nhà tư bản độc quyền tìm cách thu mua các nguồn
nguyên liệu đầu vào, độc quyền phương tiện vận chuyển, tín dụng, hạ giá

hệ thống,… để loại bỏ “nhẹ nhàng” những đối thủ “nhẹ kí” hơn ra khỏi thị
trường.
Thứ hai, cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền với nhau. Với các tổ chức
trong cùng một ngành, kết quả của sự cạnh tranh sẽ là một sự thoả hiệp
hoặc một bên phá sản, còn với các tổ chức khác ngành, sự đối đầu bao
gồm những tài nguyên như: nguyên liệu, khoa học kĩ thuật,…

Cuối cùng, cạnh tranh trong nôi bộ các tổ chức độc quyền chính là những
doanh nghiệp cùng sản xuất một loại hàng hóa cạnh tranh với nhau để


dành thị trường tiêu thụ rộng lớn hoặc giành tỉ lệ sản xuất cao hơn. Những
doanh nghiệp thua cuộc sẽ phải thu hẹp kinh doanh thậm chí phá sản.Các
nhà tư bản cạnh tranh nhằm chiếm cổ phần khống chế, cốt làm sao chia
được phần lợi nhuận nhiều nhất về phía mình. Muốn vậy, họ cần có những
“lợi thế bền vững”, ví dụ như hãng xe hơi Nhật Bản Toyota chiếm lĩnh thị
trường nhờ vào sự phức tạp của các hệ thống máy móc, hay thương hiệu CocaCola có lợi thế nằm ở sự bí mật với bí kíp pha chế được bảo mật vơ cùng
nghiêm ngặt,… Đó chính là những bí kíp “độc nhất vơ nhị” giúp các cơng ty
giữ vững vị trị trên thương trường một thời gian dài.
Không dễ gì để có thể ra nhập hoặc rút lui khỏi thị trường cạnh tranh
độc quyền bởi các doanh nghiệp còn gặp nhiều trở ngại do vốn đầu tư lớn
hoặc do độc quyền về bí quyết cơng nghệ, các doanh nghiệp nhỏ có thể
phải chịu mức giá cao hơn do nhà tư bản quyết định nếu tham gia vào thị
trường cạnh tranh độc quyền. Trong thực tế có thể xuất hiện tình trạng độc
quyền nếu khơng có sản phẩm tương tự cạnh tranh hoặc các nhà độc quyền
liên minh lại với nhau. Độc quyền lúc này lại gây trở ngại cho sự phát triển
sản xuất và làm ảnh hưởng nặng nề đến người tiêu dùng. Ngành đường sắt
ở nước ta chính là là ví dụ điển hình. Đến nay, Tổng cơng ty Đường sắt
Việt Nam gần như độc quyền tồn bộ ngành đường sắt bởi khơng có đối
thủ cạnh tranh khiến cho ngành này thiếu hẳn động lực nâng cao chất

lượng và giảm giá thành. Theo thống kê, năm 2010 có 11,2 triệu lượt
khách thì đến năm 2017, số khách chỉ cịn là 9,5 triệu lượt. Hàng hóa vận
tải của ngành đường sắt cũng tụt dốc không phanh từ 7,8 triệu tấn xuống
5,55 triệu tấn. Vì vậy nước ta cần có biện pháp xử lí chặt chẽ nhằm chống
chống lại sự tiêu cực khơng đáng có mà độc quyền gây ra cho nền kinh tế
quốc dân.
Có thể nói rằng, cạnh tranh và độc quyền là hai yếu tố luôn song hành với
nhau. Sự đối đầu gay gắt của cạnh tranh và độc quyền hoàn toàn phụ thuộc
vào mỗi thời điểm, hoành cảnh cụ thể của từng nền kinh tế thị trường khác
nhau. Nếu khơng có cạnh tranh, nền kinh tế sẽ dậm chân tại chỗ. Nếu khơng có
độc quyền, thương hiệu của các doanh nghiệp sẽ không được phát triển. Hãy
coi cạnh tranh là một phần tất yếu của cuộc sống và độc quyền sẽ không mang
lại hậu quả nếu như các doanh nghiệp biết điều tiết cạnh tranh lành mạnh,


thơng minh, có như vậy nền kinh tế quốc dân mới phát triển lớn mạnh và bền
vững.