C H Ư Ơ N G IV

n h ũ n g đ ặ c đ iểm p h á t t r iể n t â m l ý

TUỔI THIẾU NIÊN

I. V Ị T H Ế X Ã H Ộ I V À N H Ữ N G

KHÓ KHĂN CỦA

LỨA T U Ổ I T H IẾ U N IÊ N
1.

T u ổi t h i ế u niên được x á c đ ịn h v à o k h o ả n g từ 12, 13 đến

15, 16 tuổi. Đ â y là q u ã n g đ ờ i d iễ n ra n h ữ n g “ biến c ố ” rất đặc
hiệt. D o sự trưởng thành và tích lũy ở những giai đoạn trước,
th iếu niên đã c ó một vị trí x ã hội m ới: nổ k h ô n g hoàn toàn là
trẻ c o n và c ũ n g chưa phải là người lớn, đ ây là giai đoạn đặc
trưng với c á c dấu hiệu của tuổi d ậ y thì ở nam và nữ. v ề mặt
g iả i phẫu sinh lý và thế chất, đứa trẻ đã c ó những đ iểu k iện
c h ín m u ồ i c ơ hàn m à đặc đ i ể m nổi bật nhất là sự phát triển
c ủ a quá trình phát dục. T iế p đ ó là n h ữ n g cải tổ của c ơ thể về
m ặ t hình thái của c á c m ô và c á c tu y ến n ộ i tiết như tuyến sinh
d ụ c , tu yến g iá p trạng, tu y ến thượng thận. H oạt đ ộ n g của các
tu y ến này dẫn đ ến thay đổi về hình thái, đ ặc biệt là sự phát
triển nhảy vọt vé c h iẻ u ca o. C ó năm trẻ e m c a o từ 5 - 6 c m
( đ ố i với nữ) và 8 - lOcm (đ ố i với n a m ). N h ữ n g dấu hiệu đặc
trưng củ a tuổi d ậ y thì d iễn ra ở trẻ e m nữ v à o k h o ả n g 11 -1 3

85

tu ổi, ở e m trai từ 13 - 1 5 tuổi. T r o n g g ia i đoạn này, ngực,
l ô n g ở nách, ở b ộ phận sinh d ụ c c ủ a c á c e m gái phát triển,
đ ồ n g thời xuất h iện k inh n g u y ệ t, dấu h iệ u chính của sự d ậy
thì đ ầy đủ. Ở c á c e m trai, ngự c bắt đ ầ u n ở nang, n h ữ n g dấu
h iệu phụ củ a bộ phận sinh dục phát triển và c u ố i c ù n g là hiện
tư ợng xuất tinh b á o h iệ u sự chín m u ồ i c ủ a quá trình phát dục.
2.

N h ữ n g thay đ ổ i rất c ơ bản ở trên là m c h o trẻ e m c ó ấn

tượng sâu sắc rằng: “ M ìn h k h ơ n g c ị n là trẻ c o n nữa” . Sự xuất
h iệ n ý n g h ĩ về sự thay đ ổ i vai trò x ã h ộ i c ủ a đứa trẻ rõ ràng
c ó nhữ ng c ơ sở k h á c h quan. Trước hết th iếu niên ý thức và
đánh g iá được n h ữ n g biến c h u y ể n tr o n g sự phát triển thể
chất, trong sự phát d ụ c củ a m ình. N ó c ả m thấy m ình “ người
lớ n ” m ộ t c á c h c ó c ã n cứ. Mặt k h á c c h í n h người lớn c ũ n g
k h ô n g hoàn toàn c o i thiếu niên như đứa trẻ trước đ ây (T rong
g i a đình c á c e m đã tham g ia lao đ ộ n g g ó p phần g iả i q uy ết
những k h ó khăn về kinh t ế h o ặ c tă n g thu nhập, v ề mặt tri
thức nhiều e m c ả m thấy m ìn h c a o h ơn b ố , m ẹ...)- Tất cả
nh ữ n g cái đ ó g â y ra ở thiếu n iên n g u y ệ n v ọ n g m u ố n được
làm người lớn và đ ư ợ c đ ố i x ử như n gư ời lớn .
T u y nhiên v ề mặt xã hội m à x ét, th iếu niên vẫn c ò n là
n h ữ n g h ọ c sinh, c ò n phụ th u ộc v à o b ố , m ẹ v ề nhiều mặt. Ở
c á c e m c ó n h iề u b iểu hiện m a n g tính trẻ c o n : trong d á n g dấp,
hãnh VI. Bơi vây

£hMSê_ tị^jFỜi^lón^vần


nhữ ng đứa trẻ. Từ đ ó x ả y ra m âu thuẫn khá phổ biến giữa
ngư ời lớn và trẻ e m trong g i a o tiếp và ứng xử. Sự k h ô n g thay
đ ổ i v ề ứng x ử giữa n gười lớn v ớ i th iếu n iê n , trong khi thiếu

86


niên tlự co i mình là người lớn g â y ra k h ơ n g ít những đ ụ n g đ ộ ,
thậm c h í “ xung đ ộ t ” ở lứa tuổi này.
K h i ý thức tự tr ọ n g và ý m u ố n đ ố i xử như người lớn phát
triển, về phía m ì n h , th iế u niên th ư ờn g c ó tâm lý “ p h ó n g đ ạ i ”
các niăng lực của m ì n h , thường đ á n h g iá c a o hơn h iện thực.
D iế u này thường th ể hiộn dưới d ạ n g n g a n g bướng, tỏ ra “ anh
hùng ”, “ bất c ầ n ” trước nhữ ng v iệ c làm hằng ng ày c ũ n g như
nhớn g thất bại m à th iế u n iên trải n g h i ệ m . Đ â y ch ín h là m ộ t
trong những khó k hăn đ iể n hình củ a lứa tuổi thiếu n iên , mà
nhiềui nhà tâm lý h ọ c đã d ù n g n h ữ n g thuật n g ữ “ tuổi k h ủ n g
hoanjg”, “ tuổi bất trị” , “ tu ổi k h ô n g thể g i á o d ụ c ” v .v ... Sự
thực thì những k h ó k h ăn , nhữ ng x u n g đ ột này c ó thể giải
quyến được bằng c o n đ ư ờ n g g i á o d ụ c đ ú n g đắn. ’N g h ĩ a là một
mặt mgười lớn phải h iể u được những thay đ ổi c ơ bản ở lứa
tuổi inày, thông c ả m v ớ i những biểu hiện “ khác lạ” ở c á c e m ,
c ó biiện pháp g i á o d ụ c phù hợp. Mặt k h á c chính thiếu niên
c ũ n g phải được g i á o d ụ c đ ể hiểu ch ín h m ìn h th ơn g qua g i á o
d ục g i ớ i tính để c ó c á c h c ư xử c h o phù hợp.
Tr o n g thực t ế s ự trưởng thành về mặt xã hội củ a tuổi thiếu
niên (tâm lý m u ố n là n gư ời lớn) phát triển k h ô n g phải đ ổ n g
đều ồ tất cả trẻ e m . T r o n g n h ữ n g h oàn cả n h , đ iề u k iệ n s ố n g
k h á c nhau, tâm l ý n à y c ó b iểu hiện k h á c nhau. G ần đ â y người

la phiát hiện thấy tìn h trạng tăng g i a tốc phát triển củ a tuổi
d ậy nhì ở những n ư ớ c phát triển, ở n h ữ n g v ù n g c ó k h í hậu
khác

nhau. N g a y tr o n g m ộ t m ô i trường xã hội, g i á o d ục

tư ơ n g đ ối đ ồ n g nhất ở tuổi thiếu n iên c ũ n g c ó biểu hiện
khồn g hoàn toàn g i ố n g nhau. C h ẳ n g hạn, c ó e m c ó vẻ người

87


lớn vể mặt tri thức ( c o i sách báo tri thức là mặt thiết yúi
trong c u ộ c s ố n g ) , c ò n những mặt k h ác lại rất trẻ co n . C ó ơn
lại chỉ biết biểu hiện tính người lớn trong v i ệ c c h ạ y th eo cic
m ốt nhưng
lại
trẻ c o n trong %đ-.' i x v.v... D o ú s phỏtg'"Ơã ầtriín
W'
•
n g u y ệ n v ọ n g là m n gư ời lớn phụ th u ộc rất nhiều vào sự »ổ
s u n g uốn nắn củ a g i á o d ụ c n ói ch u n g và củ a c á c bậc cha n ẹ
n ó i riêng. „
3.

,

ỵ

'■


\

'

Một đặc đ i ể m đặc trưng khác ở tuổi thiếu n iên c ũ n g tổ

liên quan đ ến s f | phát triển g i ớ i tínhỊ N h ư đã trình bày ở trơi,
tuổi thiếu niên là lứa tuổi củ a dậy thì và phát dục. Sự dậy tiì
đã kích thích ở tuổi thiếu niên m ối quan
tâmI*I ■ đ ến - - —n e ư ò i khic*
,,»■ r —
g iớ i, là m nảy sinh n h ữ n g rung c ả m , x ứ c c ả m giứi tính m ới ụ.
Q u a n hệ với bạn khác giới ở tuổi thiếu niên k h ỗ n g “hin
n h i ê n ” , “ v ô tư” như các học sinh nhỏ. Ta d ễ quan sát thíy
h iện tượng nhữ ng e m trai, e m gái 13 - 1 5 tuổi xử sự m ộ t cáíh
thẹn
th ù nIwfcrc,.iin vkín đ á o , >tế
nhị
với nhau. N h ữ n V*e biểu hiện
giVi
I.il..............
•■■■
■■
vJ
•
tính này đưực c h e giấ u m ột cá c h bí mật, nhưng c ũ n g c ó lie
lại biểu lộ m ột c á c h ồn ào, s u ồ n g sã, thiếu tự nhiốn. N hn
c h u n g nhữ ng rung c ả m g iớ i tính ban đầu ở tuổi thiếu niên à
trong sáng. C ác e m chỉ m o n g thỏa m ãn tâm trạng này bằig

m ộ t m ố i thiện c ả m n h o n hỏ , m ột lờ i nói d ịu d à n g , m ộ l cử C1Ỉ
quan tâm, m ột nụ cười trìu m ế n ... Tâm trạng này sẽ qua íi
nhanh c h ó n g nếu thiếu niên được s ố n g trong m ột m ơ i trưịig
lành m ạnh, người lớn biết hướng sự chú ý của cá c e m v;o
hoạt đ ộ n g h ọ c tập, lao đ ộ n g c ó ích, những m ố i quan hệ bại
bè v ô tư, trong sáng. Sở d ĩ m ột s ố thiếu niên lao v à o ccn
đ ư ờ n g y êu đ ư ơ n g quá sớm ch ín h vì trong m ộ t hồn cảnh cụ

88


Iho c á c c m đã k h ô n g làm chủ d ư ợ c hán Ihân, hị lơi k é o , bị
kích thích bời n h ữ n g văn hóa p hẩm th iếu lành mạnh hoặc d o
những hậu q u ả g i á o dục k h ô n g tốt c ủ a n gư ời lớn.
Các c ô n g trình n g h ic n cứu của n h iề u nhà tâm lý h ọ c, g i á o
(lục h ọ c c h o thấy những rung c ả m g i ớ i tính ở tuổi thiếu niên
k h ô n g phải c ó ở tất cả thiếu niên. Đ i ẻ u này hác b ỏ luận đ iể m
vồ “ tính c h ế ước sinh v ậ t” đối với toàn h ộ đ ặ c đ i ể m c h u y ỗ n
biột ở tuổi thiếu niên m à S t.H oll và S.Phrued

đưa ra. N h ữ n g

người th e o th u y ết này c h o rằng sự phát triển về mặt sinh vật,
giải phẫu sinh lý ở tuổi thiếu niên ch i phối toàn bộ đ ặc đ i ể m
lâm lý của g ia i đ o ạ n này. Bửi vậy sự “ k h ủ n g h o ả n g ”, “ tính
hất trị” ở tu ổi thiếu niên là tất y ế u .
Sự thực nhữ ng c ơ n g trình n g h iê n cứu v ề dân tộc h ọ c ở tuổi
thiếu niên đã rút ra những kết luận k h ác với quan đ i ể m

tính


c h ế ước sin h vật” củ a s . Phreud trong c o n người cái tự nhiên
k h ô n g thể đ ố i lập với c á i xã h ộ i, vì cái tự nhiơn ở co n người
h ao g i ờ c ũ n g c ó tính xã hội. T uổi th iếu n iê n ĩà thời kỳ đứa trẻ
đ a n g trên c o n đ ư ờ n g đi đến vị trí c ủ a n ó trong xã hội, đ a n g
thâm nhập v à o đ ò i s ố n g xã hội c ủ a n gư ời lớn. Bởi vậy những
y ế u tố sinh vật c ị n c ó tính c h ế ước xã hội rất rõ rệt.
L . x . V ư g ô t x k i k h i n ó i v ề k h ủ n g h o ả n g c ủ a t u ổ i thiếu n i ê n
dã nhấn m ạ n h rằng, phải tách ra n h ữ n g cấu thành m ớ i, cư bán
trong ý thức c ủ a tuổi thiếu niên và giải thích rõ hồn cản h xã
h ộ i củ a sự phát triển, m à trong đ ó m ỗ i lứa tuổi, hoàn cản h
n ày là m ộ t hệ th ố n g c ó m ộ t k h ô n g hai c ủ a nhữ ng quan hệ
g iữa đứa trẻ với m ô i trườrg. Chính sự cả i tổ hộ th ốn g những
quan hệ n ày là n ội d u n g chủ y ếu c ủ a “ k h ủ n g h o ả n g ” tuổi

89


thiếu niơn. D o đ ó k h ơ n g phải tính “ c h ế ước sinh vật” m à là
những hoàn cành xã hội cụ thể của đòi s ố n g và sự phát triển
c ủ a thiếu niơn, vị trí xã hội c ủ a thiếu niên trong th ế giới
người lớn q uyết định và lý giải sự “ k h ủ n g h o ả n g ” đó.
4.

N g o à i sự phát d ụ c, ở thiếu niên c ò n c ó những thay đổi

căn bản v ề hình thái và giải phẫu sinh lý k há c, có ảnh h ưởn g,
thậm c h í g â y ra sự mất cãn bằng, g â y n h ữ n g k h ó khăn tạm
thời trong c u ộ c s ố n g và hoạt đ ộ n g củ a c á c e m .
^ v ề mật hình t h á i / trẻ e m ở tuổi thiếu n iên phát triển mạnh

về c h i ề u c a o , người ta thường e ọ i là “ sự nhảy vọt về tẩm
v ó c ” . C u ố i tuổi thiếu niên tỉ lệ cơ thể x ấ p xỉ tỉ lệ đặc trưnc
của người lớn. T uy n h iê n sự phát triển c ơ bắp k h ôn g th eo kịp
với c h i ề u c a o nên đầu và giữa tuổi thiếu niên ta thấy c ó sự
mất cân đ ố i v ề c h iề u c a o và c h iề u n g a n g c ủ a cư thể.
T i m phát triển nhanh hơn cá c m ạch m á u , điều đ ó g â y ra sự
mất cân b ằng và thường là n guy ỗn nhân g â y ra cá c rối loạn
ch ứ c n ăng trong hoạt đ ộ n g của hệ tim m ạ c h , biểu hiện dưới
d ạng: tim đập nhạnh, huyết áp ca o , th ư ờn g c h ó n g mặt, nhức
đầu, sức làm v iệ c g iả m . T uy ến nội tiết hoạt đ ộ n g mạnh (đặc
biệt là tu yến g iá p trạng và tu yến sinh d ụ c ) , gây sự mất cân
h ằng củ a hệ thần kinh trung ương, d ẻ g â y nên những cơn x ú c
đ ộ n g m ạ n h , g â y những phản ứng n ó n g n ả y v ơ cớ, những hành
vi bất thường. Ở tuổi thiếu niên, cá c quá trình thần kinh h ư n g
phấn

c ủ a v ỏ não m ạnh và c h iế m ưu thế, nên nhiều khi thiếu

niên k h ô n gc làm chủ
được bản thân, k h ô n g kiềm c h ế được x ú c
Tị, I r -ĩr .r- Ị. ,rềhmitMtL ^ . .*•
đ ộ n g m ạ n h . Sự cải tổ của c á c c ơ quan nội tiết với m ố i tưưng
quan c ủ a hệ thần kinh thường là c ơ sở g â y ra tính mất cân

90


bíing c h u n g , tính (lc bị kích thích, dỗ nổi n ó n g , gây g ổ , lính
hiếu d ộ n g , tính uổ ối và thờ ư c ó chu kỳ ư tuổi thiếu niên.
Tát cá nhữnì: đ iề u trơn đây e â v ra sự mất cân hằng tạm

thời và tu ột số khổ khăn trong hoạt đ ộ n g c ủ a tuổi thiếu niỏn.
V í (lụ c á c em làm v i ệ c rất hăng say, nhiệt tình nhưng sức làm
VIộc chưa bén, chưa d ẻ o dai. T h iế u ni 011 c ũ n g thường dễ bị
kích Ihícỉì, hị lỏi k é o nên c ổ thổ sa và o c á c “ n h ó m tự p h át” ,
c á c “ băng đ ả n g '’ c ó những hoạt đ ộ n g k h ơ n g lành m ạnh, thậm
c h í vi phạm pháp luật vì những hành vi th iếu suy nghĩ. N eư ời
til c u n g quan sát th ấy <1 tuổi thiếu nicn thường xuất hiện
lìhửnu "nỗi buôn v ơ vẩrT, những sự trễ nải, thờ ơ c ổ tính chư
kỳ (nhất là ở em g á i). Đ i ề u này d o những y ế u tố của tuổi dậy
thì chi phối. V à o nhữrm lúc như vậ y, c á c h xử sự

thiếu k h é o

loo, thiếu phù hợp của người lớn c ổ thể g â y tổn thươne về
mặt tam lý, g â y nhừnu “ cơn s ố c ” (Stress) dỗ dẫn trẻ đ ến c h ỏ
iu VỘI v o n g và h à n h đ ô n e thiếu suy nghĩ ở t u ổ i thiếu niên.
Nhữỉii: khó khăn tạm thời này sẽ qua đi c ù n g với sự trưởng
thành cua thiếu n iê n , c ù n g với sự c ư xử đ ú n g đắn ( c ó tính đến
c á c đặc đ iể m lứa tu ổ i) của naười lớn, của xã hôi. 0 giai đoạn
này,"'mâu thuẫn thường thấy là m ố i quan hệ qua lại giữa
người lớn và thiếu n i ẽn,_ N ế u người lớn vẫn tiếp tục quan hệ
v ó i thiếu niên như m ộ t đứa trẻ thì ihiếu n iên sẽ c h u y ể n sang
k iểu quan hệ đ ô i lập lại dưới d ạ n g n h ữ n g hướng bỉnh và
c h ố n g đ ố i khác nhau.
Sự tổn tại những xu th ế đối lộp d ễ dẫn đ ế n những va c h ạ m ,
x u n g k h ắ c giữa th iếu niên và người lớn. Sự x u n g đột c ó thể
k é o dài c h o đến khi nào neưìri lớn thay đ ổ i cá c h nhìn nhận,

91



đ ánh giá về thiếu niồn. D o đ ó dễ đưa th iếu n iên đ ế n c h ỗ xa
lánh người lớn, phủ đ ịn h người lớn, vì n ó tin rằng người lớn
k h ơ n g thể h iểu đ ư ợc nó. Đ ể khắc p hụ c tình trạng này, người
lớn phải tạo đ iề u k iệ n c h o thiếu n iê n c h i ế m m ộ t vị trí bên
cạnh m ìn h , tơn trọng sự đ ộ c lập, ý thức vưưn lên làm người
lớn của c h ú n g . Từ đ ó c ó quan hệ bạn bè, bình đ ẳ n g , hợp t á c
với tư c á c h là n gười đi trước c ó kinh n g h i ệ m hơn, h ư ó n g d ẫ n
ch ú n g . N h ờ đ ó dần dần người lớn đặt t h i ế u niên v à o vị trí
m ới. V ị trí củ a n gười g iú p việc, n gư ờ i c ộ n g tác trong n hữ n g
hoạt đ ộ n g khác nhau. C ịn chính n gười lớn thì trở thành n g ư ờ i
bạn m ẫu m ự c củ a th iếu niên. Chỉ c ó c á c h đặt vấn đ ề và giải
q u y ế t vấn đ ề n h ư v ậ y mới tạo ra m ộ t quan hệ tự n hiên, hợp
qui luật ở lứa tuổi n à y. N h ờ đó, n h ữ n g m âu Ihuẫn, những k h ổ
khăn về lứa tuổi đ ư ợc giải quyết. N h ữ n g mất cân b ằng về sinh
lý, tâm lý của thiếu n iên dần dần qua đi, c á c e m s ẽ được phát
triển bình thường và lành mạnh.

H. HOẠT ĐỘNG

HỌC TẬP VÀ

sự

P H Á T TR IỂN

T R Í T U Ệ C Ủ A T H IẾ U N IÊN
I. N h ữ n g đ ặ c đ iể m củ a hoạt đ ộ n g h ọc tậ p ở th iế u niên
Ở thiếu n iên , hoạt đ ộ n g h ọc tập ( H Đ H T ) vẫn c h i ế m vị trí
quan trọng trong sự phát triển tâm lý, nhân c á c h , tuy hoạt

đ ộ n g này đã m a n g

nhữ ng sắc thái m ớ i và c ó sự phân hóa

đ á n g kể. Đ ố i với n h iề u e m , sự hấp dẫn của nhà trường tăng
lên d o khả n ăng g i a o tiếp rộng rãi với c á c bạn c ù n g tuổi,
nh ư n g c ũ n g ch ín h vì v ậ y m à bản thân v i ệ c h ọ c bị tổn thương:


k ỉ i ơ n e ít Ihiếu m e n sao la n e v ic e h ọ c tập, chuẩn bị bài h ọ c,
làm hai thiếu chu đ á o. () tuổi thiếu niên quan hộ và g i a o tiếp
với bạui be, vơi người lớn c ỏ V n g h ĩa đ ặ c biộl. G iở h ọ c đối với
c;ic d m k h ơ n g chí đơn thuần là học tập, m à cị n là một tình
h u ố n g g ia o tiếp với bạn hò, vơi g i á o v iê n , m ộ t tinh h u ố n g c ó
Vo s ô n h ữ n g c ử c h i , n h ữ n g đ á n h g i á v à n h ữ n g r u n g c ả m c ó ý

nghĩa . Sự p h o n g phú và m ở rồng c u ộ c s ố n g , những m ố i liên
hộ v ớ i thế uiói x u n g q u a n h , với m ọ i người làm g iả m hớt sự
suy mic đối vơi h ọ c tập ở nhà trường.

N h ữ n g c ô n g trình

n g h iê n cứu tâm lý ở lứa tuổi n ày c h o thấy c ó sự phân hóa và
k hác biột nhiều mặt ở h ọ c sinh. V í dụ:
- VỒ thái đ ộ đối với h ọ c tập c ó biểu hiện từ c h ỗ rất c ó trách
n h i ệ m đối với học tập dẫn đ ến thái đ ộ thờ ơ, vô trách nhiệm .
- V ổ phát triển c h u n g c ó n hữn g h ọ c sinh phát triển ở m ức
đ ộ caio và c ó sự am h iểu n h iề u mặt vượt hẳn lứa tuổi tron a
n h ié u lĩnh vực, trái lại c o m ô t so c m c o h ic u hicl rAt Ỉicỉn ch c.
- V ề phương thức lĩnh h ộ i tài liệu phân hóa từ m ứ c c ó kỹ

n ăng làm v iệ c đ ộ c lập, và t h ô n g hiểu tài liệu đến c h ỗ h oàn
toàn k h ỏ n g c ổ kỹ n ăng là m v i ệ c kết hợp với thói q u e n h ọ c
th u ộ c từng câu, từng chữ.
N ộ i d ung khái n i ệ m “ h ọ c tập” ở tuổi th iếu niên m ở rộ n g
hơn ở» tuổi h ọ c sinh nhó. T r o n g lứa tuổi n à y v iệ c tiếp thu k iến
thức inhiều khi đã vượt ra k h ỏ i g i ớ i hạn c ủ a nhà trường, n ẹ o à i
c h ư ơ n g trình h ọ c , m a n g tính đ ộ c lập và c ó m ụ c đ íc h hơn. Ở
khá n h i ổ u thiếu n iê n đã b iể u lộ xu h ư ớ n g ổn định với hoạt
đ ộ n g trí tuộ và khát v ọ n g m u ố n nắm vữ n g tri tb.'c và k ỹ n ă n g

93


m ớ i , c ó hứng thú bẻn vững với những m ôn h ọ c nhấl đ ịn h lốn
q u a n với m ộ t n g àn h k hoa h ọ c , kỹ thuật tương ứng. Ở nhrni
h ọ c sinh khác c ó n ăng lực hoạt đ ộ n g trí tuệ, chín ch ắn , nhaih
trí, sa y m ê hoạt đ ộ n g nhận thức đối với loại hoạt đ ộ n g c ó á n
p h ẩ m cụ thể, nhưng kết quả vé học tập lại k h ô n g lốt. Troig
trường hợp này những phẩm chất nhân c á c h c ó g iá trị đư;c
hình thành k h ơ n g phải trong khi lĩnh hội tri thức ở nhà trưòig
m à n ằm trong hoạt đ ộ n g đ ộ c lập với nội d u n g vượt ra ngiài
g i ớ i hạn c h ư ơ n g trình h ọc.
T r o n g lứa tu ổ i th iếu niên xuất hiện đ ộ n g c ơ hoạt đ ộ n g Ịt>c
tập m ớ i c ó liên quan đ ến sự hình thành v iễ n cảnh c ủ a cu}c
s ố n g , d ự đ ịnh n g h ề n g h i ệ p tươne lai. Sự chưa hài l ò n g với bin
th ân , n h ữ n g k ỳ v ọ n g , n h ữ n g hoài b ã o m à th iếu niên s u y nịhĩ
là n g u ồ n tạo ra tính tích cự c nhận thức. T ro n g những v i ệ c lim
đ ộ c lập củ a th iếu n iên xuất hiện những n h iệ m vụ gần và :a,
c h ú n g tổ ch ứ c và đ iề u ch ỉn h hoạt đ ộ n g cụ thể của th iếu nitn.
H ọ c tập m a n g ý n ghĩa cá nhân biến thành sự tự h ọ c , đ ây là

m ộ t k iể u hoạt đ ộ n g h ọ c tập c a o , mới vể chất ở lứa tuổi này.
Mặt k h á c hoạt đ ộ n g h ọ c tập ở trường củ a tuổi th iếu n è n
c ó th ể biến thành hình thức khi thiếu niên c ó hứng thú mạih
m ẽ k h ơ n g phải với h ọ c tập h a y nhận thức, nghĩa là khi thiìu
n iê n k h ô n g c o i v iệ c lĩnh hơi tri thức g iữ vị trí quan trọng so
với c á c g iá trị khác đ ang hình thành ở c h ú n g . C h ẳn g hạn ;ố
h ọ c s in h c o i vị trí đ ứ n g đầu m ộ t n h ó m n à o đ ó là g iá trị CIO
nhất. C ó n h ữ n g h ọ c sinh k h á c lại c ố g ắ n g đ ể được c á c bin
y ô u m ế n , là trung tâm c h ú ý củ a m ọ i ngườ i... ở n h ữ n g h)c
s in h n ày thường c ó những biểu h iện thiếu sót trong hàih

9 4

h
ềt

5

ĩ


dội

111 h ọ c tâp mà đ i ể n hình nhất là khi v à o h ọ c t r o n c c á c

( r ư ờ n g T H C S , kốl quá h ọ c tập sút hán s o vơi hậc h ọ c tiể u
họvj. N g u y ê n nhãn của lình tỉ aim n à y c ổ th ể d o thái đ ộ sai
sốt đ ô i với h ọ c tập, d o p h ư ơ n g thức lĩnh h ộ i tài liệ u k h ỏ n e
đúing h o ặ c d o c á c n g u y ê n nhân k h á c . Đ i ề u q u a n tr ọ n g là
n ế u k h ô n gc loại trừ c h ú n C

c7 đ ú n C
e lú c

c ổ th ể dẫn đ ế n hậu quà
1

khCìng thể khắc phục dược khi tài liệu h ọ c tập n g à y c à n g phức
tạp hơn. N h ữ n g th iếu niên này, sẽ n g à y c à n g bị h ổ n g về k iến
thúrc, h ọ c lập sút k é m , mất hứng thú về h ọ c tập, đi đ ến ch á n
h o c , bỏ h oc.
C á c h thức d ạ y và h ọ c ở trường T H C S khác căn bản với
trư<ờng tiểu h ọ c. T h a y c h o một g i á o viên d ạ y tất cả c á c m ô n
h ọ c , g i ờ đ â y là 5, 6 g i á o viên m ới. M ỗ i g i á o v iên d ạ y m ộ t
niôtn h ọ c với p h o n g c á c h , trình đ ộ tri thức, c á c h g i a o tiếp
riêinị’ c ủ a m ìn h . K h ơ n g phải tất cả c á c h ọ c sinh đ ề u thích
nglhi n g a y lập tức với hình thức dạy h ọ c m ớ i n à y , nhất là với
h ọ c sinh y ế u k é m . Q uan hệ qua lại g iữ a g i á o v iê n và h ọ c sinh
khíơng c ị n như tiểu h ọ c m à thường là hời hựt, xa c á c h hơn.
Khi c ù n g m ộ t lúc xuất hiện n h iề u g i á o v iên k h ác nhau về
trình đ ộ n g h ề n g h iệ p , đặc đ iể m nhân c á c h , hành vi và c á c h
giaio tiếp... đã tạo ra ở h ọ c sinh sự s o sánh và đ ánh giá c á c
giáio viỗn th e o nhữ ng th ôn g s ố k h á c nhau. T ình hình này xuất
hiệ:n ở h ọ c sinh: thứ nhất, sự phân h óa đ ố i với c á c g i á o v iê n
thàtnh “ những g i á o viên đ ư ợc y êu m ế n ” và “ n h ữ n g g i á o v iên
khiông đ ư ợc y ê u m ế n ” ; Ihứ hai, phát triển ở h ọ c sinh n ă n g lực
n h ậ n thức, đ á n h g iá người khác; thứ ba, sự phân hóa trong
hứmg thú h ọ c tập, h ứ n g thú nhận thức c ủ a h ọ c s in h . T h i ế u

95



n i ê n th ư ờ n g đ á n h g i á c a o n h ữ n g g i á o v i ê n c ó h iếu b i ế t và
n g h i ê m k h ắ c n h ư n g c ô n g b ằ n g , tốt b ụ n g và t ế nhị. N h ữ n g
g i á o v i ê n n ày th ư ờ n g biết g iả i th ích tài l i ệ u h a y , d ẻ h iể u ,
b iế t tổ c h ứ c c ô n g v i ệ c trong g i ờ h ọ c s a o c h o thu hút đ ư ợc
m ọ i h ọ c s in h v à o v i ệ c h ọ c , n h ằ m đạt đ ư ợ c h iệ u q u ả c a o ở
m ỗ i h ọ c sin h .
Sự đ ánh g iá đ ố i với g i á o viên bộ m ô n nhiều khi l à y ế u tô'
quan trọng đ ố i với hứng thú học tập của h ọ c sinh. K h ơ n g ít
h ọ c sinh vì u m ế n m ơ n học nào đ ó vì thầy, c ơ dạy h a y , hấp
dẫn . C á c h d ạy h ọ c được phân hóa th e o từng m ô n c ũ n g là cơ
s ở đ ể h ọ c sinh tách ra thành m ô n “ h a y ” và “k h ò n g h a y ”,
thành những tiết h ọ c “cần th iế t” và “ k h ô n g cần th iế t” , thành
n h ữ n g tri thức “c ầ n ” và “ k h ô n g c ầ n ” . V i ệ c phân hóa n hư vậy
đ ố i v ớ i h ọ c tập thường được q u y ế l định bởi chất lượ n g dạy
h ọ c , bởi hứng thú h ọ c tập và kết quả h ọ c tập của thiếu n iên .
T ó m lại, hoạt đ ộ n g h ọ c tập ở tuổi thiếu niên m a n g những
sắc thái m ớ i, c ó sự phân hóa sâu sắc hơn, đ iển hình hơn. Đ â y
c h ín h là m ộ t trong những đ iều kiện tạo ra những đặc đ iể m
tâm lý , những p hư ơ ng thức hoạt đ ộ n g trí tuệ khác vể chất so
với lứa tuổi trước đ ó .
2 . S ự p h á t t r i ể n n h ậ n t h ứ c , tr í t u ệ c ủ a t h i ế u n i é n
V i ệ c h ọ c tập ở c á c lớp T H C S đ ò i hỏi h ọ c sinh phải n g h iê n
cứu và lĩnh hội c á c m ô n h ọ c k h á c nhau. Các e m phải nắm
v ữ n g m ộ t k h ố i lượng tri thức lớn. Tài liệu lĩnh hội m ộ t mật
đ ò i h ỏ i hoạt đ ộ n g nhận thức và tư d u y c a o hơn, mặt k h á c đ ò i
h ỏ i trẻ phải n ắm đ ư ợc phương thức hành đ ộ n g đối với từng

96



m ơ n k h o a học. V í d ụ , hộ th ố n g c ô n g thức, kí hiệu trong tốn
h o c , vật lý học, n g ô n n g ữ h ọ c... v ề mật khách quan, những
m ô n h ọ c mới đ é ra n h ữ n g y êu cầu m ới, p hư ơ ng thức lĩnh hội
mới,, nhằm phát triển trí tuệ ở trình đ ộ c a o hon. Đ ó là tư duy
lý l u ậ n , lư duy phân tích, tư d u y hình thức. Loại tư d u y này
bát đầu phát triển từ lúc 11, 12 tuổi và d ư ợc hoàn thiện vào
lú c

17, 18 tuổi. Piaget g ọ i đ ây là giai đ o ạ n của

trí tuệ thao

tác hình thức. K iểu tư d u y này c ổ đặc đ iể m : dựa v à o những
đ ặ c đ iể m c ó tính chất tượng trưng, dựa v à o m ột hệ thống kí
h i ệ u qui ước như n g ổ n ngữ, c á c kí hiệu tốn h ọ c , vật lý h ọ c...
đổ s u y luận, phân tích rút ra những kết luận. Ở thiếu niên
x u ã t hiện khả n ăng su y luận m ộ t c á c h c ó g i ả thuyết, dựa trên
nhữĩne tiển đc c h u n g , ơ trình đ ộ trí tuệ này đ ị i hỏi cá c h lập
luộin, kết luận đều d iễ n tả b ằng lời, thoát k hỏ i m ố i liên hệ
t i ự e tiếp với vật thật h o ặ c m ơ hình thay thế.
K h á c với trẻ n hỏ, thiếu niên bắt đầu phân tích n h iệm vụ trí
tuệ dặt ra ch o n ó với ý đ ồ v ạ c h ra c á c m ố i quan hệ c ó thể c ó
t r o n g c á c dữ kiện đã c h o , tạo ra n h ữ n g g iả định khác nhau vổ
n h ữ n g liên hệ củ a c h ú n g và sau đ ó k i ể m tra những g iả thiết
n à y . Đ ổ là kỹ nàng biết sử d ụ n g n h ữ n g g i ả thiết đ ể giải quyết
c á c n h iệ m vụ trí tuệ. N h ờ đ ó c á c khái n i ệ m đưực hình thành
troing g iai đoạn này là c á c khái n i ệ m k h o a h ọ c , khái niệm lý
luậin đạt tói trình đ ộ lý tính.
N é t đ ặ c trưng c ủ a trình đ ộ tư d u y n ày là h ọ c sinh ý thức

dưọfc c á c thao tác trí tuệ c ủ a bản thân m ìn h và đ iểu khiển
đưọíc c h ú n g . Quá trình này c ũ n g trở thành đ ặ c trưng c h o cả
nhũíng chức năng tâm lý k há c. N g ô n n g ữ đ ư ợ c k iể m tra và

97


đ iéu khiển s a o c h o những lịi viết ra, n ói ra c h o đ ú n g cho
hay, c h o đẹp.
N h ữ n g tri thức m a n g tính khái n iệ m , tính khái qt tính
l ơ g í c của tài liệu h ọ c tập th u ộc cá c bộ m ơ n đ ị i hcSi ở í h i ế u
niên tính tích c ự c trí tuộ cao , đ ị i hỏi sự tập trung chú ý c ổ
chủ định, đ ò i h ỏi sự ghi nhớ c ó ý n ghĩa. D o đ ó c ù n g vVi sư
phát triển trí tuệ ở tuổi thiếu niên, c á c phẩm chất khá: cùa
quá trình nhận thức như tri g i á c , tưởng tượng, tư cỉuy cũ n g
phát triển m ạn h m ẽ . C h ẳ n g hạn m u ố n lĩnh hội một đ ịih lý
của hình h ọ c , h ọ c sinh phải c ó kỹ nãng nhìn h ì n h vẽ đ ọ c
hình vẽ, ghi n h ớ và

biết tái tạo nó, mặt k h á c phải rít ra

những m ố i liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau c ủ a ch ú n g . Ví dụ,
m ố i liên hộ giữa cát tuyến và hai đ ư ờ n g s o n g s o n g . N h ữ n g
đ ò i hỏi như vậy là m c h o chú ý , tri g i á c , tưởng tượng cúi h ọ c
sinh đư ợm m àu sắc tư d u y . N ó i c á c h k há c, thiếu n iên phải
luôn luôn ử tâm t h ế suy n g h ĩ trong quá trình lĩnh hội tri hức.
Khi v à o h ọ c ở c á c lớp T H C S, c á c m ô n học được tách h à nh
2 n h ó m c ơ bản: k h o a h ọ• c tự* n hiên và k h o a h ọ• c xã hội.
N h ìn
•

c h u n g , lú c đầu n h iề u h ọ c sinh gặp khó khăn trong việt lĩnh
hội cá c m ô n th u ộ c khoa h ọ c tự nhiên (tố n , lý, h ó a... hơn
k h o a h ọ c xã hội (văn, sử, đ ịa ..), lý d o là h ọ c sinh chư; biết
biến đổi những d ữ k iện c ủ a m ột bài toán , chưa “ n h ìn ” n c á c
m ố i liên hộ của c á c định luật, đ ịn h lý, qui tắc. N ếu g i á c v i ê n
k h ô n g dựa trôn nhữ ng kinh n g h i ệ m , tri thức đã c ó củi h ụ c
sinh đ ể hướng d ẫn, tổ ch ức v iệ c d ạy h ọ c nhằm hình thàih tư
d u y trừu tượng, k hái quát thì n h ữ n c h ọ c sinh này thườnị h ọ c

98


k é m . Lối hoc vẹi mỏi cá c h hình ỉhức là kê thù tai hại của các
k h on hoc tự n hiên.
V i c♦e lĩnh hội
n h ữ n ec tri thức của cá c m ô n khoa h ọ• c xã hội
•
•
t h ư ơ n g ít gặp k h ổ khăn hơn. N h ư n g tình trạng trung hình chú
lìghĩíi của c á c bộ m ô n này thường rất p h ổ hiến. H ọ c sinh c ó
xu hướng ghi n hớ tài liệu h ọc tập khi chưa hiểu đ ầ y đủ th eo
kiể u hoc th u ộ c l ò n g bằng cách lặp đi lặp lại hài h ọ c nhiều
1An . D i ề u này đ e m lại k ít quà xấu c h o sự phát triển trí tuệ:
this'll niên k h ơ n g hình

thành

được sự phát triển trí n hớ th eo

h ư ờ n g trí tuệ hóa, c á c th ao tác tư d u y hình thức (tư d u y l ô g i c )

rất non k é m , ảnh h ư ở n e đốn toàn hộ q trình h ọ c tập c á c
m ơ n này.
•Sự phát triển về nhận thức và trí tuệ c ủ a thiếu n iên k h ô n g
d ồ n g déu ờ tất cả c á c e m c ù n g h ọ c c h u n g m ộ t c h ư ư m g trình.
Sự phân hóa n ày ở tuổi thiếu niên mạnh hơn ở h ọ c sinh nhỏ.
Điề-U n à y c ó n h i ề u n g u y ê n n h â n n h ư n g c h ú y ế u d o t í n h c h ấ t

cúai hoạt đ ộ n g h ọ c tập ờ c á c lớp trung h ọ c phức tạp m ộ t cá c h
clánig kể, d o n h ữ n g sai

sót của phương pháp h ọ c

tập và

phurơng thức d ạ y h ọ c . N ế u ở các lớp tiểu h ọ c , m ộ t vài thiếu
sót n ào d ó c ị n cản trở c á c e m học tốt thì lên cấp 2 , thiếu sót
này/ lừ c h ỗ bị dấu k ín n ay c h u y ể n thành rõ rệt, biến thành
nhữrnn trở n gạ i n g h i ê m trọng trong v i ệ c lĩnh h ộ i c ó chất
lượing những tri thức k h o a h ọ c. V í dụ, m ộ t vài lỗ h ổ n g ở k iến
thứcc ngữ văn c ủ a h ọ c sinh n h ỏ c ó thể chưa b ộ c lộ rõ d o cá ch
học còn m a n g tính t ổ n g hợp, nhưnu lên lớp trên thì d o tính
chấ t phân m ơ n , n h ữ n g lỗ h ổ n g n gà y c à n g rộng và b ộ c lộ rõ
rít. Đ i ề u này làm c h o h ọ c sinh h ọ c k ém hẳn s o với trước.

99


N ếu k h ô n g kịp thời loại trừ và khắc phục Ihì n h ữ n g h ọ c sinh
này


cứ đ u ố i dần và đi đến c h ỗ k h ô n g thể bổ cứu được. Sự

phát triển trí tuệ c ủ a học sinh d o đ ó bị ảnh h ư ở n g , sự k h á c
biệt trí tuệ trong c ù n g đ ộ tuổi n g ày c à n g tăng. Đ i ề u này lý
giải tại s a o c ù n g là thiếu niên nhưng c ó những h ọ c sinh c ó
m ộ t tầm hiểu biết k h á sâu rộ n g với nhiồu tri thức tự n h iê n , x ã
h ộ i k h á c nhau, c ó m ộ t trình đ ộ trí tuệ khái qt m a n g tính lý
luận và lơ g í c . Trái lại c ó những e m rất hạn c h ế về hiểu b iết
và k h ô n g c ó n h ữ n g thao tác trí tuệ tối thiểu cần thiết đ ể g iả i
q u y ế t nhữ ng n h i ệ m vụ học tập bình thường nhất. T r o n g đ i ể u
kiện kinh t ế - xã h ộ i hiện nay, trong sự phát triển vũ bão c ủ a
th ô n g tin, k h o a h ọ c kỹ thuật, sự k h ác biệt này đ a n g c ó xu t h ế
tăng rõ rệt.

r a . LĨN H V ự c X Ú C C Ả M - Ý C H Í VÀ Đ Ặ C Đ IỂ M
N H Â N C Á C H C Ủ A T U Ổ I T H IẾU NIÊN
1. N h ữ n g đ ặ c đ i ể m t ì n h c ả m • ý c h í c ủ a t u ổ i t h i ế u n i c n
C ác

y ế u t ố c ơ b ả n c h i p h ố i đ ờ i s ố n g x ú c c ả m , tìn h c ả m

c ủ a th iế u n iê n .
T h ứ n h ấ t là sự cải tổ về mặt sinh lý giải phẫu dẩn đ ế n
sự phát d ụ c (d ậ y thì).
T h ứ hai là h o ạ t đ ộ n g g i a o tiếp v ớ i bạn bè c ù n g tuiổi
với sự m ở r ộ n g c ủ a p h ạ m vi h oạt đ ộ n g xã h ộ i tr o n g m<ôi
trư ờng m ớ i .
T h ứ b a là xu hướng vươn lên làm người lớn.

100



Sư phát tricn của tuổi dậy thì làm c h o quan hộ giữa c á c em
trai, c m eái thay đổi một c á c h cán bản. Xuất hiện sự quan
l â m đ ến n hau, c ổ n a u y ộ n v o n a đ ược hạn k hác giới ưa thích.
Do. đ ổ th iếu n iê n thường quan tâm đ ến vé bề n g oà i cùa m ìn h ,
qu*an tâm tới nhữnu y ếu lố gây sự hấp dẫn. T ro n g sự phát
triiẩn về the chất và phát dục, các e m gái sớ m

hơn c á c e m trai

1 - 2 n ă m n en ở giai đ o ạ n đẩu một sỏ e m gái c a o hơn, đầy
đặin hơn c á c e m trai. Thân hình thấp lúc 1 2 - 1 3 tuổi thường
g â y ra ở e m trai n h ữ n g c ả m g iá c k h ó c h ịu , đ ó là cả m g iá c
th u a k é m hạn bè. N g ư ợ c lại, những rung c ả m

tương tự c ù n g

xả'y ra ở c á c e m gái c ó c h iề u c a o , thân hình vượt hẳn s o với
c á c ban cùnsi tuổi.
L úc đ ầ u s ự quan tâm tới người k h á c g i ớ i của nhiều e m
naim c ó xu h ư ớ n g tràn lan và được b iểu h iện dưới d ạ n g hay
“giây sự” với c á c e m gái. v ể sau những quan hệ này Ihay đổi:
mâú tính trực tiếp , xuất hiện tính n g ư ợ n g n g ù n g , nhút nhát, e
t h ẹ n , o m ộ t s ố e m đ i ề u đ ó b ộ c lộ rõ và trực tiếp, m ột s ô e m
khiác đ ư ợ c c h e dấu b ằ n g thái đ ộ thờ ơ, g iả tạo, “ khinh k h ỉn h ”
dốii với g i ớ i k h á c . H ành vi c ủ a n h ữ n g x ú c c ả m , tình c ả m với
bạin k h á c g i ớ i c ó tính hai mặt: vừa q uan tâm đ ế n nhau nhưng
lại vừa phân biệt n a m , nữ. S o n g , nhìn c h u n g thiếu n iê n đ éu c ó
tháíi đ ộ tò m ò đ ố i với n h ữ n g quan h ệ đ a n g nảy sin h , đ ối với

sự phát triển v ề giới c ủ a ch ín h ch ú n g .
Ở lớp 7 , lớ p 8 c á c e m gái thường quan tâm đ ế n vấn đ ể ai
thúch ai. C h ú n g rất hay q uan sát và trao đ ổ i vấn đ ể trên với
nhiau tạ o nỏn m ộ t bầu k h ô n g k h í bí mật rất lý thú. C ũ n g ở lứa
t u ổ i này d ễ h ìn h thành m ộ t tình bạn g ắ n b ó đ ơ i bên n h ié u khi
'\
101


rất x ú c đ ộ n g , c ó thể g iữ m ột vị trí lớn trong đời s ố n g t ì m
c ả m của tuổi thiếu niên. M ố i c ả m tình k h ơ n g được đáp lạ
n hiều khi là n g u ồ n g ố c của sự rung c ả m m ạn h m ẽ g â y ra J
thiếu niên nhữ ng tâm trạng buổn rầu, nhớ nhung. N ếu ngượ:
lại n ó g â y c h o th iếu niên tâm trạng phấn ch ấn , sự dịu d à n f ,
sự q uan tâm đ ến nhau m ột các h v ơ tư, trong sán g. Đ ó c h í n i
là n h ữ n g x ú c c ả m ban đầu rất kín đ á o , tế nhị, hợp qui luật đ
tuổi thiếu niên. H ơn lúc nào hết, ch ín h lúc này thiếu n iên cầa
c ó m ộ t người bạn ch â n tình đ ể tin c ậ y và th ôn g cả m . N h ừ ru
sự can th iệp th ô b ạ o của người lớn sẽ làm c h o thiếu niên cảm
thấy bị c h ế d iễ u , x ú c phạm và thường dẫn đ ến hậu quả khơng
tốt đ ẹp , thậm c h í tai hại c h o nó.
a.

N h u c ầ u c ầ n c ó b ạ n tă m tìn h v à th ơ n g c ả m là m ộ t

n h u c ầ u đ ặ c tr ư n g v à n ổ i b ậ t ở tu ổ i th iế u n iê n
^Ạng g i a a tiếp hạn hẹ là hoạt đ ộ n g

m a n g tính chú


đ ạ o ở lứa tuổi này. V ị trí bình đ ẳ n g trong q uan hệ bạn bè đặc
biệt hấp dẫn thiếu niên. N g u y ê n tắc bình đ ẳ n g trong quan hộ
bè bạn phù hợp với nội d u n g đ ạ o đức và cả m g iá c về mức
trưởng thành của bản thân thiếu niên. N h ữ n g đ iề u đ ó tạo ra
khả n ă n g phát triển những quan hệ c ù n g tuổi th e o ch iểu sâu.
Ở th iếu n iê n hình thành những g iá trị d ễ h iểu và gần gũi với
bạn b è hơn là đ ố i với người lớn, nga y cả với những người
thân n h ư bố, m ẹ , anh, chị.
Q u a n h ê với bạn bè ở tuổi thiếu niên phức tạp, đa d ạng và
c ó n ộ i d u n g hơn ở h ọ c sinh nhỏ. Ở thiếu niên c ó phân biệt
m ứ c đ ộ trong tình bạn: c ớ thể chỉ đơn giả n là bạn c ù n g h ọc,
c ó thể là bạn thân, c ó thể là bạn riêng ( c h í thân). Sự g i a o tiếp

102


vói Hạn hè vượt ra n gồi e 1(T1 hạn c ủ a h ọ c lập, ngoài phạm vi
nhà (rường. N ó b a o quát những h ứ n g thú m ớ i, nhữ n e v i ệ c
làm nhữ ng quan h ệ mới tạo thành m ột lĩnh vực đ ộ c lập và rất
quail trong đ ố i với đời s ố n g của tuổi thiếu niên. T ro n g c u ộ c
siing đ ó th iếu nién hành đ ộ n g và su y n ghĩ, giàn h c h o n ó
nliiơu tâm h u y ế t, đ ồ n g ihời lrãi n g h i ệ m n iề m vui của thắng
lợi, của thành c ô n g , m ề m đau k h ổ và thất v ọ n g củ a thất bại.
G i a o tiếp với bạn bò và sự phái triển c ủa tình bạn ở th iếu
niên c ổ g iá trị rất lớn, nhiều khi g i á trị này c h i ế m hết vị trí
cùa h ọ c tập, của quan hệ đ ố i với n gư ờ i thân. D o đ ó ảnh
h ưởng đ á n g kể đ ến v iệ c h ọ c tập và n h ữ n g m ố i quan hệ khác.
N g ư ờ i m ẹ s ẽ c ả m nhận sớ m nhất cái c ả m g i á c c o n m ìn h đ an g
tách xa dán k h ỏ i v ò n g tay củ a m ìn h . V à ch ín h ử đ â y dễ x ả y
ra n h ữ n g thắc m ắ c , những m âu Ihuẫn trong g i a o tiếp giữa m ẹ

c o n . M ộ t đ i ề u rất đ á n g quan tâm là quan hệ Cjảa lh iấ u ị ũ ế a Mả
n g ự &i IÓ11 e ànp kJũ m g - *n

3ẻ thì sự gratr t r t y T Ứ T B p r "BFcang

l ứ a , và s ụ ả n h h ưủnp d ấ n th iếu iúủn.-càft£-mím+rfrrủ.
T h iế u niên m ộ t mặt biểu hiện rất rõ khái v ọ n g được g i a o
tiếp, đ ư ợ c hoạt đ ộ n g c h u n g với bạn c ù n g tuổi, với tình đ ổ n g
c h í và bạn bè thân th iết, mặt k h á c m ộ t khát v ọ n e k h ô n e k é m
m ạnh m ẽ nữa là đ ư ợ c bạn bè tôn trọng, c ô n g nhận. Sự hất h ò a
trong q u an hệ bạn bè c ù n g tu ổ i, sự th iếu bạn thân h o a c j i n h
bạn bị phá v ỡ đ ề u sinh ra n h ữ n g c ầ m x ú c n ặng nề, được đánh
g i á như

m ộ t bi k ịc h củ a cá nhân. Sư k h ổ ch ịu nhất d ố i vố i

t u ổ i th iếu n iê n là aư phô p hán c ủ a tâp thẩ>xiaa.i)an-bè. Sự đơn
đ ộ c là trải n g h i ệ m nặng nề và hầu n h ư k h ô n g chịu đ ự ng n ổi
đ ối v ớ i tuổi th iếu niên. Tất c ả n h ữ n g tình h u ố n g đ ó đ ẩy thiếu

103


n iên đến c h ỗ đi tìm n h ữ n g đ ồ n g ch í, những bạn m ớ i n g o à i lớp
h ọ c , n goài nhà trường và m ột s ố e m đã bị lôi k é o bởi nhữnp
“ n h ó m ” những “ b è đ ả n g ” tự phát dưới n h iể u hình thức c h í n h ,
ở đ â y cá c e m c ó thể phải trải n g h i ệ m những bi kịch thực sự
củ a c u ộ c đời.
b.


N h ữ n g y ê u c ầ u t r o n ẹ q u a n h ệ b ạ n b è ở tu ổ i th iế n n iê n

c ó n ltữ tig n ộ i d u n g v à s ắ c th á i m ớ i s o v ớ i h ọ c s in h n h o
N ế u như ờ h ọ c sinh n hỏ, vị trí c ủ a trẻ trong tập thể tùy
th u ộc chủ y ế u v à o sứ c h ọ c, v à o hành vi và tính tích cự c xã
hội, vào c h ỗ đứa trẻ thực hiện n h ữ n g y êu cầu c ủ a người lớn
như

th ế n à o thì đ ố i với thiếu n iên , đ iề u quan trọng nhất là

những phẩm chất c ủ a người đ ồ n g c h í và người bạn, là s ự
nhanh trí và nhữ ng kiến thức rộng k h ô n g phải ch ỉ d o h ọ c tập
m a n g lại, là tính can đảm và khả n ăng làm chủ bản thân.
T ro n g cá c n h ó m th iếu niên khác nhau tồn tại m ộ t thứ bậc trật
tự khác nhau của nhữ ng phẩm chất trên đây. S ong nhìn
c h u n g , m ôt trong n h ữ n g-ưu~diểni m à -ị h i ế u 11iglrTếtTÍTẩnìrìTẫu
đ ổ là nhữnp phảm c h ất -của lình b ạ n ." N g h ĩ a là m u ố n đ ược
thừa nhận, tôn trọng hay nổi tiến g trước hết phải là m ột người
bạn tốt, m ột n gười bạn trung thành, thủy c h u n g , k h ô n g bao
g i ờ “ phản lạ i” đ ồ n g ch í của m ìn h . Đ i ề u này dẫn đến tình
trạng là nhữ ng h ọ c sinh được b ố m ẹ , g i á o viẻn đ ánh giá là tốt
n h iề u khi k h ô n g trùng hợp với n h ữ n g h ọ c sinh m à thiếu niên
c o i là c ổ uy tín nhất. N h ữ n g h o c s in h chi h ọ c g i ỏ i , vâng, lòi,
n g o a n n g o ã n k h ơ n g p hải tị nhiĩ-np “ mãn npirfti h ạ n ĩ l m ầ . t h i á u
n iên ch ọ n . T iê u ch u ẩ n h à n g dầu -v à -e ơ b ản e è a -eăc e m đ ố i với
n g ư ò i lớn c ũ n g n h ư đ ố i với bạn

104

*


tr ọ n g n hân r á c h v à


p>hfim chất con ngưrri. Tình hình n ày dẫn đến c ổ thể c ó mâu
tlhuẫn, khó khăn đ ối với g i á o viên ir o n g v iệ c xây đựng tập thể
k í p , tập thổ đội thiếu niòn tiền p h o n g , vì chuẩn giá trị của
g i á o viôn k h ô n g trùng k h ớ p với h ọ c sinh.
N hữ ng chuẩn m ực quan trọng nhất trong “ bộ luật tình
b ạ n " c ủ a thiếi* niên là: sự tốn tr ọ n g , bình đ ẳ n g , trung thành,
g.iúp đ ỡ bạn, tíUag thực. T ron g m ỗ i lớp, m ỗ i trường, những
hiành vi của tuổi thiếu niên đ ều đ ư ợ c đánh giá x em nhữnu
hiành vi đ ó c ó phù hựp h a y k h ổ n g với n h ữ n g chuẩn mực đã để
r a. T hiếu niên lên án sự “ thay l ò n g d ổ i d a ” vứi ban h è , (jổng
c . h i . j j r c h ố i s ự g i ú p , đ ỡ , ích kỷ .và th a m l a m , k h á t v ọ n g , l à m
c hi huy, tự phụ, p h ô trương ưu đ i ể m c ủ a m ình, d ù n g sức
rmạnh và lời nói đ ể hạ thấp ưu đ i ể m c ủ a bạn trước mặt và sau
lurng... Các e m thường p h ê phán những k ẻ thiếu tự trọng, xu
minh, đ ạ o đức g iả ,... N h ữ n g p hẩm chất kể trên là c ơ sở của lý
t ưởng, đ ạ o đức đ a n g hình thành ở th iếu niên, ảnh hưởng rất
r õ rệt đến sự phát triển nhân c á c h ở lứa tuổi này.
T hiếu niên th ích g i a o tiếp và kết bạn v ớ i nhữ ng bạn côỉig
liứp đ ư ợc m ọi n gư ờ i tơn trọng,- c ó u y tín và tiếrr+iở rỗ rệt vẻ
n ạ & miU nàfH4£~ N h ữ n g khía cạnh hấp dẫn c ó thể khác nhau.
V í dụ, trung thành với bạn, với đ ồ n g c h í, k h é o tay, can đ ả m ,
giiỏi thể thao, nhữ ng cử c h ỉ hành vi c ó tính lãng mạn v.v... C ó
nihững thiếu niên c ù n g m ộ t lúc bị lô i c u ố n bởi những người
b>ạn rất khác nhau, c ổ những h ứng thú đ ố i lập nhau. T rong
mhững trường hợp n hư v ậ y , phạm vi g i a o tiếp bạn bè m ờ rộng,
nihưng thường n h ữ n g m ố i quan hộ đ ó k h ơ n g bển chặt và sau

nnột thời gian, n h ữ n g e m này sẽ loại trừ dần đ ể tìm k iếm

105


những người hạn thân gắn bó hơn với m ìn h th eo hướng c ó
c h u n g hứng thú và những việc làm y êu thích đ ể tâm sự trò
ch u y ệ n .
N h ữ n g ựu đ i ể m c ủ a bạn c ù n g học m à n ó y ê u thích -Ihưừug
l à m i l ấ M y . s i n h nhjj»g..suy n g h ĩ đánh g i á v ề m ìn h m ộ t cá c h
n g h iê m túc d ể ý th iír đưạc. ttMtth

fail'll nhữ ng phẩm chất

gì m à bạn bè đánh g iá cao. Lúc đó, bạn b è trở thành hình
m ẫu đối với thiếu n iên và nổ c ố g ắ n g bắt ch ư ớc, rèn lu y ệ n
m ìn h theo m ẫu đó. Đ â y là khía cạnh rất tích cực trong tình
bạn của tuổi thiếu n iên.
ị
c.

T rỏ c h u y ệ n đ ế ’ tr a o đ ổ i tá m t ư n g u y ệ n v ọ n g g i ữ v ị t r í

q u a n tr ọ n g tr o n g g ia o tiế p c ủ a tu ổ i th iế u n iê n
C ác e m thường n ói với nhau những tin tức c ù n g quan tâm,
thảo luận nhữ ng b iến c ố thường x ả y ra trong

đời sô n g của

lớp, đ ộ i T N T P , n h ữ n g câu c h u y ê n riêng tư ch ỉ nói m ộ t c á c h

bí mật như nhữ ng ước m ơ, những tình cả m lãng m ạn , những
vấn đ ể kín liên q uan đến sự phát d ụ c ... N h ữ n g đ ô i bạn thân ở
lứa tuổi thiếu n iên c ó thể tâm sự vói nhau hàng g i ị , hàng
b uổi và k h ơ n g ít trường hợp ảnh hưởng đến k ế h o ạ c h h ọc tập
và những v i ệ c cần là m -k h ác.
bạn
thân
thiết
giữa
thiếu
n i ê nV d ị i hịi đ ỏi hêniềammphải
•
.
- - mđm
I I r im
r~~I 1 M
,
-

Tinh
—

cởi m ở và h i ể u n h a u . t ế n h ị và, vị th a . d á ũ g c ả m và. h iấ L g iữ bí
mât c h o n h a u . Sự g i a o tiếp trong đ ó m ỗ i n gười th ổ lộ c h o
người kia đ iề u thầm kín nhất, thổ lộ th ế giớ i nội tâm của
m ình làm p h o n g phú c h o cả hai bên, g iú p th iếu niên hiểu và ý
thức rõ hơn đ iề u gì đ a n g xảy ra ở m ình. Cả thiếu n iên trai và

106



gái

đ é u ước m ơ c ó được nhưng người bạn “d u y nhất” kiểu

như

vây. Lý tướnư tình bạn của ih iế u n iên là “ s ố n g chết c ó
v,.-x >-1. -

-******

Iihíiu, n g ọ t bùi c h i a s ẻ ” . Đ i ề u đ ó c ó n g h ĩa là khi đã là bạn
thân của nhau thì ngưịi này thâm nhập v à o m ọ i mặt của c u ộ c
s ố n g người kia, cùn<: hành đ ộ n g , hựp tác. Sự hình thành tình
hạn như vậy th ư ờ n e k èm Iheo những c u ộ c thảo luận về c u ộ c
s ố n g , vé đ ạ o đức, vế thẩm m ỹ và th ư ờ n g k éo dài, đầy cảm
xúc. N h ừ tranh luận và su y n g ẫ m , v à o c u ố i tu ổ i thiếu niên sẽ
hình thành những quan đ i ể m , niềm tin c ó tính chất riêng, tính
cỊiáj cá nh ản của m ìn h . Trên cơ sở d ó c á c quan hệ được nâng
lẻn m ố c phát triển c a o hơn. Đ ó là sự xuất hiện ở thiếu n iên
nh ữ n g m ụ c đ ích và n h iệ m vụ c ó ý n g h ĩa đối với m ỗ i người.
N h ữ n g m ụ c đ ích và n h iệ m vụ này thường liên quan đến v i ệ c
c h ọ n n g h ề tưưng lai, đến v iệ c tự g i á o d ụ c , tự h ọc đ ể hồn
(h iện mình. B ằng những n ỗ lực c h u n g , hạn bè bắt đầu g iú p
nhau trong v iệ c n ắm tri thức, kỹ n ăng và c ù n g phát triển
n h ữ n g phẩm chất tốt đ ẹp khác. Đ ó là những tình bạn chân
c h í n h , rất c ó giá trị trong v i ệ c phát triển nhân cá c h của thiếu
n iên . Kiểu tình bạn n gư ợc lại thường dựa trên những n g u y ệ n
v ọ n g đ ố i với sự trưởng thành m a n g tính bé n g o à i, hình thức,

n h ằ m bắt chước người lớn trong v i ệ c tiêu k h iể n thời gian,
c h ơ i bời, giải trí. V í dụ: hút th u ố c, u ố n g rượu hia, c h ạ y t h e o
m ố t lơ' lăng, chơi c ờ bạc, hút hít c á c chất m a tuý v.v...
T ro n g hoàn c ả n h s ố n g và g i á o d ụ c k h ô n g tốt, trong m ô i
trường thiếu lành m ạ n h , thiếu niôn d ễ bị “ n h i ễ m ” những kiểu
tình bạn tiêu cự c trôn đ â y , ảnh hưởng xấu đến sự phát triển
của chúng.

107


Ý n ghĩa to lớn c ủ a sự g i a o tiếp với những người bạn c ù n g
tuổi và bạn thân là ử chỗ: sự g i a o tiếp này là v iê c thưc h à n h
n hằm nắm vữ n g n h ữ n g c h uẩn m uc c ủ a k iể u q u an hệ đặc biệt.
Đ ó là những quan hệ nhân c á c h , kiểu đặc thù của người lớn.'
Bởi vậy lĩnh hội nhữ ng chuẩn m ự c của tình bạn là đ iề u thu
h o ạ ch quan trọng nhất đối v ó i c á c e m tuổi thiếu niên.
d. S ự p h á i tr iể n ý c h í c ủ a tu ổ i th iế u n iê n
C ù n g với sự ý thức về vị th ế xã hội m ớ i , với n g u y ệ n v ọ n g
vưưn lên làm người lớn, ý ch í của h ọ c sinh th iếu n iê n c ó
n hữ ng thay đ ổ i và m a n g m àu sắc m ới. T h iế u n iên thường c ố
g£ng_bat ch ư ớ c n g ư ờ i m ẫu lý tưởng m à c á c e m tự lựa c h ọ n
làm thần tượng c ủ a m in h . Đ ó c ó thể là những m ẫu

người

hiện thực c ó những phẩm chất đặc biệt hấp dẫn (n gư ời lớn
h o ặ c bạn c ù n g trang lứa), c ó thể là những nhân vật lịch sử,
nhữ ng nhân vật trong phim ảnh, sách báo... Sư phấn đấu vươn
lên ~lh eo hình m ẫu l ý tưởng g iú p thiếu n iê n hình thành những

p h i m ch ểt-ý c h í như sức m ạ n h , tính can đ ả m , lị n g d ũ n g c ả m ,
sứe~«Jmtéựftg-giaft k h ổ , i i a h tliần vượt k h ó khăn đ ể đạt m ụ c
đ ích . Đ ể m inh h ọ a c h o ý c h í, lị n g d ũ n g c ả m c ủ a m ìn h , thiếu
niên c ó thể thực h iện nhữ ng hành đ ộ n g m ạ o h iể m , liều lĩnh.
Đ ố i với nam thanh n iên , sức m ạnh củ a “ người đàn ơ n g thực
thụ” th ư ị n g là m ột phẩm chất quan trọng. Các e m thích đấu
tranh, thích đ ọ sức, c ó thể g â y g ổ n hằm ch ứ n g m in h sức
m ạ n h ưu t h ế của m ìn h s o với người khác.
Phần lớn c á c e m

trai ở tuổi thiếu niên đã c ó ý thức phát

triển sức mạnh và nhữ ng p hẩm chất ý c h í c ủ a m ìn h bằng cách
lu y ệ n tập thường x u y ê n th e o c á c m ô n thể d ụ c, thể thao hoặc

108


tliứ sức trong nhữ ng hoại đ ộ n g tự phát c ó tính chất phân ngơi
thứ như trèo c a o , bơi, lặn g iỏ i, đi x e đạp nhanh, đua x e gắn
m á y v.v... N h ữ n g hoạt đ ộ n g th e o k iểu này mộ! mặt giú p thiếu
niên rịn luyện ý c h í n h u n g mặt k h ác c ó thể g â y hậu quả xấu,
n g u y hiểm c h o sức k h ỏ e , tính m ạ n g của thiếu niên nếu k h ô n g
c ó sự hướne d ẫ n, k i ể m tra của người lớn.
o

thiếu niôn, p h ẩm chất được c á c e m đánh giá c a o ử bản

thân, ở bạn bè và ử n gư ờ i lớn là l ò n g d ũ n g cả m , ý c h í vượt
qua m ọ i thử thách phi thường đ ể đạt m ụ c đ ích . Các e m coi đ ó

là m ộ t loại giá trị đ ặ c biệt. T u y n h iên , sự n gư ỡn g m ộ , sù ng
bái các g iá trị này ở th iếu niên k h ô n g phải lúc nào c ũ n g phát
triển theo c h iề u h ư ớ n e phù hựp với n h ữ n g giá trị đ ạ o đức xã
hội tích cực. Đ â y là m ột đ ặ c đ iểm d o ch ín h hạn c h ế của lứa
tuổi mà người lớn \ v xã hội phải q uan tâm (thiếu niên chưa
đủ trình đ ộ và kinh n g h i ệ m đ ể lúc n à o c ũ n g phân biệt được
n h ữ n g hành đ ộ n g d ũ n " c ả m và những hành đ ộ n g phiêu lưu,

lié u lĩnh). N h i ệ m vụ của g i á o d ụ c ch ín h là định hướng đ ú n g
đ ắn c h o thiếu n iê n phấn đấu, rèn lu y ệ n th e o những phẩm
ch ất, ý c h í c ơ bản, tích cự c đ ể trở thành co n người hữu ích
c h o chính m ìn h , g i a đ ìn h m ìn h và xã h ội.
2 . S ự p h á t tr iể n n h à n c á c h c ủ a tu ổ i th iếu niên
a)

Sự phát triển c ủ a tự ý thức là m ộ t trong nhữ ng p hẩm

chất nhân cá c h n ổ i bât ở tuổi thiếu niên. T h iế u niên c ó m ố i
q uan hệ p h o n g p hú với hiện thực x u n g quanh. H ọ c ó ý thức
v ề mình là m ộ t n h â n c á c h c ó q u y ề n đ ư ợc tôn trọng, được đ ộ c
lâp và được tin c ậ y như m ọ i người lớn k h á c . H ọ tích cự c lĩnh

109